حق اهل بیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام و امّت، هر یک در قبال دیگری وظایف و حقوقی دارند. این حقوق و تکالیف در متون اسلامی مورد توجّه قرار گرفته است؛ البتّه روشن است که امام تکالیف و وظایف الهی خود را به خوبی انجام می‌دهد؛ چون او معصوم است و هرگز وظیفه واجب خود را ترک نخواهد کرد؛ امّا مردم همواره در طول تاریخ، مع‌الاسف از وظایف و تکالیف خود در قبال امامت تخلّف کرده‌اند و همین انجام ندادن تکالیف به حرکت استکمالی بشر لطمات جبران‌ناپذیری وارد کرده است. لذا هم شناخت این حقوق ضروری است و هم ادای آنها و جز با این معرفت و ادا، رستگاری در کار نیست. پیامبر خدا (ص) فرمود: "هیچ بنده‌ای از عمل خود بهره‌ای نمی‌برد مگر با شناختش نسبت به حق ما".

شمارش و دسته‌بندی حقوق اهل بیت

حقوق فردی اهل بیت

حق زیارت

مقالهٔ اصلی: زیارت در حقوق اسلامی

زیارت پیامبر و ائمّه (ع) هم در حال حیاتشان ارزشمند و تأثیرگذار است، هم پس از رحلت یا شهادتشان سازنده و الهام بخش است و تأکید زیارت، نسبت به حضرت رسول (ص)، حضرت زهرا، امامان معصوم، شهدای آل محمّد، علما و صلحاست. امام صادق (ع) فرمود: «هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند، گویا در حال حیات، زیارتمان کرده است». اینگونه زیارت‌ها، علاوه بر آنکه برای خود زائر، اثر تربیتی و تزکیه روح دارد و دلیل حق‌شناسی او نسبت به اولیاء خدا و پیشوایان دین است، در زمینه احیاء امر امامان و ترویج مکتب انسانی و تربیتی آن اسوه‌ها در جوامع بشری و توجّه دادن به خط صحیح رهبری و ولایت در جامعه مؤثّر است.

حق توسل

مقالهٔ اصلی: توسل در حقوق اسلامی

هدف از خلقت، رسیدن به کمال و مقام قرب الهی است؛ اما از آنجا که برای برقراری ارتباط با هر کسی نیاز به واسطه و وسیله هست، لذا برای پیوند و اتصال به آستان قدس ربوبی نیز محتاج به واسطه و وسیله هستیم. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾. تمسک به اهل بیت (ع) از لوازم سیر الی الله و دریافت فیض الهی است، حال این فیض معنوی باشد مثل علم و بصیرت یا هر رزق و روزی مادی دیگر. پس انکار "توسل" و تقرب جستن به وسیله‌ای در نزد خداوند انکار یکی از اصول است و نادیده گرفتن یکی از قوانین فطرت است. شیعه در توسل به اهل بیت (ع) منظوری جز "ابتغاء وسیله" و "اعتصمام بحبل الله و العروة الوثقی" ندارد که این امر صریحاً در قرآن کریم مورد ترغیب بلکه واجب شده است (امر شده)، شیعه نه کسی را جز خدا می‌پرستد و نه کسی را شریک خدا می‌داند بلکه اهل بیت را با اذن الهی اسباب و وسیله تقرب می‌داند پس همه به جز خداوند "ممکن الوجودند" و فقط اوست که واجب الوجود بالذات است.

حق سلام

مقالهٔ اصلی: سلام در حقوق اسلامی

بهترین ادب و سلام به درگاه حضرت احدیت، سلام به مقربین درگاهش، معصومین (ع) است، لذا هر روزی را به سلام و زیارت آن بزرگواران اختصاص داده‌اند. خداوند در سوره صافات می‌فرماید: ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾، بر سایر انبیای عظام سلام می‌فرستد مانند: ﴿سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾ و ... . واضح است که در این آیات، نوح، ابراهیم، موسی و هارون جملگی پیامبران الهی هستند و بر آنها سلام گفته است.

سلام، ابراز دوستی و خیرخواهی و طلب سلامتی و رمز محبت و علاقه و پیوند و چراغ سبز آشنایی است و نشان دهنده پیوند بین زائر و مزور و ارتباط ایمانی و فکری میان آن دو است. حضور بر مزار امام و سلام دادن، نوعی شعار به نفع جبهه حق است که در وجود امام، تجلّی یافته و نوعی تقویت جناح ایمان و همبستگی با خط پاکی و تقواست.

حق صلوات

مقالهٔ اصلی: صلوات بر اهل بیت در حقوق اسلامی

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ در این آیه، مقام پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) به بهترین وجه ترسیم شده است؛ چرا که خداوند متعال در کنار فرشتگان مقربش بر ایشان صلوات و درود می‌فرستد و به مؤمنان هم دستور می‌دهد آنها نیز این کار را بکنند. در واقع این آیه علاقۀ خاص خداوند متعال و فرشتگان نسبت به پیامبر و حفظ حرمت پیامبر را نشان می‌دهد. مقام پیامبر آنقدر والاست که خداوند و تمام فرشتگانی که تدبیر جهان بر عهده آنها گذاشته شده است، بر او درود می‌فرستند، اکنون که چنین است شما نیز با این پیام جهان هستی هماهنگ شوید.

حق صله رحم

مقالهٔ اصلی: صله رحم در حقوق اسلامی

منظور از صله رحم با اهل بیت (ع) رحم، رحم و نسب نیست، بلکه پیوند معنوی با اهل بیت مراد است، چون در حدیث آمده که خداوند ارواح شیعیان را از ماده‌ای که جسم آنان را خلق کرده، آفرید. مثل این روایت: رسول اکرم (ص) فرمودند: "من و علی پدران این امت هستیم". حضرت علی بن الحسین (ع) فرمود: "اگر حق پدر و مادر به واسطۀ نیکی و احسان آنها به فرزند زیاد است، احسان و نیکی محمد و علی به امت بیشتر از آنهاست. آن دو شایسته‌ترند که دو پدر امت باشند". اهل بیت برترین اهل بیت و علی (ع) برترین فرد آنان است، پس حقوق آنان هم بر عهده مردم، برترین حقوق و وجوب ادایش مقدم برهمه حقوق‌هاست.

حق ذکر

مقالهٔ اصلی: ذکر در حقوق اسلامی

یکی از حقوق اهل بیت (ع) ذکر ایشان است. ذکر به معنای غافل نبودن و یادآور بودن (در مقابل غفلت و فراموشی) است از این جهت است اجعلني منك على ذكر یعنی فراموشم نکن، پس از آن، یاد کردن زبانی را نیز ذکر نامیده‌اند.

یاد خوبان و اولیای الهی یاد خداست و از این‌رو خداوند یاد برخی از انبیا را از پیامبر گرامی خواسته است: ﴿وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ﴾. در مورد اهل بیت نیز این‌گونه است؛ چرا که یاد ایشان هم یاد خداست چون که ایشان تجلی اسماء و صفات الهی می‌باشند؛ پس برای یاد ایشان توجه و عنایت خداوند ضروری است و بدون توجه او کسی موفق به یادش نمی‌شود: "شیعیان ما با خود مهربان‌اند، چون تنها باشند خدا را یاد کنند همانا یاد ما یاد خداست هرگاه ما یاد شویم خدا یاد شود".

ذکر اهل بیت نوعی تکریم و توسل به آنهاست این ذکر هم شامل ذکر مصائب و رنج‌ها، سختی‌ها و ظلم‌هایی است که بعد از رحلت پیامبر اکرم بر آنها گذشت و هم شامل ذکر فضائل و مناقب آنها است که در شأن آنهاست.

حقوق اجتماعی اهل بیت

حق وصایت

مقالهٔ اصلی: وصایت در حقوق اسلامی

حق وصایت به تنهایی، از جمله حقوق اجتماعی نیست، بلکه از حقوق فردی است که مربوط به شخص امام می‌شود، یعنی حقی است اختصاصی که فقط ائمه از آن برخوردارند نه دیگران، اما از آنجا که وصایت مقدمه است برای تحقق حق امامت که از جمله مهم‌ترین حقوق اجتماعی اهل بیت است؛ از این‌رو این حق مقدم بر حق امامت و مقدمه آن است. از منظر شیعه وصایت از جمله حقوقی است که فقط اهل بیت از آن برخوردارند. اهل سنت، وصایت را قبول ندارند.

پیامبر خدا در سال دهم هجرت همگی را به حج دعوت کرد و این دعوت به دوردست‌ترین بلاد رسانید. در بازگشت از حج و روز هیجدهم ذی‌الحجه به غدیرخم از منطقه جحفه رسیدند؛ اینجا بود که جبرئیل امین از طرف خداوند متعال نازل شد و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ را بر او ابلاغ کرد و به او فرمان داد تا علی (ع) را به امامت و ولایت معرفی نماید و به همه مسلمانان اعلام کند که اطاعت و فرمان‌برداری از علی (ع) بر همگان واجب و فریضه است. رسول خدا دستور توقف داد و به منادی خویش فرمان داد تا در میان مردم فریاد بزند و آنان را گرد آورد، پس همگی گرد آمدند. پیامبر بعد از نماز فرمود: "من به زودی دعوت خدا را اجابت کرده و از میان شما می‌روم...". سپس فرمود: ... خدایا تو شاهد باش. پس هرکس را که من مولای او هستم و نسبت به خودش اولی هستم، پس این علی مولای و اولی به اوست"....

حق امامت و ولایت

مقاله‌های اصلی: امامت و ولایت

امامت در لغت به معنای قصد، توجه و آهنگ چیزی کردن است. امام در اصطلاح شیعه به کسی می‌گویند که پیشوا و مقتدای عالمیان است. خداوند به وی در جمیع امور مصونیت و عصمت بخشیده است.

امام دارای سه ویژگی است: ویژگی نخست، جانشینی پیامبر گرامی اسلام است. امام کسی است که پس از پیامبر اسلام (ص) بر مسند او می‌نشیند. ولایت و سرپرستی بر همۀ مکلفان، از دیگر ویژگی‌های امام است. ویژگی دیگر، واجب‌الاطاعه بودن امام است. امام، جانشین پیامبر (ص) و ولیّ امت است؛ به گونه‌ای که اطاعت از فرمان او در حد اطاعت از فرمان پیامبر (ص) وجوب دارد. امام، تنها یک راهنما و هدایت‌گر نیست که امت در قبال وی هیچ وظیفه‌ای نداشته باشد، بلکه امت، هم در امور دین و هم در امور دنیا باید از وی اطاعت کند.

حق تقدیم (حق افضلیت)

مقاله‌های اصلی: افضلیت امام و افضلیت

افضلیت به معنای افضل بودن در امور دنیوی و اخروی، از صفات و ویژگی‌های مهم امام است. امامیه معتقدند امام از تمام افراد کامل‌تر و فاضل‌تر است. هم‌چنین شیعه امامیه می‌گوید: واجب است امام، افضل باشد از همه مردم در تمامی صفات کمالی، از جمله علم و فهم و رأی و دوراندیشی و کرامت و حسن خلق و عفت و زهد و عدل و تقوی و سیاست شرعیه و امثال اینها".

باید توجه داشت افضلیت دارای دو جنبه است. از یک جنبه حق فردی است و آن اینکه وجود کمالات علمی و عملی در ائمه (ع) اقضا می‌کند آنان برتر از دیگران باشند یعنی برتری، حق آنان است که خداوند متعال برای آنها قرار داده است؛ اما جنبه دیگر آنکه نسبت به مکلفین ایجاد حق و به تبع آن ایجاد تکلیف می‌نماید. برتری دانستن و برتری دادن اهل بیت (ع) در تمامی عرصه‌های علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی در مقایسه با افراد دیگر است.

حق اطاعت

مقالهٔ اصلی: اطاعت در حقوق اسلامی

حق اطاعت اهل بیت مانند سایر حقوقشان، منشأ الهی دارد و مثل اطاعت از خدا و رسول واجب است زیرا که اطاعت آنان در ردیف اطاعت الهی است. هدف از اطاعت آنها، اطاعت از خداوند است؛ آنان مردم را به اطاعت از خدا دعوت می‌کنند نه به اطاعت از خود. قرآن کریم اطاعت از اهل بیت را در ردیف اطاعت خداوند و رسولش قرار می‌دهد و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

ابوحمزه ثمالی گوید: "از امام باقر (ع) پرسیدم: حق امام بر مردم چیست؟ فرمود: حق او بر آنها این است که سخنش را بشنوند و اطاعتش کنند". در روایتی دیگر آمده: "رضایت خداوند در اطاعت از امام است البته کسی می‌تواند از او اطاعت کند که او را بشناسد".

ولایت اهل بیت جز با اطاعت از آنان به دست نمی‌آید. ولایت بدون اطاعت تنها موجب تخفیف عذاب اخروی است نه موجب تقرب به خداوند. اهل بیت (ع) مکرر در سخنانشان به شیعیان و یاران توصیه می‌کردند که ولایت ما با اطاعت همراه است تنها به ولایت ما امیدوار نباشید بلکه اهل عمل نیز باشید.

حق انتظار

بخشی از حقوق از این قرار است:

1. معرفت حجت‌های معصوم الهی.
2. محبّت و مودّت نسبت به اهل بیت که در قرآن نیز به عنوان اجر رسالت مطرح شده است.
3. تمسّک به عترت پیامبر که روایات بسیاری دربارۀ آن آمده است.
4. ولایت نسبت به امیر المؤمنین و خاندان رسول خدا (ص) و قبول سرپرستی و پیشوایی امامان.
5. مقدم داشتن آنان بر دیگران در همۀ امور دینی و دنیوی و عبادی و سیاسی.
6. اقتداکردن به آنان و تأسی جستن به آنان و ایشان را اسوه قرار دادن.
7. فرمانبرداری و اطاعت از آنان.
8. گرامی داشتن و اکرام و احترام نسبت به آنان، در حال حیاتشان و پس از وفاتشان.
9. پرداخت حقوق مالی (خمس) به آنان.
10. نیکی و احسان به آنان.
11. درود و صلوات فرستادن بر آن خاندان پاک و افزودن "«آل محمّد" در صلوات بر "محمّد".
12. ذکر و یادکرد آنان و فضایلشان.
13. ذکر مصیبت‌ها و مظلومیت‌هایشان و گریستن بر آنان.
14. زیارت امامان در حال حیات و زیارت قبورشان پس از وفات و شهادت‌شان.

دربارۀ هریک از این حقوق، روایات فراوان نقل شده است. به دو مورد از آنها اشاره می‌شود: پیامبر خدا (ص) فرمود: "به اطاعت از امامانتان چنگ بزنید و با آنان مخالفت نکنید، چراکه اطاعت آنان فرمانبرداری از خداست و نافرمانی آنان نافرمانی خداوند است".

امیر المؤمنین (ع) در اشاره به دو حق طاعت و ولایت فرموده است: "برای ما برعهدۀ مردم حق اطاعت و ولایت است، برای آنان نیز از سوی خدا پاداش نیکوست".

منابع

1. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، نظام امامت و رهبری
2. حسینی طهرانی، سید محمد حسین، امام‌شناسی
3. میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱
5. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
6. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
7. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
8. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
9. شکری، آرزو، حقوق اهل بیت