امام سجاد علیه‌السلام
| امام سجاد (ع) | |
|---|---|
| پرونده:ائمه بقیع.jpg قبرستان بقیع، مزار ائمه بقیع | |
| نقش | امام چهارم شیعیان |
| نام | علی بن حسین |
| کنیه | ابوالحسن • ابومحمد |
| زادروز | ۵ شعبان، سال ۳۸ ق |
| زادگاه | مدینه |
| مدت امامت | ۳۴ سال (۶۱-۹۵ ق) |
| شهادت | ۱۲ محرم، ۹۵ |
| مدفن | بقیع، مدینه |
| محل زندگی | مدینه |
| لقب(ها) | سجاد • زین‌العابدین |
| پدر | امام حسین علیه السلام |
| مادر | شهربانو |
| همسر(ان) | فاطمه دختر امام حسن |
| فرزند(ان) | امام باقر (علیه السلام) و ... |
| طول عمر | ۵۷ سال |
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. "امام سجاد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام سجاد (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
نام مبارکش علی و فرزند امام سوم حضرت حسین بن علی و ششمین تن از چهارده معصوم(ع) است. به سال ۳۸ﻫ. در مدینه به دنیا آمد. گفته‌اند که مادر گرامی‌اش شهربانو، دختر یزدگرد سوم- پادشاه ایران- است. پنجاه و هفت سال در دنیا زیست: دو سال در روزگار امامت جدش حضرت علی بن ابی طالب(ع)، ده سال در عهد امامت عمویش حضرت حسن بن علی(ع) و یازده سال در زمان امامت پدر والامقامش حضرت حسین بن علی(ع) و خود، سی و چهار سال امامت مسلمانان را بر عهده داشت[۱]. از القاب شریف او است: زین‌العابدین و سجاد. کنیه مبارکش ابوالحسن ثانی و ابومحمد است[۲].
مقدمه
- حضرت علی بن الحسین(ع) در تاریخ پنجم شعبان سال ۳۸ه جری قمری در مدینه چشم به جهان گشود، پدر بزرگوار او امام حسین(ع) و مادر او شهربانو، از شاهزادگان ایرانی است. کنیه مشهور آن حضرت ابوالحسن است[۳].
- القاب مشهور آن بزرگوار زین العابدین[۴]سجاد[۵] زکی[۶] ذوالثفنات[۷] می‌باشد[۸].
- آن حضرت در سال ۹۵ هجری قمری به شهادت رسید[۹] وقایع مهمی که در دوران عمر شریفِ آن حضرت و امامت او رخ داد یکی واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری قمری بود که منجر به اسارت آن بزرگوار به همراه خاندان اهل بیت(ع) شد[۱۰]. و دیگری واقعه حره در سال ۶۲ هجری قمری بود که در مدینه واقع شد[۱۱].
- آغاز امامت آن حضرت به سال ۶۱ هجری قمری است و امامتش ۳۵ سال به طول انجامید. دوران امامت آن حضرت توأم با اختناق شدید و سخت گیری‌های حاکمان بنی امیه علیه شیعیان بود؛ به گونه‌ای که بنا به روایتی در ابتدای امر تنها اصحاب آن حضرت پنج تن بوده‌اند که این خود دلالت بر وضعیت خاص آن زمان می‌کند. حضرت در این دورانِ سخت به تربیت شاگردانی چند می‌پردازد که از جمله سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، محمد بن جبیر بن مطعم، یحیی بن ام الطول و ابوخالد کابلی می‌باشند[۱۲]. آن حضرت فعالیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود را در قالب دعا آغاز می‌کند و در سایه راز و نیاز با خدا بسیاری از معارف اسلام را به گوش امت اسلامی می‌رساند. مجموعه صحیفه سجادیه، نتیجه کار او در آن دوران بسیار سخت و دشوار است[۱۳].
- امامت امام زین العابدین(ع):از دیدگاه شیعه امامیه عصمت و افضلیت از صفات لازم برای امام به شمار می‌رود[۱۴] چنان که نص، اساسی‌ترین راه تعیین امام است[۱۵] معجزه نیز در این باره نقش نص را ایفا می‌کند[۱۶][۱۷].
مقدمه
- علی بن الحسین امام چهارم از امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر خاتم است. امام علی بن الحسین(ع)، ملقب به سجاد و زین العابدین، فرزند امام حسین(ع). در سال ۳۸ هجری روز پنجم شعبان در مدینه به دنیا آمد. مادرش "شهربانو" نام داشت.
- در حادثه کربلا حضور داشت و چون بیمار بود، در جنگ شرکت نکرد، اما پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش، همراه زنان و کودکان به اسارت نیروهای "ابن زیاد" در آمد. وی و عمه‌اش زینب کبری، سرپرستی کاروان اسرا را بر عهده داشتند. در طول این سفر، به ویژه در دربار یزید، با خطابه‌ای پرشور، به معرفی خود و دودمان پیامبر و رسوا ساختن یزید پرداخت. سخنان او و گرامیداشت پیوسته یاد کربلا که توسط او انجام می‌‌گرفت، یکی از علل جاودانه ماندن نهضت کربلا بود.
- بعد از حادثه عاشورا، امام سجاد(ع) مدت ۳۴ سال امامت کرد و با حاکمانی همچون یزید، عبدالله زبیر، مروان حکم، عبدالملک مروان و ولید بن عبدالملک مواجه بود. این دورانِ خفقان بار، امکان هر گونه تلاش فرهنگی و سیاسی را از او گرفته بود. ناچار با استفاده از شیوه "دعا"، به نشر حقایق دین پرداخت. کتاب "صحیفه سجادیه" مجموعه‌ای از دعاهای آن حضرت است. حدیث بلند و آموزنده‌ای با عنوان "رسالة الحقوق" یادگار دیگری از اوست.
- امام زین العابدین(ع)، اخلاقی نیکو، رفتاری متواضعانه و حلم و بردباری زیادی داشت. به راز و نیاز با خداوند، علاقه‌مند بود و آن قدر عبادت و سجده میکرد که به زین العابدین و سجاد مشهور شد. وی در سال ۹۵ هجری، توسط ولید یا هشام بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید. قبر مطهرش در مدینه در قبرستان بقیع است[۱۸].
فضائل و مناقب
- همانند دیگر بزرگان معصوم(ع) خُلق و خویی بس الهی و انسانی داشت و دوست و دشمن وی را ستوده‌اند. از آشکارترین ویژگی‌های اخلاقی امام سجاد(ع)، عبادت و طاعت فراوان او است و بدین روی، پیامبر اسلام(ص) او را زینت عابدان بهشت (زین‌العابدین) خوانده است[۱۹]. پیوسته به نماز و مناجات و دعا و زاری در پیشگاه خدا بود. چنان در عبادت می‌گریست که او را "الْبَکاء" گفته‌اند و از کثرت سجده، لقب "سیدالساجدین" بدو داده‌اند. پیشانی مبارکش بر اثر سجده‌های طولانی پینه داشت و بدین روی، آن امام همام(ع) را "ذو الْثفَنات" خوانده‌اند به معنای کسی که پیشانی‌اش پینه گرفته است[۲۰][۲۱].
- علامه محسن امین یازده فضیلت برای امام سجاد(ع) برشمرده و بدین قرار توضیح داده است:
- علم: امام سجاد(ع) سرآمد دانشمندان عصر خویش بود. بسیاری از منابع علمی و فقهی اسلامی از روایات آن امام همام(ع) سرشار است.
- گذشت و بردباری: امام(ع) صبری شگفت در برابر خطاهای دیگران از خویش نشان می‌داد و به آسانی می‌گذشت و بدی‌ها را با نیکی پاسخ می‌داد.
- شجاعت: امام سجاد(ع) هر چند از خطای مردمان می‌گذشت، اما در برابر ستمگران و بیدادگران می‌ایستاد و با آنان مدارا نمی‌کرد.
- سخاوت و کرم
- انفاق فراوان: امام سجاد(ع) آشکار و پنهان، بینوایان را از سخاوت و کرَم خویش بهره‌مند می‌ساخت و گاه به صورت ناشناس به یاری آنان می‌شتافت.
- آزاد کردن بندگان به راه خدا
- فصاحت و بلاغت: کتاب صحیفه سجادیه و رسالة الحقوق، گوشه‌ای از فصاحت و بلاغت امام سجاد را نمایان می‌سازند و گواهی بر مراتب فضل و دانش اویند.
- ورع و پارسایی
- احسان به پدر و مادر
- رفق و مدارا حتی با حیوانات
- هیبت و عظمت: حتی دشمنان هنگام رویارویی با امام سجاد(ع) از آن حضرت متأثر می‌گشتند[۲۲][۲۳].
- نزد امام صادق(ع) از امیرالمؤمنین یاد شد، آن‌گاه حضرت فرمود: "به خدا سوگند! علی بن ابی طالب(ع) تا در دنیا حیات داشت هرگز حرام نخورد و هیچ‌گاه دو امر بر او عرضه نشد که در هر دو رضای خدا باشد مگر اینکه سخت‌ترین آن را که بیشتر به دینش بستگی داشت بر می‌گزید و پیشامدی برای رسول خدا(ص) پیش نیامد مگر آنکه به خاطر اطمینانی که به او داشت او را فرا می‌خواند و در این امّت غیر از او کسی طاقت تحمل عمل پیامبر خدا را نداشت... و میان فرزندان و اهل بیتش هیچ کس از نظر دانایی (و اعمال و رفتار) از علی بن الحسین(ع) به او شبیه‌تر نبود.
- روزی فرزندش ابوجعفر امام باقر(ع) بر او وراد شد، آن حضرت را مشاهده کرد که بر اثر عبادت به جایی رسیده است که هیچ‌کس به آن پایه نمی‌رسد، پس او را دید که رنگش بر اثر بی‌خوابی زرد شده و چشمانش از گریه ورم کرده و پیشانی‌اش پینه بسته بود، امام باقر(ع) فرمود: هنگامی که او را با این حال دیدم نتوانستم جلوی گریه خود را بگیرم و گریستم، او در حال تفکّر بود پس از مدّتی به من توجّه کرد و فرمود: فرزندم! آن کتاب را که بخشی از عبادت علی بن ابی طالب در آن است به من بده، به او دادم. کمی از آن را خواند، سپس آن را با دلتنگی کنار گذاشت و فرمود: چه کسی بر عبادت علی(ع) طاقت دارد"[۲۴][۲۵].
امامت
- بنابر نص پیامبر اسلام(ص) و امیرمؤمنان(ع) و نیز وصیت امام حسین(ع)، امام چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) است[۲۶]. افزون بر این، برتری علمی و عملی امام سجاد گواه بر این است که پس از شهادت حضرت حسین بن علی(ع) او شایسته خلافت و امامت است. چون، امام حسین بن علی(ع) علیه حکومت اموی قیام کرد و راهی کربلا شد، فرزندش حضرت سجاد نیز همراه او بود. امام زین العابدین(ع) در این هنگام، بیست و سه ساله بود و میان راه بیمار گشت. بیماری چنان شدت یافت که آن حضرت نای حرکت نداشت. با این حال، از پدر جدا نشد و او را تنها ننهاد[۲۷].
- مصلحت الهی بر آن گشت تا او در کربلا شهید نگردد و امامت مسلمانان را بر عهده گیرد و پیام کربلا را زنده نگاه دارد و نهضت امام حسین(ع) را دوام و قوام بخشد. خطبه‌های آگاهی‌بخش امام، پس از ماجرای کربلا در کوفه و شام و تأثیر آن بر بیداری مسلمانان، گواهی است بر این حقیقت[۲۸][۲۹].
روزگار امامت
- آغاز امامت حضرت سجاد(ع) با شدت یافتن انحراف خاندان بنی امیه همراه بود و از این رو، روزگار آن امام همام(ع) را می‌توان دارای حساسیتی ویژه دانست. پنج تن از امویان در سال‌های زندگی امام سجاد به حکومت رسیدند: یزید بن معاویه، معاویة بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک مروان و ولید بن عبدالملک. شیوه برخورد امام با حاکمان اموی به گونه‌ای بود تا بیدادگری و ستمکاری آنان نزد مردم آشکار گردد[۳۰]. امام(ع) با تدبیر و سیاستی ویژه تعالیم راستین اسلام را می‌گسترانید[۳۱].
- تدبیر امام سجاد(ع) بر دو محور استوار بود:
- برافروختن آتش احساس گناه در قلب مردم و بیدار ساختن وجدان دینی آنان. تنها گذاشتن امام معصوم(ع) و تن دادن به حکومت جور، گناهی بود که امام همواره از آن سخن می‌گفت و در خطبه‌ها و اعلامیه‌های عمومی خویش، مردم را از آن هشدار می‌داد.
- طرح و اجرای برنامه‌های فکری و عقیدتی و برانگیختن احساسات روحی و روانی مردم که به تقویت انگیزه‌ها و گرایش‌های دینی می‌انجامید. برپا ساختن مراسم عزای حسینی(ع)، گریستن بر امام حسین(ع) و تشویق مردم بدین کار، آموختن ادعیه و مناجات روح بخش و پرمغز و انقلابی به مردم و پرورش شاگردان عالِم- که برخی از آنان از سازندگان تمدن اسلامی شدند- مهم‌ترین فعالیت‌های امام(ع) در این عرصه بود. بدین‌سان، امام سجاد(ع) نه تنها پس از شهادت پدر گوشه انزوا اختیار نکرد و از سیاست و فعالیت‌های اجتماعی کناره نگرفت، بلکه همانند پدر، امامی انقلابی و ظلم‌ستیز بود[۳۲].
- تفاوت قیام او با قیام امام حسین(ع) تنها در مقتضیات زمانه بود که تدبیری دیگر می‌طلبید و حرکتی دگرگون تمنا میکرد. شیوه کارساز امام(ع) در مبارزه با حکومت، سرانجام امویان را واداشت تا برای بقای خویش چاره‌ای بیندیشند و ناجوانمردانه آن امام همام(ع) را مسموم سازند. شهادت امام سجاد(ع) در سال ۹۵ﻫ. پیش آمد و عاملان ولید بن عبدالملک، آن حضرت را در پنجاه و هفت سالگی به شهادت رساندند. مرقد مطهر ایشان در قبرستان بقیع جای دارد[۳۳][۳۴].
دوران امامت امام سجّاد
- دوران امامت امام سجّاد(ع) از خفقان‌بارترین دوره‌های تاریخ اسلام است. دشمنان اسلام با کشتار فجیع عاشورا چهره واقعی خود را آشکار کردند، از این پس دشمن در جهت ریشه کن کردن اسلام خنجر را از رو بست و دیگر همچون دوره معاویه نبود که از پشت خنجر بزنند. دشمن نشان داد که در راه مقاصد شوم خود از هیچ جنایتی فروگذار نخواهد کرد. در این دوران تاریک، حفظ اسلام کاری بس دشوار بود.
- امام علی بن الحسین زین العابدین برای حفظ مکتب از چند راه وارد شد:
- بیان حقایق دین، در قالبی نوین و شرح و تبیین معارف الهی در قالب دعا که حاصل آن کتاب شریف صحیفه سجّادیه (زبور آل محمّد(ص)) و مناجات خمس عشر و ده‌ها دعای کوچک و بزرگ دیگر است. این دعاها که به منزله قرآن صاعدند، دایرة المعارفی از دانش‌های گوناگون اسلامی است.
- حفظ دستاوردهای قیام عاشورا و زنده نگه داشتن خاطره شهدا - به ویژه سید الشهداء - امام از هر فرصتی برای این کار استفاده میکرد؛ از فردای عاشورا که در کوفه با سخنرانی خود، شهر را منقلب کرد تا روزی که با ایراد خطبه در مسجد جامع شام یزید را به وحشت انداخت و پریشان کرد. هر جا آبی می‌دید یا غذایی یا ذبح گوسفندی و... با بهترین وجه یاد عاشوراییان را زنده میکرد. با توجّه به شخصیت بی‌نظیر و ابهّتی که حضرت داشت، گریستن او غوغا به پا میکرد و هنگامی که درباره این همه گریستن از او می‌پرسیدند می‌فرمود: "یعقوب پیامبر دوازده فرزند داشت، یکی از آنها موقتاً از جلوی چشمش دور شد، آن‌چنان گریست که بینایی خود را از دست داد؛ ولی من با چشم خود کشته شدن پدر، برادر، عمو و هفده تن زنده از خویشان خود را دیدم، چگونه گریه نکنم؟"[۳۵] و این‌گونه فرهنگ شهادت را زنده نگه می‌داشت.
- جلوگیری از وقوع انحرافات اساسی در اصول و مبانی فرهنگ اسلام و پاسخ‌گویی به شبهات وارده از سوی دشمنان و شرح و تبیین معارف قرآنی و تربیت شاگردانی والامرتبه و ایستادن در مقابل علمای منحرف و درباری و تعلیم زهد و تقوا و عبادت و طاعت به جامعه و در یک جمله حفظ، توسعه و پیشبرد اسلام در بعد فرهنگ و دانش.
- تربیت فرزندی همچون زید بن علی که پرچمدار قیام خونین دیگری باشد و زیر نظر امام زمانش، خاطره عاشورا را تجدید کند. در دوران امامت امام سجّاد(ع) تجدید نهضتی همچون نهضت عاشورا مناسب نبود و امام نیز دست به این کار نزد؛ امّا فرزندی پرورش داد که این وظیفه را به خوبی بر عهده گرفت. بعد از قیام امام حسین، قیام‌های متعدّدی رخ داد؛ از قبیل: قیام مردم مدینه (واقعه حرّه)، قیام توابین، قیام مختار، قیام مطرف بن مغیر و...؛ ولی هیچ یک هم سنگ نهضت شکوهمند زید بن علی بن الحسین(ع) نبود[۳۶].
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مصنفات شیخ مفید، ۱۱/ جزء دوم/ ۱۳۷.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص۱۰۴.
- ↑ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ اربلی، ابن ابوالفتح، کشف الغمة، ج۲، ص۲۸۶؛ عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۶۹؛ ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، ج۹، ص۱۲۱.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۴۹؛ اربلی، ابن ابوالفتح، کشف الغمة، ج۲، ص۲۸۶؛ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابوطالب، ج۳، ص۳۰۴.
- ↑ اربلی، ابن ابوالفتح، کشف الغمة، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۳۳؛ ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۴۹؛ اربلی، ابن ابوالفتح، کشف الغمة، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ میرزاپور، محسن، امامت امام زین العابدین، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۴۳۵.
- ↑ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲ ص، ۲۴۳ به بعد؛ ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ نوادر المعجزات، ص۱۱۳؛ طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص۱۹۹- ۱۹۸؛ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۱- ۲۵۰.
- ↑ شیخ کشی، ابن عمرو، محمد، رجال کشی، ص۱۰۷؛ کوفی، حسین بن سعید، کتاب الزهد، ص۱۰۴- با اندکی اختلاف در اسامی؛ مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، ص۸ و ۶۱ با قدری اختلاف در اسامی افراد-؛ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ میرزاپور، محسن، امامت امام زین العابدین، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۴۳۶.
- ↑ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد ج۲، ص۱۳۸؛ سید مرتضی، الذخیره، ص۴۲۹ و ۴۳۴؛ بحرانی، ابن میثم، النجاة فی القیامه، ص۵۵ و ۶۵؛ حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۴۹۲ ۴۹۵.
- ↑ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیة، ص۴۰- ۴۴؛ سید مرتضی، الشافی، ج۲ ص۳۷؛ حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، ص۱۷۴.
- ↑ سید مرتضی، الشافی، ج۱ ص۱۹۶؛ حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، ص۱۷۴؛ حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، ص۸۸.
- ↑ میرزاپور، محسن، امامت امام زین العابدین، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۴۳۶.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۵۷-۱۵۸.
- ↑ بحارالانوار، ۴۶/ ۳.
- ↑ علل الشرائع، ۲۳۲.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص 104.
- ↑ اعیان الشیعة، ۱/ ۶۳۴- ۶۳۱.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ ارشاد مفید، ص۴۹۵ و ۴۹۶.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۱۰۳.
- ↑ مصنفات شیخ مفید، ۱۱/ ۱۳۸ و ۱۳۹؛ الغیبة، ۹۱.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص۱۰۵.
- ↑ الملهوف، ۲۲۸- ۱۹۹.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۵.
- ↑ اعلام الوری، ۲۵۲.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۶.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۶.
- ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ۴/ ۱۸۹.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۶.
- ↑ مناقب ابن شهر آشوب.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۱۳۷-۱۳۹.