حکم در فقه سیاسی

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Heydari (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۲۵ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۵۷ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.


اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حکم است. "حکم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حکم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌‌شناسی لغوی

  • واژۀ حکم یا حکومت در لغت، به معنای "رأی و فرمان عادلانه و نهایی، فیصله دهنده و بازدارندۀ از ظلم و پایان بخش تردید و اختلاف است".
  • فیروزآبادی در القاموس می‌گوید: "حکم یعنی قضاء، اگر گویند: حكم عليه بالأمر حُكماً، و حكومة، - یا - بینهم به همان معناست، و حاکم به معنای اجرا کنندۀ دستور است"[۱].
  • و نیز فیومی در المصباح المنیر می‌گوید: و معنای حکم قضاء است، و اصل در آن به معنای منع و بازداشتن است، گویند: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا در آنجا که او را از خلاف آن بازداری آن چنانکه نتواند از آن سرپیچی کند. و گویند: حَكمْتُ بَينَ الْقَومِ یعنی: میان آنان فیصله دادم[۲].
  • و ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: "حُکمْ به معنای: علم است و فقه، و قضاوت به عدل کردن"[۳][۴].

حکم در فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم

حکم در واژه‌نامه فقه سیاسی

حکم در لغت، به معنای استقرار و ثبوت است[۱۶] و در اصطلاح، بر حسب کاربردهای گوناگون، معانی مختلفی دارد. حکم در اصطلاح علوم قرآنی، بیشتر در معنای متمایز کردن حق از باطل و یک سویه نمودن اختلاف و قضاوت بکار رفته است[۱۷]. حکم در اصطلاح فقهی، اغلب به معنای قانون الهی آمده است؛ یعنی: دستور مقنن اسلام راجع به افعال مکلّفین، خواه دستور الزامی باشد چون واجب و حرام، و خواه نباشد چون استحباب، کراهت و اباحه[۱۸]. حکم در اصطلاح فقه سیاسی، بیشتر در رأی حاکم و عزل و نصب کارگزاران بکار رفته است. حکم دارای گونه‌های مختلفی است که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: حکم تأسیسی، امضایی، الزامی، ترافعی، تکلیفی، وضعی، شرعی، قطعی و مانند آن[۱۹][۲۰].

احکام

احکام جمع حکم است. یعنی ابراز نظر پس از تصدیق در هر امری از امور، در دعاوی، تصمیمات فقهی، اجتماعی، سیاسی و قضایی. در اصطلاح اطلاق می‌شود به مقررات اظهار شده از سوی شارع، دین، خواه راجع به عقاید باشد، خواه راجع به افعال و اعمال و روابط حقوقی و غیره[۲۱]. احکام خطاب شرع و متعلّق به فعل مُکلّف به طور مستقیم یا غیرمستقیم است. همچنین به رأی صادر شده از طرف قاضی برای فیصله دادن به همه یا قسمتی از موضوع دعوا حکم گفته می‌شود.

در کلمات فقها برای حکم به معنای خطاب شرعی، تعریف‌های گوناگونی ذکر شده است. لفظ حکم دارای در اطلاق است: یکی مقابل وظیفه شرعی که از اصول عملی به دست می‌آید و دیگری به معنای عام که شامل وظیفه شرعی نیز می‌شود[۲۲].

حکم به لحاظ‌های مختلف تقسیماتی دارد. به لحاظ تعلّق آن به فعل مکلّف به طور مستقیم یا غیرمستقیم، به حکم تکلیفی و حکم وضعی تقسیم می‌شود و به لحاظ ثبوت آن، برای چیزی به عنوان اوّلی یا ثانوی به حکم واقعیِ اوّلی و حکم واقعیِ ثانوی؛ و به لحاظ به دست آمدن از ادلّه قطعی یا ظنی به حکم واقعی و ظاهری؛ و به لحاظ صادور آن به جهت مولویّت یا ناصحیّت و مرشدیّت به حکم مولوی و حکم ارشادی؛ و به لحاظ صدور آن ابتدا از شارع بدون داشتن پیشینه‌ای نزد عقلا و عرف یا صدور آن از شارع به جهت امضای بنای عقلا و عرف به حکم تأسیسی و حکم امضایی تقسیم شده است[۲۳].[۲۴].

احکام امتنانی (احکام تسهیلی)

تمامی احکام شریعت الهی از باب امتنان و از روی لطف الهی برای سعادت بشر ابلاغ شده و اصولاً بعثت انبیا، سنتی الهی و عنایت ربانی محسوب می‌شود[۲۵]. اما در میان احکام الهی، برخی به طور خاص امتنانی مقرر شده است و فقها این دسته از مقررات را احکام امتنانی تسهیلی نامیده‌اند، مانند رفع تکلیف در مواردی که عقلاً وضع آن مشکلی به وجود نمی‌آورده است. در حالی که فرضاً رفع تکلیف در امور غیر مقدور، از نظر عقلی الزامی تلقی می‌شود[۲۶].[۲۷].

احکام امتنانی و تقدم آن

احکامی که به جهت امتنان بر امت مقرر شده، بنابر ماهیت مصلحتی که دارند بر عمومات و اطلاقات احکام دیگر مقدم هستند و برخی از محققان، مانند میرزای نایینی، چنین مواردی را از مصادیق حکومت دلیلی بر دلیل دیگر شمرده‌اند[۲۸] و احکام امتنانی را موجب توسعه آزادی‌ها دانسته است[۲۹].

توسعه آزادی‌ها و تسهیل در امر تکلیف خود بخشی از مصلحت عمومی است که با توجه به تقدیم احکام امتنانی بر دیگر تکالیف می‌تواند آموزنده باشد و جایگاه مصلحت در قانونگذاری را شفاف‌تر کند. تقدم احکام امتنانی که خود به معنای اولویت‌بندی در رعایت مصالح عمومی است، نشأت گرفته از جایگاه نقش‌آفرین مصلحت است[۳۰].[۳۱].

احکام انشایی

بیشتر اصولیان برای حکم در مرتبه انشاء و فعلیت ذکر کرده‌اند. حکم در مرتبه انشاء را حکم انشایی گویند که مرتبه انشاء عبارت است از انشای حکم از سوی امرکننده به سبب وجود مقتضی و عدم مانع، که به سبب وجود مانع از الزام، اراده جدّی نسبت به فعل و ملزم کردن مأمور وجود ندارد[۳۲]. احکام واقعی، مادام که از راه شرعی کشف نشده‌اند احکام انشایی هستند که پس از دستیابی به امارة معتبری که کاشف از آن احکام باشند، منجر می‌شوند و تنجز تکلیف نسبت به احکام در صورتی است که اماره در کشف آن خطا نکرده و به واقع رسیده باشد[۳۳].[۳۴].

احکام ثابت

آن نوع احکامی است که منحصرا از جانب خداوند حکیم باعلم و احاطه بر نیازها و مصالح و مفاسد فرد و جامعه مقرر شده است[۳۵]. احکام ثابت، احکام دائمی متن شریعت را تشکیل می‌دهند، تمامی احکام شرعی موجود در کتاب و سنت ثابت تلقی می‌شوند. این احکام در برابر احکام متغیّر قرار می‌گیرند. احکام شرعی ثابت، دوگونه هستند: احکام ثابت برای چیزی به عنوان فعلی از افعال، قطع نظر از علم یا جهل مکلّف به آن مانند وجوب نماز صبح، حرمت دروغ، طهارت آب و نجاست ادرار و احکام ثابت برای چیزی در ظرف جهل مکلّف به حکم واقعی[۳۶].[۳۷].

احکام حکومتی

احکام ظاهری

احکام ظاهری در مقابل احکام واقعی به کار می‌رود و مراد از آن حکمی است که از یک دلیل ظنی همچون اماره یا اصل عملی مستفاد می‌شود. به عبارت دیگر حکم مجعول توسط شارع مقدس که دلیل قطعی بر آن دلالت دارد، حکم واقعی است و حکم مقابل حکم واقعی را حکم ظاهری گویند و حکم ظاهری برای موردی به کار می‌رود که دلیلی قطعی یا اجتهادی مانند اماره بر آن نداریم[۳۸].

تقسیم‌بندی احکام شرعی به احکام واقعی و ظاهری در واقع ناشی از احتمال خطا در ادله و امارات ظنیه است و احکام ظاهری در دو مورد صدق می‌کند:

  1. در مواردی که اجمالاً به خطای اماره واقفیم و اما مورد خطا را به دست نمی‌آوریم. به احکامی که از امارات ظنیه به دست آمده و مصداق چنین احتمالی هستند، احکام ظاهری گفته می‌شود.
  2. حکم به دست آمده از امارة ظنیه، هرگاه پس از عمل به مقتضای آن، خطای اماره آشکار شود به آن حکم ظاهری گفته می‌شود.

عمل به احکام ظاهری به معنای اول، هیچ‌گونه اثری خاص و مسئولیتی به دنبال ندارد و با احکام واقعی یکسان شمرده می‌شوند. اما در مورد دوم هر چند در برخی موارد مانند احکام واقعی آثاری چون اجزا به دنبال دارد، مانند: واجبات فوری و یا موقت پس از پایان وقت که عمل به مقتضای حکم ظاهری هر چند که خلاف آن آشکار گردد مجزی است. اما همه جا چنین نیست و گاه کشف خلاف موجب تبدیل حکم ظاهری به حکم ظاهری دیگر و یا حکم واقعی می‌شود و آثار و تبعات متعددی را به دنبال می‌آورد. مانند: واجبات غیر فوری و یا موقتی که هنوز وقت آن باقی است و همچنین حقوق مالی و حق الناس که در صورت کشف خلاف مجزی نیست[۳۹].[۴۰].

احکام عقلی

عقل، عالی‌ترین قوه شناخت بشر است که در تمیز مصالح و مفاسد کارآمدی بسیار دارد. احکام عقلی نوعی احکام واقعی است که بر قاعده تحسین بنا می‌یابد و خود قادر به شناخت حسن و قبح است. احکام عقلی دوگونه است:

  1. غیرمستقلات عقلی؛ به این معنا که گاهی شرع دستوری می‌دهد که لازمه یا مقدمه آن چیز دیگری است در این صورت عقل آن را نیز لازم می‌داند[۴۱]؛
  2. مستقلات علفی، به این معنا که عقل دارای نوعی ادراک مستقل است بدون توجه به خطاب شرع یا ارشاد شارع. چنانکه عقل بدون التفات به حکم شرع به درک و شناخت حقیقی نایل می‌آید مانند آنکه هرگونه ظلم و تجاوز محکوم و هرگونه کردار و رفتار خوب مطلوب است[۴۲].

از واضح‌ترین احکام عقل، لزوم بسط عدالت، تعلیم و تربیت، حفظ نظم، رفع ظلم و سد ثغور و ممانعت از تجاوز بیگانگان در همه اعصار و امصار است[۴۳]. شاید ابن ادریس، نخستین فقیه اصولی شیعه است که به صراحت عقل را در ردیف کتاب و سنت و اجماع به عنوان یکی از چهار دلیل اثبات حکم شرعی آورده است. بسیاری از متأخران نیز این راه را پیموده و از عقل به عنوان دلیلی در ردیف سه دلیل دیگر یاد کرده‌اند، اما در مجموعه مباحثی که در زمینه عقل به مثابه کاشف از حکم شرعی به دست ما رسیده، ناهمگونی‌های فراوانی به چشم می‌خورد.

فقها به مسئله ملازمه عقل و شرع براساس کلیت ملازمه احکام شرع با مصالح و مفاسد واقعی نگریسته‌اند و به همین دلیل ملازمه را در هر دو طرف قضیه ناتمام و غیرمنطقی دیده‌اند؛ بسیاری از احکام شرع بر اساس حسن و قبح واقعی افعال مقرر شده و برای عقل قابل تشخیص نیست به این دلیل که قادر به تشخیص حسن و قبح واقعی افعال به گونه‌ای که شرع مقرر کرده نیست و شاید جزئی از آن برای عقل ناشناخته باشد و به عکس در مواردی که عقل حسن و قبح افعال را تشخیص می‌دهد و حتی به حکم عقلی می‌رسد، ممکن است شرع در این موارد حکمی نداشته باشد. به این دلیل که مصلحت و مفسده دیگری وجود داشته باشد، که تکلیف شرعی را در موارد حکم عقلی منتفی کند. به این ترتیب همواره این امکان وجود دارد که تکلیفی از شرع ثابت شود و عقل از حکم به آن باز بماند و نیز حکم عقلی در موردی قطعی تلقی شود، اما شرع تکلیفی در آن مورد نداشته باشد[۴۴].[۴۵].[۴۶].

احکام متغییر

احکام متغیر احکامی هستند که بر استمرار آنها دلیلی اقامه نشده باشد. این احکام از آن رو که دارای ثبات و استمرار نیستند، قابل نسخ نیز نیستند. مانند احکامی که در شرایط خاص وضع می‌شوند و با رفع آن شرایط، آن احکام هم برداشته می‌شوند. در این احکام، مقتضی ثبوت و استمرار وجود ندارد، برخلاف احکام ثابت که اقتضای ثبوت و استمرار دارند؛ مگر آنکه مانعی مثل نسخ از آن جلوگیری کند. منظور از احکام متغیر، احکامی هستند که در موارد جزیی و خاص وضع می‌کردند مانند احکام حکومتی همچون وضع حکم وجوب دو بار خمس دادن در یک سال که به دلیل شرایط خاصی در زمان امام رضا(ع) انجام شد، این‌گونه احکام پایدار نیستند. پس احکام متغیر آن دسته از احکام هستند که در اثر شرائط و ضرورت‌های ویژه هر جامعه و برای تأمین نیازهای متغیر در چارچوب احکام الهی توسط فقیه و حاکم اسلامی وضع می‌شود.

امت همانطور که از احکام ثابت الهی اطاعت می‌کنند، باید از مقررات و فرامین فقیه حاکم نیز پیروی کنند[۴۷].[۴۸].[۴۹].

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

  1. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
  2. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
  3. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
  4. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱

پانویس

  1. ↑ الحكم - بالضّم - القضاء و قد حَكم عليه بالأمر حُكماً و حكومة و بينهم: كذلك، و الحاكم: منفّذ الأمرفیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل واژۀ «حکم».
  2. ↑ و معنی الحُكمُ: الْقَضاءُ، و أَصْلُهُ: الْمَنْعُ يقالُ: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا إِذَا مَنَعْتَهُ مِنْ خِلَافِه، فَلَمْ يقْدِرْ عَلَى الْخُرُوجِ مِنْ ذَلِك و حَكمْتُ بَينَ الْقَومِ: فَصَلْتُ بَينَهُمْ؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۴، ذیل واژۀ «حکم».
  3. ↑ الحكم: العلم و الفقه و القضاء بالعدل
  4. ↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۶۱-۶۲.
  5. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۱.
  6. ↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۴۷.
  7. ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۶۷.
  8. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۱.
  9. ↑ «اگر میان آنان داوری کردی به داد داوری کن » سوره مائده، آیه ۴۲.
  10. ↑ «و در میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن » سوره مائده، آیه ۴۹.
  11. ↑ «و به راستی ما به بنی اسرائیل کتاب (آسمانی) و داوری و پیامبری دادیم» سوره جاثیه، آیه ۱۶.
  12. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۵، ص۳۲۸.
  13. ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که دریا را با (ورود) شما شکافتیم پس شما را رهانیدیم و فرعونیان را در حالی که خود می‌نگریستید، غرق کردیم» سوره بقره، آیه ۵۰.
  14. ↑ علی‌اکبر آقابخشی و مینو افشاری‌راد، فرهنگ علوم سیاسی، ص۱۷۵.
  15. ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۲۳۷-۲۳۹.
  16. ↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۶، ص۹۱۵۷؛ فرهنگ معین، ج۱، ص۱۳۶۶؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۳.
  17. ↑ ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾ «و در میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و از خواسته‌های آنان پیروی مکن و از آنان بپرهیز مبادا تو را در برخی از آنچه خداوند به سوی تو فرو فرستاده است به فتنه اندازند و اگر رو برتابند بدان که خداوند جز این نمی‌خواهد که آنان را به برخی از گناهانشان گرفتار سازد و بی‌گمان بسیاری از مردم نافرمانند» سوره مائده، آیه ۴۹؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾ «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید و چون میان مردم داوری می‌کنید با دادگری داوری کنید؛ بی‌گمان خداوند به کاری نیک اندرزتان می‌دهد؛ به راستی خداوند شنوایی بیناست» سوره نساء، آیه ۵۸.
  18. ↑ بلغة الفقیه، ج۱، ص۱۴-۱۳؛ مکاسب، ص۱۱۴؛ مسالک، ج۴، ص۱۵۸.
  19. ↑ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۳؛ الفروق، ج۴، ص۵۴؛ ردّ المختار، ج۵، ص۴۱۹.
  20. ↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۸۴.
  21. ↑ مبسوط در ترمینولوژی، ج۱، ص۱۹۰-۱۸۶.
  22. ↑ الأصول العامه، ص۵۵.
  23. ↑ فرهنگ فقه، ج۳، ص۳۵۰.
  24. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۱.
  25. ↑ ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ «ای مؤمنان، چون (برای جهاد) در راه خداوند به سفر می‌روید خوب بررسی کنید و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند نگویید: تو مؤمن نیستی، که بخواهید کالای ناپایدار این جهان را بجویید زیرا غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است؛ خود نیز در گذشته چنین بودید و خداوند بر شما منّت نهاد (و به اسلام راه نمود) بنابراین بررسی کنید، بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره نساء، آیه ۹۴.
  26. ↑ فقه سیاسی، ج۹، ص۲۰۳-۲۰۲.
  27. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۲.
  28. ↑ تقریرات، ج۲، ص۱۳۳.
  29. ↑ تقریرات، ج۱، ص۱۶۴.
  30. ↑ فقه سیاسی، ج۹، ص۲۰۶.
  31. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۲.
  32. ↑ فرهنگ فقه، ج۳، ص۳۵۰.
  33. ↑ فقه سیاسی، ج۹، ص۱۰۷.
  34. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۲.
  35. ↑ فقه سیاسی،، ج۲، ص۲۵.
  36. ↑ فرهنگ فقه، ج۳، ص۳۵۹.
  37. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۳.
  38. ↑ فرهنگ فقه، ج۳، ص۳۵۹.
  39. ↑ فقه سیاسی۹، ص۱۰۵.
  40. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۷.
  41. ↑ منابع اجتهاد، ص۲۶۲.
  42. ↑ منابع اجتهاد، ص۲۶۴.
  43. ↑ کتاب البیع، ج۲، ص۴۲۶.
  44. ↑ الانظار التفسیریة للشیخ الأنصاری، ص۳۲۳.
  45. ↑ فقه سیاسی، ج۹، ص۲۳۹.
  46. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۸.
  47. ↑ فقه سیاسی، ج۲، ص۲۵.
  48. ↑ فقه سیاسی، ج۲، ص۲۵.
  49. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۰۹.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=حکم_در_فقه_سیاسی&oldid=578003»