شکنجه

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شکنجه در قرآن

مقدمه

شکنجه واژه‌ای فارسی، اسم مصدر از ریشه شکنج (: پیچ و تاب) به معنای ایذاء، اذیت و تعذیب است. شکنجه کردن یا شکنجه دادن مصدر مرکب از این ریشه، به معانی سیاست کردن، آزردن و اذیت کردن و عقوبت کردن است و در اصل به شکستن، پیچیدن و عذاب دادن دزد و گناهکار گفته می‌شود.

برابر عربی آن «تعذیب»، «ایذاء» و «نَکال» است. به باور برخی، «عذاب» مرادف با «ضرب» (زدن) بوده و به مرور زمان در شکنجه و عقوبت دردناک به کار رفته است. ایذاء به معنای آزار دادن و اذیت کردن ترجمه عربی شکنجه است. نکال نیز به گونه‌ای از عقوبت کردن و عذاب دادن گفته می‌شود که مایه عبرت دیگران شود. شکنجه از باب استعاره در هر کار سخت و دردآور نیز به کار می‌رود. برخی در معنای شکنجه پیوستگی و استمرار عذاب را شرط دانسته‌اند که این، حوزه معنایی شکنجه را محدودتر از مطلق عذاب معرفی می‌کند.

شکنجه، اصطلاحی حقوقی و عبارت است از آزار بدنی یا هر گونه آزار دادن (روحی و جسمی) شخص برای کسب اطلاعات، اقرار گرفتن از فرد تحت شکنجه یا دیگری بر بزه یا تعهدی که آن را انکار کرده، تنبیه فرد مرتکب یا مظنون به ارتکاب عملی خلافِ خواسته دولتمردان یا حاکمان و نیز ارعاب و بازداشتن افراد از انجام دادن برخی کارها. بسیاری از فقها بحثی مستقل درباره شکنجه ندارند و کسانی که از آن سخن گفته‌اند، به عنوان مسئله و موضوعی مستقل نیست، بلکه به عنوان امری فرعی و به گونه اجمالی در مباحث جهاد، تعزیرات، قصاص، حدود و... از آن یاد کرده‌اند.

شکنجه نزد عقلا ظلم و قبیح و از منظر فقهی حرام است و تعذیب انسان و حیوان و نیز تعذیب به دست عوامل دولتی را در بر می‌گیرد. برخی، حکمی ثانوی نیز برای شکنجه گفته و آن را در برخی موارد مانند حفظ نظام به دست دولت اسلامی جایز دانسته‌اند. عمده‌ترین ادله فقها بر حرمت شکنجه، روایاتی‌اند که بر نهی از آزار و زدن مردم و تحریم آن دلالت دارند. افزون بر این، از برخی قواعد فقهی و عقلی و استشهادات قرآنی نیز در جهت تبیین ممنوعیت شکنجه استفاده می‌شود. شکنجه در دو حوزه معنایی کاربرد دارد:

1. منفی که بیشتر به دست حاکمان ستمگر و دستیاران آنان انجام می‌شود.
2. مثبت که گاه برای تنبیه مجرمان و بزهکاران اِعمال می‌شود؛ مانند اجرای حدود و تعزیرات و گاه برای به دست آوردن اطلاعات در جهت مبارزه با بزه و جرم که به حکم ثانوی جایز شمرده شده است.

شکنجه عنوانی عام است و هم شکنجه غیر قانونی و ظالمانه را در بر می‌گیرد، هم شکنجه عادلانه را که برای مجازات یا تنبیه مجرم انجام می‌شود؛ اما چون موضوعات حدود، قصاص و تعزیر هر یک مدخلی مستقل دارد، تنها به برخی از آنها اشاره می‌شود؛ همچنین این مدخل در صدد بررسی رنج و مشقت دنیایی ظالمانه است که به دست انسان‌ها بر یکدیگر وارد می‌شود؛ اما عذاب‌های الهی، اعم از دنیوی و اخروی در مدخل عذاب بررسی خواهند شد.

در طول تاریخ، شکنجه ظالمانه زیردستان رایج بوده است، چنان‌که در ایران کهن گونه‌های بسیاری از این نوع شکنجه گزارش شده‌اند و در آتن بیشتر برده‌ها شکنجه می‌شده‌اند. در عصر نزول نیز گاهی مسلمانان به دست مشرکان شکنجه می‌شدند؛ اما اسلام این شیوه را مردود دانسته و برخورد انسانی با مجرمان را جایگزین آن کرده است؛ به این معنا که هر مجرم به سبب جرمش و به میزان مجازاتی که قانون برای هر جرم تعیین کرده است، باید متحمل رنج و مشقت شود.

در دوران رهبری پیامبر اکرم(ص)، گزارشی در باره شکنجه مجرمان به دست حکومت اسلامی گزارش نشده و حتی پیامبر(ص) با برخی صحابه که برای آزار و شکنجه روحی اسرای دشمن، آنان را از کنار کشته‌هایشان می‌گذراندند برخورد کرده است. برخی از پژوهشگران بر این باورند که نخستین رواج دهنده شکنجه‌های ظالمانه برای اهداف سیاسی در جامعه اسلامی، معاویة بن ابی‌سفیان بود.

شکنجه در قرآن

«عذاب» از واژه‌های پربسامد قرآن کریم است که در دو نوع عقوبت الهی ﴿إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾، ﴿وَلِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ و عقوبت غیر الهی ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾، ﴿وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾ به کار رفته است. در این میان، غالب موارد در باره عذاب اخروی‌اند ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ که مواردی از آن نیز به معنای مطلق مجازات (دنیوی و اخروی) ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾، ﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾، ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَإِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَابًا أَلِيمًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾ و در مواردی به معنای مجازات بر گناهی خاص در دنیا هستند که بر شکنجه بزهکار برای تنبیه و وادار کردن مجرم به عمل به قانون، اطلاق شده است. ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾

در برخی آیات نیز از شکنجه بنی‌اسرائیل و برخی مؤمنان دیگر به دست فرعون و دیگر حاکمان جور یاد شده است. ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾، ﴿وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾، ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾

در قرآن برخی واژگان دیگر چون «ایذاء» در برخی موارد ﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾، ﴿وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾، ﴿وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ﴾، ﴿قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾. و «فتنه» ﴿فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ﴾ به معنای شکنجه به کار رفته‌اند؛

همچنین در قرآن نمونه‌هایی از شکنجه شکنجه‌گران، مانند سوزاندن ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ﴾، به صلیب کشیدن ﴿لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ﴾، به چهار میخ کشیدن ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ﴾، ﴿وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ﴾، بریدن دست و پا﴿قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّ هَذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ﴾ و تهدید به رجم ﴿قَالُوا يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ كَثِيرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاكَ فِينَا ضَعِيفًا وَلَوْلَا رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ وَمَا أَنْتَ عَلَيْنَا بِعَزِيزٍ﴾، ﴿قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾، ﴿قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ سخن به میان آمده است.

شکنجه پیامبران و مؤمنان به دست کافران

آیاتی پرشمار از شکنجه‌های روحی و جسمی پیامبران الهی و پیروانشان، به دست مخالفان سخن گفته‌اند. بیشترین نوع شکنجه در این باره آزاری بود که دشمنان با افتراء به پیامبران و تمسخر آنان مرتکب می‌شدند. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ﴾، ﴿وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ﴾ متهم کردن آنان به دروغگویی و سفاهت ﴿قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ ساحری، جنون، شاعری و کاهنی ﴿قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ﴾، ﴿وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجْنُونٍ ﴾

نمونه‌هایی دیگر از شکنجه روحی پیامبران به دست کافران‌اند؛ همچنین پیامبران الهی و پیروان آنان افزون بر شکنجه‌های روحی، گاه گرفتار شکنجه‌های جسمی نیز می‌شدند: مانند ضرب، جرح،رجم، به آتش افکنده شدن ﴿قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾، ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ و دیگر شکنجه‌های دردناک. ﴿إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾، ﴿إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَا بِثَالِثٍ فَقَالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ قَالُوا مَا أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَمَا أَنزَلَ الرَّحْمَن مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ قَالُوا رَبُّنَا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ وَمَا عَلَيْنَا إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ (۱۷) قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِن لَّمْ تَنتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾

بر اساس آیات ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ مسلمانان صدر اسلام تحت شکنجه مشرکان قرار داشتند. گفته شده آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ در باره عمار و گروهی از مؤمنان است که زیر شکنجه مشرکان از دین تبری صرفاً زبانی و ظاهری جستند تا از شر آنان در امان بمانند. این آیه به طور کلی از مرتدان و کسانی سخن می‌گوید که پس از ایمان به خدا، راه کفر در پیش گرفته و از همین رو مورد خشم خدا بوده و به آنان وعده عذاب الهی داده شده است؛ ولی کسانی را که قلباً مؤمن‌اند، ولی به بیان کلمات کفرآمیز واداشته شده‌اند، از این حکم کلی استثنا کرده است. برپایه جمله ﴿إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾ ارتداد بدین معنا نیست که هرکس کلمه کفرآمیزی بر زبان آورد هرچند به زور و اجبار کافران، مرتدّ است و مورد خشم الهی قرار خواهد گرفت، بلکه اگر کسی دلش با ایمان به خدا آرام گرفته باشد و زیر شکنجه کافران و از روی تقیه کلمه کفرآمیزی بر زبان آورد، مغضوب خدا نیست و عذاب نخواهد شد.

مفسران، مسلمانانِ شکنجه شده برای بازگشت از دین را عمار، یاسر و سمیه (پدر و مادر عمار)، صهیب، بلال و خباب دانسته‌اند که ۵ تن از صحابه رسول خدا(ص)بودند. یاسر و سمیه زیر شکنجه به شهادت رسیدند و عمار نیز توان تحمل شکنجه مشرکان را نداشت و برای حفظ جان خویش آنچه را آنان می‌خواستند بر زبان آورد. گروهی از مسلمانان پنداشتند عمار با کفرگویی ظاهریش مرتدّ شده و آن را برای پیامبر(ص)گزارش کردند؛ اما پیامبر قلب عمار را سرشار از ایمان و ایمان را آمیخته با گوشت و خون او دانست و چون عمار گریان به حضور ایشان شرفیاب شد، پیامبر(ص)دست بر چشمان وی کشید و فرمود اگر باز هم کافران تو را آزردند، همانند گذشته سخن بگو.

بیشتر مفسران اهل‌سنت، عمل عمار در اظهار کفر و تأیید آن با نزول آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ و تصویب پیامبر(ص) را دلیل بر جواز تقیه زبانی برای نجات از شکنجه و با این حال، تقیه نکردن را بهتر دانسته‌اند. برخی نیز تقیه عمار را مربوط به ابتدای اسلام و هنگامی دانسته‌اند که هنوز اسلام قدرتی نداشت؛ اما شیعه تقیه را مربوط به زمان خاصی ندانسته و با توجه به مورد آن، احکام متفاوتی برای آن گفته است. بر این اساس، تقیه در موردی که به هدر رفتن خون فرد یا افرادی بینجامد حرام و درباره گفتن کلمه کفر مباح و در غیر این دو صورت چنانچه ترک آن مستلزم ضرر باشد واجب و گرنه مستحب یا مباح است.

آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ﴾ نیز از برخی مؤمنان سخن گفته که از شکنجه مشرکان به وحشت افتاده و دین و ایمان خود را رها می‌کردند. گفته شده آیه به ارتداد ظاهری برخی مؤمنان بر اثر شکنجه مشرکان اشاره دارد و در شأن نزول آن گفته شده در باره عیاش بن ابی ربیعه مخزومی است که بر اثر شکنجه خانواده‌اش از اسلام برگشت و پس از آن به سوی پیامبر(ص) آمد و ایمان اظهار کرد. عده‌ای نیز درباره شماری از مسلمانان مهاجر به مدینه دانسته‌اند که از میانه راه به مکه بازگردانده شدند. در شأن نزول آیه ﴿وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا﴾ نیز گفته شده درباره شکنجه (روحی) علی(ع) به دست منافقان نازل شده است. آیه ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾ فتنه را بدتر از قتل معرفی کرده است. «فتنه» به عذاب و شکنجه تفسیر شده است.

انواع شکنجه

قرآن، گونه‌های متفاوتی از شکنجه‌های رایج میان برخی اقوام را گزارش کرده، که عبارت‌اند از:

تهدید به رجم

از شکنجه‌های روحی فرستادگان خدا به دست مخالفان در طول تاریخ، تهدید به رجم * بوده است: نوح را قوم خود او تهدید کردند: ﴿قَالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يَا نُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ﴾ و ابراهیم را آزر: ﴿قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾. که اگر از دعوت خود دست بر ندارند سنگسار می‌شوند؛ نیز اهالی مدین به شعیب گفتند اگر خویشان وی نبودند، وی را سنگسار می‌کردند: «قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ وَ إِنَّا لَنَراکَ فِینا ضَعِیفاً وَ لَوْ لا رَهْطُکَ لَرَجَمْناکَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْنا بِعَزِیز» (هود / ۱۱، ۹۱) و بر اساس آیه ۲۰ سوره دخان / ۴۴ هنگامی که موسی(ع)برای رهایی بنی‌اسرائیل نزد فرعون رفت، با پشتوانه الهی خود را از رجم آنان مصون دانست: «وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُون». «تَرجُمُون» به آزار جسمی و روحی تفسیر شده و آیه ۲۰ سوره کهف / ۱۸: «إِنَّهُمْ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرْجُمُوکُم» از نگرانی اصحاب کهف از سنگسار شدن در صورت کشف هویتشان خبر داده و فرستادگان عیسی(ع) به انطاکیه تهدید شدند اگر از دعوت خود دست بر ندارند سنگسار و دچار عذابی شدید خواهند شد: «لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیم». (یس / ۳۶، ۱۸) مفسران و واژه‌پژوهان برای «رجم» معانی گوناگونی مانند کشتن با سنگ، دور کردن، دور کردن با سنگ و زدن با سنگ به قصد کشتن را که دشوارترین گونه مرگ است بیان کرده‌اند.

سوزاندن

اصحاب اُخدود مؤمنان را در گودال‌های آتشین افکنده و با آتش و سوزاندن شکنجه می‌کردند: «اِنَّ الَّذینَ فَتَنُوا المُؤمِنینَ و المُؤمِنـتِ ثُمَّ لَم یَتوبوا فَلَهُم عَذابُ جَهَنَّمَ و لَهُمعَذابُ الحَریق». (بروج / ۸۵، ۱۰) عده‌ای آیه را درباره مسلمانان صدر اسلام دانسته‌اند که با آتش شکنجه می‌شدند. برخی نیز آیه را عام و شامل شکنجه زنان و مردان مؤمن به دست اصحاب اخدود و مشرکان قریش دانسته‌اند. «فتنه» در آیه به شکنجه، شکنجه با آتش و سوزاندن تفسیر شده است، چنان‌که در آیه ۱۱۰ سوره نحل / ۱۶ فتنه به معنای شکنجه با آتش آمده است.

به صلیب کشیدن

بستن بر چوبه‌های دار، پس از قطع دست و پا، گونه‌ای شکنجه در مصر باستان بوده است. بر اساس آیه ۴۱ سوره یوسف / ۱۲، حضرت یوسف در تعبیر خواب یکی از زندانیان همبندش از به دار آویخته شدن و خوردن مرغان از سر وی خبر داد: «یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُما فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً وَ أَمَّا الاْخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ»؛ نیز در عصر موسی(ع) فرعون پس از مشاهده ایمان ساحران به معجزه موسی، خشمگین شد و آنان را به قطع دست و پا و به دار آویختن: «لاَُقَطِّعَنَّ اَیدِیَکُم و اَرجُلَکُم مِن خِلـفٍ ثُمَّ لاَُصَلِّبَنَّکُم اَجمَعین» (اعراف / ۷، ۱۲۴؛ شعراء / ۲۶، ۴۹) و به آویختن از درخت خرما تهدید کرد: «... لاُصَلِّبَنَّکُم فی جُذوعِ النَّخلِ» (طه / ۲۰، ۷۱) و این شکنجه‌ها را نشانه توانمندتر بودن خود از موسی و خدایش خواند: «لَتَعلَمُنَّ اَیُّنا اَشَدُّ عَذابًا و اَبقی». بر پایه برخی روایات، فرعون افزون بر تهدید، آنان را کنار رود نیل بر شاخه‌های نخل به دار آویخت.

به چهارمیخ کشیدن

گرچه برخی «ذِی الْأوْتاد» و «ذُو الْأوَتاد» در آیات «وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتاد» (فجر / ۸۹، ۱۰) و «وَ فِرْعَوْنُ ذُولْأَوْتاد» (ص / ۳۸، ۱۲) را به بازیچه (ملعبه) ای ساخته شده از میخ، تفسیر کرده‌اند، برخی نیز بر این باورند که فرعون میخ‌هایی داشته که با آنها مردم را شکنجه می‌کرده؛ به این شیوه که دست و پای شکنجه شونده را با آنها به زمین می‌کوبیده و به چهارمیخ * می‌کشیده است. در برخی روایات نیز از شکنجه‌گری فرعون با به چهار میخ کشیدن افراد سخن گفته شده است. به گفته برخی، خواسته همسر فرعون (آسیه) از خدا در دعایش، نجاتش از شکنجه‌های فرعون و فرعونیان بود: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمین». (تحریم / ۶۶، ۱۱) به گفته مفسران، هنگامی که فرعون از ایمان همسرش به خدای موسی(ع)با خبر شد، با اصرار تلاش کرد تا او از دین موسی(ع) دست بردارد؛ اما آسیه استقامت ورزید و تسلیم خواسته فرعون نشد، از این رو فرعون دستور داد دست‌ها و پاهای وی را با میخ بسته، زیر آفتاب سوزان قرار دهند و سنگ بزرگی بر سینه او نهند. قرآن افزون بر موارد یادشده، از شکنجه‌هایی دیگر یاد می‌کند: بر اساس آیه ۲۵ سوره یوسف / ۱۲، شکنجه زیردستان در مصر باستان رواج داشته است و از این‌رو زلیخا پس از آنکه گناه خود را به گردن یوسف انداخت، مجازات خائن را زندان یا شکنجه سخت دانست: «قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِکَ سُوءاً إِلاَّ أَنْ یُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِیمٌ»؛ نیز فرعون شکنجه‌هایی دیگر مانند تهدید بنی‌اسرائیل به کشتن فرزندان و زنده نگه‌داشتن زنان را اِعمال می‌کرده است: «قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ». (اعراف / ۷، ۱۲۷؛ نیز بقره / ۲، ۴۹؛ ابراهیم / ۱۴، ۶؛ قصص / ۲۸، ۴) بنی‌اسرائیل همواره زیر شکنجه فرعونیان بودند و در پادشاهی فرعون و قبطیان در کارهایی دشوار چون کندنِ کوه‌ها و ساخت و سازهای بسیار به بیگاری گرفته می‌شدند. برخی مفسران، جایگاه بنی‌اسرائیل را در حکومت قبطیان، مانند جایگاه اهل جزیه دانسته‌اند که با تعبیر خواب فرعون مبنی بر اینکه فرزندی از بنی‌اسرائیل تومار حکومت وی را درهم خواهد پیچید وضع آنان بدتر شد و فرعون بر آن شد تا نوزادان پسر را بکشد و زنان و دختران را برای کنیزی و انجام دادن کارهای دشوار زنده نگه دارد. بر اساس برخی تفاسیر، شکنجه با به‌کارگیری زنان در کارهای زشت و منکر باعث خواری و زبونی و از کشته شدن دردناک‌تر است. موسی و هارون(ع) در دربار فرعون، از وی خواستند تا بنی‌اسرائیل را به آنها بسپارد و از شکنجه آنها دست بردارد: «اِنّا رَسولا رَبِّکَ فَاَرسِل مَعَنا بَنی اِسرءیلَ و لاتُعَذِّبهُم». (طه / ۲۰، ۴۷)

پاداش صبر بر شکنجه

قرآن کریم انبیای پیشین را که بر آزار و اذیت قومشان صبر کرده‌اند ستوده و پاداش صبر آنان را نصرت الهی دانسته است: «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا». (انعام / ۶، ۳۴) برخی بر این باورند که خدا با نزول این آیه، ضمن دلداری دادن به پیامبر اکرم(ص) وی را به الگوگیری از دیگر پیامبران، در صبر بر شکنجه و آزار مخالفان، ترغیب کرده تا همانند آنان از نصرت الهی برخوردار گردد؛ گناهی کبیره و حرام است. برخی آزار مؤمنان را موجب خشم خداوند شمرده‌اند، چنان‌که در روایات نیز حرمت مؤمن نزد خدا برتر از حرمت خانه خدا دانسته شده است. برخی، به طور کلی، آزار و شکنجه دیگران را بنابر روایات متواتر حرام و ناروا دانسته و همه انواع شکنجه را مشمول این ممنوعیت می‌دانند؛ همچنین آزار خدا و رسول او(ص) موجب لعن در دنیا و آخرت شمرده شده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُو ٔ ذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِینا». (احزاب / ۳۳، ۵۷) بیشتر مفسران، مراد از آزار خدا و رسولش(ص) را شرک و کفر انسان‌ها دانسته‌اند؛ اما برخی آزار خدا را همان آزار اولیای خدا (با شکنجه‌های روحی) دانسته‌اند. شکنجه از دیدگاه فقیهان شیعه و سنی حرام و اعتراف کسی که با فشار شکنجه به جرم خود اقرار کند نامعتبر و بی‌اثر در اثبات جرم است.

..

منابع

1. یوسف‌زاده، حسین علی، مقاله «شکنجه»، دائرةالمعارف قرآن کریم