ادله ختم نبوت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ختم نبوت است. ادله ختم نبوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ادله ختم نبوت در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

ادله قرآنی

آیات متعددی در این موضوع قابل بررسی است که تنها به برخی از آن‎ها می‌پردازیم:

آیه یکم. ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾.

صدر این آیه به داستان «زید»، پسرخوانده پیامبر(ص) اشاره دارد و ذیل آن بیانگر مقام نبوت و خاتمیت برای پیامبر اسلام(ص) است. آیات پیش از این از برچیده شدن شیوه‌های جاهلیت و شکستن سنت‌های غلط آنان خبر می‌دهد. یکی از آن سنت‌های غلط جاهلیت این بود که «پسرخوانده» خود را به منزله پسر حقیقی می‌دانستند و با او بسان فرزندان واقعی خود رفتار می‌کردند و اگر پسرخوانده‌ای همسر خود را طلاق می‌داد، به خود اجازه نمی‎دادند که با همسر مطلقه او ازدواج کنند. خداوند برای ریشه‎کن کردن این نوع سنت‌های غلط، پیامبر(ص) را مأمور کرد که با «زینب»، همسر مطلقه «زید» که پسرخوانده وی به شمار می‌آمد، ازدواج کند. هنگامی که پیامبر گرامی(ص) با «زینب» ازدواج کرد، خرافه‎بافان و بداندیشان بر او خرده گرفتند که محمد(ص) بانویی را به همسری برگزیده است که روزگاری همسر پسرخوانده او بود. از این رو خداوند برای کوبیدن آن افکار غلط، این آیه را فرو فرستاد و فرمود: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾؛ محمد(ص) پدر هیچ یک از مردان شما مردم نیست. او نه پدر «زید» است و نه پدر مردان دیگر امت؛ چراکه نه پسرخوانده کسی فرزند واقعی او می‌شود و نه پدرخوانده کسی پدر او. بدین وسیله آیه شریفه به روشنی بیان می‌کند که آن حضرت پدر «زید» نیست تا همسر او عروس وی به شمار آید و در صورت جدایی از شوهر، ازدواج با او برای وی حرام باشد؛ چراکه حرمت ازدواج با زن پسر، در گرو ثبوت نسبت است؛ در حالی که پیامبر اسلام(ص) پدر هیچ یک از کسانی که از نسل او نیستند، نیست و «زید» هم یکی از آنان است؛ از این رو ازدواج با همسر مطلقه «زید» برای وی هیچ مشکلی ندارد.

در ادامه آیه می‌فرماید: ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾؛ او پیامبر و فرستاده خداست و پیوسته از دستورات خدا پیروی می‌کند و هیچ‎گاه حلال خدا را حرام نمی‌سازد و او خاتم پیامبران و آخرین پیام‎آور است که دفتر رسالت با آمدن او پایان یافته است.

در پایان می‌فرماید: ﴿وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾؛ خداوند به هر چیز آگاه است و آنچه را بیان کرده، به علم خود بوده است و از مصالح بندگان کاملاً آگاه است و به حکمت خاتمیت و اکمال شریعت اسلام علم دارد و می‌داند که چه کسی باید اولین پیامبر و چه کسی آخرین پیامبر باشد و از شایستگی پیامبر اسلام(ص) برای پیامبر خاتم بودن آگاهی کامل داشته است..

مفهوم «خاتم» در «خاتم النبیین»

اثبات خاتمیت پیامبر اسلام(ص) با این آیه به معنا و مفهوم «خاتم» وابسته است؛ زیرا بدون تردید، پیامبر(ص) در این آیه متصف به «خاتم النبیین» شده است. حال باید دید که مقصود از «خاتم» در «خاتم النبیین» چیست؟ با بررسی این واژه، دلالت یا عدم دلالت آیه نسبت به خاتمیت پیامبر اسلام(ص) و پایان یافتن سلسله انبیا آشکار می‌گردد. درباره واژه «خاتم» در آیه مورد بحث پرسش‎هایی قابل طرح است که با یافتن پاسخ آن‎ها معنای آن روشن خواهد شد. نخستین پرسش این است که آیا این واژه در این آیه به یک صورت قرائت شده است یا قرائت‎های مختلف دارد؟

پرسش دیگر اینکه این واژه در کلام عرب، به ویژه در آیه محل بحث، چه نوع کلمه‌ای به شمار می‌آید؟ آیا اسم ذات است یا اسم فاعل، اسم مفعول، فعل یا مصدر؟ آخرین پرسش اینکه آیا اختلاف قاریان در نحوه قرائت آن یا اختلاف دانشمندان در صیغه آن باعث تفاوت بنیادین در معنای آن می‌گردد؛ به نحوی که قابل جمع نباشد یا این اختلاف‎ها باعث تفاوت اساسی در اصل معنای آن نخواهد بود؟ برای دستیابی به پاسخ این پرسش‎ها نخست کیفیت قرائت و تلفظ این واژه در میان قاریان و سپس معنای «خَتم» که ریشه و اساس واژه «خاتم» است، بررسی می‌شود و پس از آن، نوع لفظ «خاتم» و معنای آن بر اساس هر یک از قرائت‌های یاد شده، مورد کاوش قرار می‌گیرد و در پایان، نتیجه‌گیری می‌شود و دلالت و عدم دلالت آیه مزبور بر خاتمیت ارزیابی می‌شود. گفتنی است که بررسی ماهیت و معنای «خاتم» بر اساس قرائت قاریان، اساسی‌ترین نقش را در دلالت و عدم دلالت این آیه بر خاتمیت دارد و نیز این بحث در ارزیابی و رفع برخی شبهات که در بخش بعدی به آن می‌پردازیم، تأثیر فراوان دارد و نقش مهمی ایفا می‌کند؛ بنابراین شایسته است که با تفصیل بیشتر به این بحث پرداخته شود تا زوایای آن آشکار گردد..

وجوه قرائت«خاتم»

به طور کلی سه قرائت برای «خاتم» ذکر شده است، اما برخی از این قرائت‎ها شاخه‌های فرعی‎تری نیز دارند که در ضمن بررسی قرائت‎ها به آنها اشاره می‌کنیم.

۱. «خاتَم»؛ در اینکه این واژه به فتح «تاء» قرائت شده است، اختلافی نیست، ولی سخن در این است که چه کسانی آن را چنین قرائت کرده‌اند. فراء که از نحویان بزرگ کوفه در قرن دوم بود و به امیرالمؤمنین در نحو لقب یافته بود و نیز مورخ و مفسر معروف، محمد بن جریر طبری و محمد فهد خاروف بر این باورند که این قرائت، قرائت عاصم و حسن است، اما برخی دیگر مانند ازهری، فارسی، سمرقندی، قرطبی، حلبی، ابن جزری، نسار و محیسن معتقدند که قرائت مزبور تنها مربوط به عاصم است.

۲. «خاتِم»؛ فراء می‌گوید: این قرائت، قرائت اعمش و اهل حجاز است اما کسانی مانند ازهری، فارسی، سمرقندی، قرطبی، حلبی، ابن جزری، شوکانی، نسار، دمشقی و محیسن بر این باورند که این قرائت، قرائت همه قاریان، جز عاصم است.

۳. «خَتَم»؛ بر اساس قرائت عبد الله بن مسعود، جمله ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ چنین قرائت شده است: و لكن نبياً خَتَمَ النبيين..

معنای «خَتم»

با توجه به اینکه واژه «خاتم» از مشتقات کلمه «ختم» محسوب می‌شود، شایسته است معنای کلمه «ختم» که ریشه «خاتم» است، مورد بررسی قرار گیرد؛ زیرا معنای ماده و مبدأ اشتقاق در همه مشتقات آن محفوظ است. خلیل بن احمد معتقد است که «ختم» به معنای «گِلی» است که چیزی با آن مهر می‌گردد. فیروزآبادی در فرهنگ خود می‌نویسد: «ختم» به معنای مُهر کردن است و در زبان عربی می‌گویند: ختم على قلبه؛ یعنی قلب و دل او را مهر کرده است؛ به نحوی که اخلاق ناپسند و رفتار زشت از او بیرون نگردد. ختم الشيء یعنی به آخر رسیدن آن. ابن فارس، جوهری و ابن درید معتقدند که واژه «ختم» به معنای «رسیدن به پایان چیزی» یا «به آخر رسیدن چیزی» است. ابن فارس در توضیح آن می‌گوید: «ختم» یک معنای اصلی بیشتر ندارد و آن، رسیدن به پایان چیزی است. در زبان عربی می‌گویند: ختمتُ العمل؛ یعنی کار را به پایان رساندم و همچنین می‌گویند: ختم القارئ السورة؛ یعنی قاری قرآن، سوره را به پایان رساند. او در ادامه می‌گوید: از همین باب است «ختم» به معنای مُهر کردن؛ زیرا آخرین مرحله حفظ برخی اشیا چنین است که درب ظرف آن را مُهر می‌کنند. نیز حسن مصطفوی که از محققان نامدار در کلمات قرآن است، می‌گوید: ماده «ختم» ریشه واحدی دارد و آن در مقابل آغاز است؛ یعنی کامل شدن و به انتها رسیدن چیزی..

ماهیت و معنای «خاتم»

با توجه به قرائت‌های گوناگون از واژه «خاتم» باید دید که این واژه در کلام عرب چه نوع کلمه‌ای است و چه معنایی دارد. قاریان به طور کلی سه قرائت برای این واژه ذکر کرده‌اند که معنا و ماهیت «خاتم» بر اساس هر یک از قرائت‌های یاد شده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱. «خاتَم»: در اینکه «خاتَم» چه نوع کلمه‌ای است و چه معنایی دارد، اختلاف است:

1. برخی می‌گویند «خاتم» اسم است. صاحبان این دیدگاه نیز چند دسته‌اند: یک دسته، مانند خلیل، فیروز آبادی، ازهری، و شیخ احمد رضا بر این باورند که «خاتم» مانند «عالَم»، اسمی است برای «مُهری که بر گِل می‌زنند»؛ یعنی هنگامی که نامه تمام می‌شد و آن را می‌بستند، برای اینکه بیگانه‌ای آن را نگشاید، قطعه گِل نرمی بر محلی که بسته شده است می‌زدند و روی آن مهر می‌کردند؛ به طوری که برای گشودن آن، جز شکستن مهر، راه دیگری نباشد. دسته دیگر، مانند جوهری، زجاج، ازهری، واحدی نیشابوری، نحاس و بستانی معتقدند که «خاتم» اسم و به معنای پایان شیء است. دسته سوم مانند بیضاوی، جلال الدین محلی، حلبی، محمد سالم محیسن و محمود صافی بر این باورند که «خاتم» اسمی برای «وسیله ختم و پایان» است و «خاتم النبیین» یعنی با پیامبر اسلام(ص) سلسله پیامبران الهی پایان یافته است. برخی معتقدند که «خاتَم» اسم است برای ذاتی که متصف به صفت ختم شده است و این واژه تأکید فراوان و مبالغه را می‌رساند. بنابراین واژه مزبور با تأکید زیاد، حکایت از این دارد که پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر از جانب خدا بوده و باب نبوت به وسیله او پایان یافته است.
2. ابن فارس و برخی دیگر گفته‌اند: «خاتَم» اسم فاعل و مشتق از «ختم» و به معنای پایان دهنده است.
3. ابوالبقاء عکبری و دیگران می‌گویند: «خاتم» مصدر به شمار آمده و به معنای پایان دادن و به پایان رساندن است.
4. برخی گفته‌اند: «خاتَم» به معنای «اسم مفعول» است و ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ یعنی المختوم به النبيون. پس پیامبران الهی با پیامبر اسلام(ص) پایان یافته‌اند، همان‌گونه که برخی اشیا با مُهر ختم می‌گردند.
5. برخی نیز معتقدند که «خاتَم» مثل «ضارَبَ» فعل ماضی است.

۲. «خاتِم»: بر اساس این قرائت«خاتِم» یا اسم فاعل است یا اسم ذات و یکی از نام‌های پیامبر اسلام(ص). خلیل بن احمد، از هری، جوهری، ابن خالویه، فارسی، احمد بن فارس، ابن منظور، زبیدی، بستانی، احمدرضا و محیسن بر این باورند که «خاتِم» به معنای پایان یا پایان دهنده است. نیز مفسران بزرگی مانند طبری، نیشابوری، زمخشری، شوکانی و... بر این معنا تأکید کرده‌اند.

1. «خَتَمَ»: یکی از قرائت‌های لفظ «خاتم»، قرائت آن به صورت فعل ماضی ثلاثی مجرد است؛ یعنی «خَتَم». این قرائت که منسوب به عبدالله بن مسعود است، از لحاظ معنا با قرائت«خاتِم» تفاوت چندانی ندارد؛ زیرا بسیاری از کسانی که «خاتم» را به کسر «تاء» قرائت یا دست‌کم احتمال آن را مطرح کرده‌اند، قرائت مزبور را از عبدالله بن مسعود به عنوان شاهد و مؤید یادآور شده‌اند. برخی نیز تصریح کرده‌اند که ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ به معنای خَتَم النبيين است. بنابراین بر اساس این قرائت، معنای جمله مزبور در آیه مورد بحث چنین خواهد شد: «محمد(ص) پیامبری است که سلسله انبیا و باب بعثت پیامبران را ختم کرده و به پایان رسانده است».

با توجه به معنای «ختم» معنای «خاتَمَ» نیز آشکار می‌گردد؛ زیرا «خاتَمَ» مثل «ضارَبَ» فعل ماضی به شمار آمده است و از لحاظ معنا مانند «خاتِم» خواهد بود. به تعبیر دیگر، فعل ماضی ماده «خَتم» با اسم فاعل آن از حیث معنا تفاوت ندارد..

ماده «ختم» و مشتقات آن در آیات دیگر

نکته قابل توجه اینکه در قرآن مجید ماده «ختم» و مشتقات آن، جز آیه مورد بحث در هفت مورد دیگر نیز به کار رفته است که بدون تردید به معنای «پایان دادن به چیزی» یا «مهری که در پایان می‌زنند» آمده است و این نشان می‌دهد که «خاتم» در آیه مورد بحث نیز به یکی از این دو معناست که در آیات زیر به کار رفته است:

1. ﴿يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ﴾ رحیق به معنای شراب صاف و خالص است و به همین جهت آن را به وصف «مختوم» (مهر شده) توصیف کرده است؛ زیرا چیزی را مهر و موم می‌کنند که نفیس و خالص باشد، تا چیزی در آن نریزند و دچار ناخالصی نشود. بر اساس این بیان، معنای آیه مذکور چنین خواهد شد: «آنان از شرابی که از هر ناپاکی و ناخالصی به دور و سر به «مُهر» و دست‌نخورده است، پذیرایی می‌شوند».
2. ﴿خِتَامُهُ مِسْكٌ﴾؛ اغلب لغت‌دانان در بررسی واژه «خِتام» می‌گویند: این واژه به معنای پایان و آخر شیء است و شاهد این مدعا آیه مزبور می‌باشد: «آخرین چیزی که از طعم آن درک می‌شود، بوی مشک است».
3. ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ﴾.
4. ﴿خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً﴾ بر گوش و دل او مهر زده و بر چشمش پرده‌ای افکنده است تا به کیفر طبیعی کردار ظالمانه و گمراهانه‌اش همواره سرگردان و سرگشته بماند و حق را نشنود.
5. ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾.
6. ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ﴾.
7. ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.

نه، تو به خدا افترا نبستی و دروغگو نیستی؛ زیرا زمام هیچ امری به دست تو نیست تا بخواهی افترا ببندی و آنچه می‌گویی، وحی است از ناحیه خدای سبحان؛ بدون اینکه دخالتی در آن داشته باشی، بلکه زمام امور به خواست خدای تعالی است؛ اگر خواست «مهر» بر دلت می‌زند و باب وحی را به رؤیت می‌بندد، ولی او خواسته است به تو وحی کند تا حق را بیان و سنت خود را اجرا کند؛ چون سنت او چنین است که همواره با کلماتش باطل را نابود و حق را محقق کند..

نتیجه بحث

1. جمع‌بندی مطالب گذشته: واژۀ «خاتم» در «خاتم النبیین» چند نحوه قرائت شده است «خاتَم»، «خاتِم»، «خاتَمَ» و «خَتَمَ» که با توجه به مجموع قرائت‌های یاد شده، نسبت به اینکه این واژه در کلام عرب چه نوع کلمه‌ای به شمار می‌آید، احتمالات یا دیدگاه‌های زیر وجود داشت: اسم ذات، اسم فاعل، اسم مفعول، مصدر، فعل ماضی. از مجموع این احتمالات و اقوال، معانی زیر به دست آمد: پایان شیء، پایان دهنده، وسیله ختم و پایان، کسی که متصف به صفت ختم و پایان است، مُهر، گِلی که به وسیله آن چیزی مهر می‌شود. در معنای «ختم» نیز نظریه‌های زیر ارائه شد: به آخر رسیدن شیء، مُهر کردن، گِلی که چیزی با آن مهر می‌شود.
2. معنای اصلی «ختم» و «خاتم»: به نظر می‌رسد که معنای اصلی «ختم»، به آخر رسیدن و پایان یافتن آن است و معنای اصلی «خاتم»، پایان دهنده؛ یعنی کسی که متصف به صفت «ختم» باشد و چیزی را به آخر برساند. کاربرد واژه «ختم» به معنای مُهر کردن یا گِلی که به وسیله آن، چیزی مُهر می‌شود، به یکی از دو جهت است: یا از باب این است که با مهر کردن و مانند آن، پایان شیء اعلام می‌گردد که در این صورت، این کاربرد، حقیقی خواهد بود، یا از باب استعمال لفظ مسبب به معنای سبب است که کاربردی مجازی به شمار می‌آید؛ به این معنا که لفظ «خَتم» برای پایان دادن یا پایان شیء وضع شده است و استعمال آن بر مُهر یا امر دیگر که وسیله پایان محسوب می‌شود، از باب مجاز است. استعمال کلمه «خاتم» بر مُهر یا وسیله پایان و امثال آن نیز بدین جهت است که این امور پایان دهنده برخی اشیا به شمار آمده و یکی از مصادیق معنای «خاتم» است.
3. ارزیابی دلالت آیه بر «خاتمیت»: با توجه به مطالب یاد شده، بدون تردید می‌توان گفت که آیه مزبور بر اساس هر یک از معانی مذکور، حکایت از این دارد که پیامبر گرامی اسلام(ص) آخرین پیامبر به شمار آمده و سلسله انبیا به وسیله او پایان یافته و باب بعثت توسط او مُهر شده و مختوم اعلام گردیده است.

اختلاف قرائت‌ها و تفاوت معنا و ماهیت آن طبق قرائت‌های یاد شده، هیچ‌گونه تأثیری بر این مطلب ندارد؛ زیرا اگر واژه «خاتم» به معنای پایان شیء یا پایان دهنده یا وسیله ختم و پایان یا متصف به صفت ختم و پایان باشد، ناگفته پیداست و نیاز به توضیح ندارد، اما اگر این واژه به معنای مُهر باشد یا گلی که به وسیله آن چیزی مهر می‌شود، باز هم مطلب آشکار است؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد و دانشمندانی مانند ابن فارس و امثال او بیان داشته‌اند، اطلاق «خاتم» بر مُهر یا بر گِلی که با آن چیزی مهر می‌گردد، از این باب است که بعد از ختم و پایان چیزی بر آن مُهر می‌کنند و با آن، پایان و ختم آن را اعلام می‌کنند؛ بنابراین مهر کردن بر چیزی، بیانگر ختم و پایان آن است. پس بر اساس هر یک از معناهایی که برای «خاتم» ذکر شد، آیه مورد بحث به وضوح می‌فهماند که پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر است؛ چون طبق هر یک از معانی مزبور، مفهوم آیه این است که سلسله انبیا و باب بعثت پیامبران به وسیله پیامبر اسلام(ص) مهر خورده و پایان یافته است..

دیدگاه مفسران

مفسران بزرگ اسلامی نیز از گذشته تا حال از آیه مورد بحث، تنها این معنا را استفاده کرده‌اند که ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ به معنای آخرین پیامبر است. محمد بن جریر طبری در ذیل آیه مزبور می‌گوید: او خاتم پیامبران است؛ کسی که خداوند نبوت را به وسیله او پایان داده و بر آن مُهر نهاده و برای هیچ کس بعد از او تا قیامت گشوده نخواهد شد. شیخ طوسی می‌نویسد: پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر است؛ زیرا هیچ پیامبری پس از او تا روز قیامت نیست. طبرسی نیز می‌گوید: او آخرین پیام‌آور است و دفتر رسالت با آمدن او مهر خورده و پایان یافته است؛ از این رو دین او تا روز رستاخیز، راه و رسم بشریت است. ابوالفتوح رازی می‌گوید: «و بازپسین پیغامبران، تا پنداری که او مهر نبوت است، به نبوت او در بعثت انبیا را مهر کرده‌اند».

همچنین مفسر و متکلم مشهور، فخرالدین رازی در تفسیر خود می‌نویسد: هیچ پیامبری بعد از او نیست و شریعت او کامل‌ترین شرایع است. ابن کثیر دمشقی نیز می‌گوید: آیه مزبور به صورت روشن و آشکارا می‌فهماند که بعد از پیامبر اسلام(ص) باب نبوت مسدود می‌گردد و نبی دیگری نخواهد آمد. وقتی بعثت نبی دیگر بعد از او منتفی بود، بعثت رسول دیگر به طریق اولی منتفی خواهد بود؛ زیرا نبوت اعم از رسالت است و با نفی اعم، اخص نیز منتفی می‌گردد. مفسران دیگری مانند بیضاوی، نسفی، محی الدین ابن عربی، جلال الدین سیوطی، اسماعیل حقی، [[جمال الدین قاسمی، کاشانی، شبر، محمد جواد مغنیه و علامه طباطبایی نیز به این معنا تصریح کرده‌اند..

آیه دوم. ﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾.

رکن استدلال در این آیه، واژه «العالمین» است که کشف معنای آن برای فهم دلالت یا عدم دلالت آیه بر «خاتمیت» تعیین کننده است، لکن از آنجا که فهم درست معنای آیه در گرو فهم واژگان آن است و از طرف دیگر، درک کامل از معنای آیه در موضوع مورد بحث نقش اساسی دارد، شایسته است که واژه «العالمین» با تفصیل بیشتر و سایر واژه‌ها به اختصار مورد بررسی قرار گیرد تا معنای آیه و دلالت یا عدم دلالت آن بر «خاتمیت» آشکار گردد. ﴿تَبَارَكَ﴾: از ماده «بَرَکة» و به معنای بزرگ و بی‌همتا، خیر کثیر، خیر مستمر و دائم، پدیدآورنده نعمت‌ها و برکت‌ها یا ثبوت خیر در هر چیز است. موضوع له واژه مزبور می‌تواند هر کدام از معانی یاد شده باشد، اما مصداق آن در این آیه تنها خداوند است و اساساً در غیر خداوند به کار نمی‌رود.

«فرقان»: درباره معنای این واژه دیدگاه‌های گوناگونی بیان شده است:

1. در اصل، مصدر و به معنای جدا ساختن است و در معنای «فارق» و جدا کننده به کار رفته است.
2. همانند واژه «فرق» به معنای جداسازی است، ولی بلیغ‌تر از آن است؛ زیرا این لفظ تنها درباره جداسازی حق از باطل به کار می‌رود، اما «فرق»، در مطلق جداسازی.
3. خلیل و ابن فارس گفته‌اند: «فرقان» کتابی است که از سوی خداوند نازل می‌شود. آیه هشتم سوره مبارکه انبیاء دلیل این مطلب است: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ﴾.
4. برخی مانند زجاج و فیروزآبادی می‌گویند: «فرقان» همان «قرآن» است که بر پیامبر اسلام نازل شده است، اما نامیدن «قرآن» به «فرقان» بدین جهت است که قرآن جدا سازنده حق از باطل یا جدا کننده حلال از حرام و هدایت از ضلالت است یا اینکه چون جدا جدا بر پیامبر(ص) نازل شده، فرقان نامیده شده است. بنابراین، چه موضوع له این واژه نفس «قرآن» باشد یا امری دیگر، مصداق آن در این آیه جز قرآن چیز دیگری نیست.

«عبده»: درباره این لفظ باید به وجوه قرائت و معنا و مصداق آن اشاره کرد. دو قرائت برای این واژه ذکر شده است: بسیاری از قاریان آن را به صورت مفرد (عبده) قرائت کرده‌اند، اما برخی مانند عبدالله بن زبیر آن را به صورت جمع (عباده) نیز قرائت کرده‌اند به معنای کسی که در برابر خداوند کاملاً خاضع است و از دستورات او پیروی می‌کند. اما مصداق «عبده» در این آیه به نحوه قرائت آن بستگی دارد. اگر به صورت مفرد قرائت شود، به اتفاق همه مفسران مراد از آن، پیامبر اسلام(ص) است. مفسرانی مانند طبری، سمرقندی، طبرسی، نیشابوری، شوکانی، طباطبایی و مغنیه به صراحت بیان کرده‌اند که واژه مزبور به صورت مفرد قرائت شده است و مراد از آن تنها پیامبر اسلام(ص) است. اگر این واژه به صورت جمع قرائت شود، مراد از آن پیامبر اسلام(ص) و امت اوست. همان‌گونه که گذشت، قرائت درست، به صورت مفرد است و جمع آوردن آن قرائتی نادر است که قابل توجه قاریان و مفسران نبوده است. بنابراین مراد از «عبده» پیامبر اسلام(ص) است.

«العالمین»: درباره این واژه نیز پرسش‌های زیر مطرح است که بدون یافتن پاسخ آنها دستیابی به معنای درست آن میسور نیست.

1. واژه «عالم» که «عالمین» از ماده آن است، از چه معنایی حکایت می‌کند؟
2. واژه «عالمین» با قطع نظر از این آیه چه معنایی را می‌فهماند؟ آیا این واژه با واژه «عالم» از لحاظ معنا تفاوتی دارد؟
3. واژه «العالمین» در آیه مورد بحث بیانگر چه معنایی است؟ آیا به همان معنای موضوع له حقیقی خود به کار رفته است؟

معنای «عالم»: در این باره دو دیدگاه وجود دارد: نخست آنکه بسیاری از لغت‌دانان آن را به مجموع آفرینش تفسیر کرده‌اند که خلیل، فیومی، ابن سیده، فیروز آبادی، قرشی و مصطفوی از این معنا دفاع کرده‌اند. رویکرد دوم که فیومی آن را یک دیدگاه ضعیف دانسته، این است که واژه «عالم» تنها به صاحبان عقل اختصاص دارد و غیر آنان را در برنمی‌گیرد.

معنای «عالمین»: در معنای این واژه سه دیدگاه وجود دارد:

1. راغب اصفهانی معتقد است که واژه «عالمین» مانند «عالم» حاکی از مجموع جهان آفرینش است. درباره این دیدگاه دو پرسش مطرح است: نخست اینکه اگر مفهوم «عالمین» و «عالم» یکی است، چرا «عالمین» به صورت جمع ذکر می‌شود؟ پرسش دیگر اینکه چرا این جمع به صورت جمع سالم آمده، در حالی که جمع سالم ویژه صاحبان عقل است و مجموع جهان آفرینش به صاحبان عقل اختصاص ندارد؟ راغب در پاسخ پرسش نخست می‌گوید: علت اینکه واژه مزبور به صورت جمع ذکر می‌شود این است که هر نوعی از انواع جهان آفرینش برای خود عالمی است: عالم انسان، عالم آب، عالم آتش و.... وی در پاسخ سوال دوم یادآور می‌شود که عالم انسان بخشی از عالم آفرینش است و چون انسان از صاحبان عقل به شمار می‌آید، از باب غلبه عاقل بر غیر عاقل، جمعی که مناسب با انسان است آورده می‌شود.
2. ازهری بر این باور است که واژه «عالمین» به آدمی و جنیان اختصاص دارد و دلیل بر این مدعا آیه مورد بحث است؛ زیرا در آن آیه پس از واژه «عالمین»، کلمه «نذیر» به کار رفته است تا دلیلی باشد بر اینکه منظور از «عالمین» کسانی‌اند که قابل بیم و انذار هستند و آنها فقط انسان‌ها و جنیان‌اند که به تکلیف الهی مکلف هستند.
3. مراد از «عالمین» تنها انسان‌ها هستند؛ زیرا هر انسانی را خداوند عالم جداگانه به حساب آورده است. این دیدگاه بر اساس آنچه راغب اصفهانی ذکر کرده، منسوب به امام صادق(ع) است.

معنای «العالمین» در آیه مورد بحث: بیشتر مفسران نامدار پیشین و معاصر بر این نکته تأکید می‌کنند که «العالمین» در این آیه تنها خردمندانی‌اند که مکلف به تکلیف الهی‌اند؛ زیرا در آیه «انذار» غایت هدف «تنزیل» قرار گرفته است و این نشان می‌دهد که مراد از «العالمین» کسانی‌اند که شایستگی بیم و انذار را داشته باشند که همان دارندگان عقل‌اند که به تکلیف الهی مکلف‌اند. طبری، نیشابوری، طبرسی، فخر رازی، زمخشری، قرطبی، بیضاوی، خازن، ابن جوزی، شوکانی و طباطبایی از کسانی‌اند که آشکارا این نکته را یادآور شده‌اند.

«نذیر»: درباره این واژه نیز دو احتمال یا دو دیدگاه وجود دارد:

1. «نذیر» به معنای «مُنذِر» و بیم‌رسان است. دانشمندان مشهوری مانند طبری، زجاج، نیشابوری، طبرسی، بیضاوی، ابن جوزی و طباطبایی این دیدگاه را پذیرفته و تأکید کرده‌اند که واژه «نذیر» در اینجا به معنای «منذر» و بیم‌رسان است.
2. «نذیر» به معنای «انذار» و بیم دادن است. حلبی، زمخشری و شوکانی از کسانی هستند که به این احتمال یا دیدگاه اشاره کرده و آن را یک احتمال پذیرفتنی دانسته‌اند. شوکانی در توضیح آن می‌گوید: رواست که بگویم «نذیر» در این آیه به معنای «انذار» است؛ زیرا این مطلب از باب مبالغه است؛ یعنی می‌توان گفت که پیامبر(ص) یا قرآن به قدری «منذر» و بیم‌رسان است که نفس «انذار» و بیم گردیده است.

درباره اینکه مراد از «منذر» در این آیه کیست، سه احتمال وجود دارد: خداوند، پیامبر اکرم(ص) یا قرآن. بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآن احتمال اول را مطرح نکرده‌اند و تنها به دو احتمال اخیر پرداخته‌اند. فخر رازی و شوکانی پس از طرح دو احتمال اخیر می‌گویند: مراد از «منذر» در این آیه پیامبر(ص) است نه قرآن؛ زیرا نسبت انذار به پیامبر(ص) حقیقت است و به قرآن مجاز و در جایی که نسبت حقیقی امکان پذیر باشد، نوبت به مجاز نمی‌رسد. حلبی که از دانشمندان علوم قرآن به شمار می‌آید، برای پذیرش دیدگاه فوق به این دلیل اشاره می‌کند که اختلاف در مصداق «منذر» بر این اساس استوار است که ضمیر «یکون» در این آیه به چه چیز برگردد. اگر مرجع آن «تبارک» باشد، منذر خداوند است، اگر مرجع «فرقان» باشد، منذر قرآن است و اگر مرجع «عبده» باشد، منذر پیامبر(ص) خواهد بود. از این سه احتمال، احتمال اخیر از لحاظ معنا و صنعت کلام بهترین احتمال به شمار می‌آید؛ زیرا واژه «عبده» به واژه «یکون» نزدیک‌تر است و در صورتی که ارجاع ضمیر به امر قریب امکان پذیر باشد، نوبت به امر بعید نمی‌رسد..

نتیجه بحث

در این نتیجه‌گیری به دو مطلب اشاره می‌شود: مفاد آیه و ارزیابی دلالت آن بر خاتمیت.

۱. مفاد آیه: با توجه به مطالب یاد شده درباره معانی واژه‌ها مقصود آیه چنین است: بزرگ و پربرکت است آن خدایی که فرقان، این کتاب پرشکوه و جداسازنده حق از باطل، حلال از حرام و هدایت از ضلالت را بر بنده برگزیده‌اش محمد(ص) فروفرستاد تا به همه انسان‌های رشد یافته و خردمندانی که مکلف به تکلیف الهی‌اند، هشدار دهد و آنان را از نافرمانی خدا و گناه بترساند.

۲. ارزیابی دلالت آیه بر «خاتمیت»: با دقت در معنای فوق می‌توان گفت که خاتمیت پیامبر اسلام(ص) از آیه مزبور استفاده می‌شود؛ زیرا بر اساس این آیه، انذار قرآن کریم و رسالت پیامبر اسلام(ص) مربوط به همه مکلفان در هر زمان و مکان تا رستاخیز است و به زمان و مکان و افراد معینی اختصاص ندارد. توضیح اینکه واژه «عالمین» به هر معنایی باشد، چه مجموع آفرینش، چه آدمیان و جنیان، چه انسان‌ها و چه معنای دیگر، بدون تردید در این آیه مراد از آن، خردمندانی هستند که به تکلیف الهی مکلف‌اند؛ زیرا بیم و انذار ویژه کسانی است که عهده‌دار تکلیف الهی باشند. از جهت دیگر، لفظ «عالمین» به صورت جمع سالم ذکر شده و دارای «الف و لام» است و در جای خود به اثبات رسیده است که لفظ جمع با «الف و لام» تعریف، بدون شک مفید عموم است. فقها و اصولیان پیشین و معاصر، این مطلب را مورد تأکید قرار داده‌اند. صاحب معالم، محقق قمی، محمدتقی اصفهانی، محقق نائینی، شهید صدر و محقق خویی از کسانی هستند که این مطلب را صریحاً بیان کرده‌اند. از جهت سوم، معنای عام آن است که لفظ عام تمام افرادی را که شایستگی انطباق این لفظ را از لحاظ مفهوم دارند، در بر می‌گیرد و ویژه افراد خاص و زمان و مکان معین نیست. بنابراین، واژه «العالمین» چون از الفاظ عام به شمار می‌آید، تمام مکلفان را از آغاز نزول قرآن تا روز رستاخیز در بر می‌گیرد؛ زیرا لفظ مزبور بر هر فردی از افراد مکلف در هر زمان و مکان قابل انطباق است. پس این آیه نشان می‌دهد که هدف و غرض از نزول قرآن کریم بر پیامبر(ص) این است که قرآن یا خود پیامبر(ص) نذیر و بیم‌دهنده همه مکلفان (از روز نزول قرآن تا روز قیامت) است و دین اسلام، دین ابدی و قرآن مجید، کتاب جاویدان الهی و حضرت محمد(ص) آخرین دین را از جانب خداوند برای همه انسان‌ها ابلاغ کرده است. مفسران بزرگی مانند طبری، فخرالدین رازی و قرطبی نیز این مطلب را یاد آور شده‌اند که از آیه یادشده عمومیت رسالت پیامبر گرامی اسلام(ص) نسبت به همه مکلفان و جاودانگی رسالت وی تا روز رستاخیز به روشنی قابل استفاده است..

آیه سوم. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾.

استدلال به این آیه بر جایگاه و معنای واژه ﴿كَافَّةً﴾ استوار است. برای دستیابی به این مطلب، نخست معنای آن از نظر اهل لغت مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس به دیدگاه‌های دانشمندان علوم قرآنی و مفسران پرداخته می‌شود تا معلوم شود که واژه مزبور در این آیه از نظر آنان چه جایگاهی دارد و از چه معنایی حکایت می‌کند. اهل لغت در معنای این واژه دیدگاه‌های گوناگونی بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آنها به صورت زیر قابل اشاره است:

1. فیومی، ازهری، جوهری و فیروزآبادی بر این باورند که لفظ ﴿كَافَّةً﴾ از الفاظ عموم به شمار می‌آید و به معنای «جمیع» است.
2. عده دیگر مانند ابن سیده، ابن منظور، صاحب المنجد و احمد سیاح معتقدند که واژه ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «جماعت» است.
3. برخی دیگر مانند راغب اصفهانی و ابن معروف می‌گویند کلمه ﴿كَافَّةً﴾ به معنای بازدارنده است. حسن مصطفوی نیز بر این باور است که در معنای این واژه مفهوم منع و بازداشتن نهفته است؛ لذا اگر به معنای «جماعت» هم به کار رود، بدین لحاظ است که جماعت مزبور شرور و زیان را از خود دفع می‌کند.

دانشمندان علوم قرآنی و مفسران نسبت به نقش و معنای واژه ﴿كَافَّةً﴾ در آیه مورد بحث دیدگاه‌های مختلفی دارند:

1. طبری، شیخ الطائفه، واحدی نیشابوری و قرطبی معتقدند که لفظ ﴿كَافَّةً﴾ در این آیه حال از کلمه «للناس» و به معنای «همه» و مفید عموم است.
2. نحاس، زجاج، زمخشری، همدانی، راغب اصفهانی و علامه طباطبایی از کسانی‌اند که واژه ﴿كَافَّةً﴾ را حال از کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ می‌دانند.

همدانی در توضیح دیدگاه خویش درباره حال بودن واژه ﴿كَافَّةً﴾ می‌گوید: ذوالحال ﴿كَافَّةً﴾ دو وجه دارد: کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ یا کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾. وجه دوم نزد جمهور نحویان قابل قبول نیست و امری باطل و ممنوع به شمار می‌آید؛ زیرا تقدیم حال بر ذوالحال مجرور در استحاله و امتناع مانند تقدیم مجرور بر جار است؛ یعنی همان‌گونه که تقدیم مجرور بر جار از دیدگاه اهل ادب محال است، تقدیم حال بر ذوالحال مجرور نیز چنین است.

زمخشری نیز بر استحاله و امتناع این امر تأکید می‌کند و علامه طباطبایی آن را بر خلاف دیدگاه علمای ادب می‌داند. نحاس، زجاج و زمخشری پس از آنکه واژه ﴿كَافَّةً﴾ را حال برای کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ می‌دانند، درباره معنای آن می‌گویند: واژه مزبور به معنای «جامع» و گردآورنده است و معنای آیه در این صورت چنین خواهد شد: ما شما را نفرستادیم جز برای اینکه گردآورنده مردم باشی برای ترساندن از نافرمانی و بشارت دادن نسبت به فرمانبری. این دیدگاه نسبت به معانی ﴿كَافَّةً﴾، چنان که برخی دانشمندان مانند حلبی و شوکانی به آن اشاره کرده‌اند، قابل دفاع نیست و واژه مزبور با آن همخوانی ندارد؛ زیرا ﴿كَافَّةً﴾ از ماده «کف» و از مشتقات آن و از طرف دیگر، «کف» به معنای منع و بازداشتن است؛ پس این معنا باید در همه مشتقات محفوظ باشد؛ چراکه مشتقات همواره معنای ماده و مبدأ اشتقاق را در ضمن دارند و آن را در خود حفظ می‌کنند، در حالی که اگر ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «جامع» و گردآورنده باشد، هیچ گونه اشاره‌ای به معنای مبدأ اشتقاق ندارد؛ پس نمی‌توان گفت که ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «گردآورنده» است، بلکه باید گفت به معنای «بازدارنده» است تا معنای ماده و مبدأ اشتقاق در آن محفوظ و مأخوذ باشد. همان طور که گذشت، راغب اصفهانی معنای مبدأ اشتقاق را در واژه ﴿كَافَّةً﴾ اخذ کرده، می‌گوید: این واژه معنای زجر و منع را می‌رساند و در این فرض، آیه یادشده بیانگر چنین مفهومی خواهد بود: ما تو را نفرستادیم جز برای بازداشتن مردم از گناه و نافرمانی، در حالی که بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده هستی.

فخر رازی، باقوی و بهجت عبدالواحد صالح دو قول مزبور را یادآور شده، می‌گویند: اگر لفظ ﴿كَافَّةً﴾ حال از کاف﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ باشد، به معنای زجر و منع خواهد بود و اگر حال از کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد، به معنای همه و جمیع خواهد بود، ولی آنان از این دو قول هیچ کدام را بر دیگری ترجیح نمی‌دهند. طبرسی در بحث اعراب، قول دوم را انتخاب کرده، می‌گوید: ﴿كَافَّةً﴾ حال برای کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ و به معنای «بازدارنده» است، اما در بحث معنا به دیدگاه اول رو آورده، می‌گوید: ﴿كَافَّةً﴾ حال از کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾ و مفید عموم است..

نتیجه بحث

برای واژه ﴿كَافَّةً﴾ سه معنا ذکر شده است: «همه»، «جماعت» و «بازدارنده». درباره جایگاه و نقش آن در آیه مزبور، دو دیدگاه وجود داشت: حال از کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ و حال از کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾. اختلاف دیدگاه نسبت به جایگاه آن، باعث اختلاف در معنای آن نیز شده است؛ به این معنا که اگر ﴿كَافَّةً﴾ حال از ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد، آیه مورد بحث بیانگر این است که دین اسلام آخرین دین به شمار می‌آید و تا روز رستاخیز آیین همه بشریت خواهد بود؛ زیرا در این صورت، ﴿كَافَّةً﴾ از الفاظ عموم خواهد بود و آیه از رسالت پیامبر اسلام(ص) برای همه جهانیان حکایت می‌کند؛ چون در این فرض، آیه به این معناست که «ما تو را نفرستادیم مگر برای همه مردم تا روز رستاخیز»؛ یعنی دین اسلام آخرین دینی است که از طرف خداوند آمده و پس از آن، شریعت جدیدی نخواهد آمد، اما اگر ﴿كَافَّةً﴾ حال از کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ باشد، از الفاظ عموم نخواهد بود و جاودانگی دین اسلام از این آیه استفاده نمی‌شود؛ چراکه در این فرض، آیه مزبور از معنایی حکایت می‌کند که هیچ گونه اشاره‌ای به این مطلب ندارد و طبق این فرض، آیه این معنا را می‌فهماند که «ما تو را نفرستادیم مگر برای اینکه مردم را از گناه و نافرمانی بازداری» یا «مردم را برای انذار و تبشیر گرد آوری». معلوم است که این معناد هیچ ارتباطی با جاودانگی و آخرین دین بودن اسلام ندارد.

با توجه به مطالب یاد شده، دلالت این آیه بر خاتمیت مشکل به نظر می‌رسد؛ زیرا همان‌گونه که گذشت، دلالت آیه مزبور بر خاتمیت بر این اساس استوار است که ﴿كَافَّةً﴾ از الفاظ عموم به شمار آید تا آیه بیانگر رسالت پیامبر اسلام(ص) برای همه جهانیان باشد و این امر در صورتی امکان پذیر است که ﴿كَافَّةً﴾ در این آیه، حال از ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد، در حالی که چنین چیزی از نظر جمهور دانشمندان ادب پذیرفتنی نیست؛ زیرا اولاً این مطلب مستلزم تقدیم ذوالحال مجرور بر حال است که از نظر آنان باطل و محال است؛ بنابراین کلمه ﴿كَافَّةً﴾ نمی‌تواند حال از کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد. ثانیاً اگر لفظ ﴿كَافَّةً﴾ حال برای واژه ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد، لازم می‌آید که «لام» در ﴿لِلنَّاسِ﴾ به معنای «إلی» باشد؛ زیرا بر اساس این فرض، آیه این معنا را می‌رساند که «ما تو را نفرستادیم مگر به سوی همه مردم» و بدون تردید، این امر خلاف ظاهر است؛ چون ظاهر آن است که «لام» به معنای خود به کار رفته است، نه به معنای «إلی»؛ بنابراین واژه ﴿كَافَّةً﴾ حال برای کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ و به معنای «بازدارنده» یا «گردآورنده» خواهد بود. بر این اساس آیه هیچ ارتباطی با خاتمیت نخواهد داشت..

نقد یک دیدگاه

تأکید برخی دانشمندان و محققان درباره دلالت آیه مزبور بر خاتمیت قابل تأمل است. استاد جعفر سبحانی می‌فرماید: این آیه به خوبی خاتمیت پیامبر اسلام(ص) را ثابت می‌کند؛ زیرا ﴿كَافَّةً﴾ در این آیه به معنای «عامة» و حال از ﴿لِلنَّاسِ﴾ است؛ یعنی «ما تو را نفرستادیم مگر برای همه مردم جهان». بر اساس این معنا، پیامبر اسلام(ص) پیامبر خاتم و رسالت او عمومی، جهانی و ابدی خواهد بود. اما این احتمال که ﴿كَافَّةً﴾ به معنای بازدارنده و حال از کاف ﴿أَرْسَلْنَاكَ﴾ باشد، یک احتمال بسیار ضعیف است؛ به دو دلیل:

1. با بودن کلمه ﴿نَذِيرًا﴾ در ذیل آیه، به کلمه ﴿كَافَّةً﴾ به آن معنا نیاز نیست؛ زیرا اگر ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «بازدارنده» است، منظور این است که پیامبر گرامی(ص) با تذکر و یادآوری عذاب‌های الهی که برای گناهان و کارهای زشت مقرر شده است، مردم را از گناه بازدارد و روشن است که معنای «انذار» هم همین است؛ زیرا «انذار» به معنای ترساندن مردم از عذاب الهی است.
2. در قرآن مجید همه جا کلمه ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «عامة» استعمال شده است؛ مانند آیات زیر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً﴾، ﴿وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً﴾، ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً﴾.

در همه این آیات ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «عامه» آمده است. پس در آیه مورد بحث نیز به همین معنا خواهد بود. به نظر می‌رسد که هم اصل مدعا و هما ادله آن قابل مناقشه است. مخدوش بودن مدعا از مطالب گذشته روشن شد؛ زیرا اگر واژه ﴿كَافَّةً﴾ حال برای کلمه ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد، مفید عموم خواهد بود، ولی این امر مستلزم تقدم ذوالحال مجرور بر حال است و چنین چیزی از نظر دانشمندان ادب، باطل است. نیز این دیدگاه مستلزم آن است که «لام» در ﴿لِلنَّاسِ﴾ به معنای «إلی» به کار رفته باشد و این خلاف ظاهر است. مخدوش بودن دلیل نیز با مقداری تأمل آشکار می‌گردد؛ اما دلیل اول از این رو قابل خدشه است که با بودن کلمه «نذیر» نه تنها کلمه ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «بازدارنده»، تکرار نیست و به آن نیاز است، بلکه کلمه «نذیر» و «بشیر» مؤید این امر است که واژه ﴿كَافَّةً﴾ در اینجا به معنای «بازدارنده» است نه به معنای «عامة»؛ زیرا در این فرض آیه می‌فرماید: ما تو را نفرستادیم مگر برای اینکه مردم را از نافرمانی بازداری.

بازداری از نافرمانی خداوند و رساندن به فرمانبری از او، به دو صورت قابل تصویر است: نخست اینکه پیامبر(ص) تکویناً مردم را از گناه بازدارد؛ یعنی هر کس بخواهد معصیت کند، پیامبر مانع او شود و با اکراه و اجبار، او را از معصیت بازدارد و به اطاعت وادار سازد و دیگر اینکه پیامبر(ص) با بیم دادن و یادآوری عذاب‌های الهی برای گناهکاران و بشارت دادن به پاداش الهی برای مطیعان و فرمانبران، مردم را از گناه بازدارد و به اطاعت سوق دهد. صورت اول فی نفسه امکان پذیر نیست و با اختیار و تکلیف نیز نمی‌سازد؛ بنابراین بازداری از نافرمانی و وادار کردن به فرمانبری، منحصراً به طریق دوم ممکن است؛ یعنی با انذار و تبشیر می‌تواند انسان‌ها را از گناه بازدارد و به اطاعت سوق دهد. آیه مورد بحث نیز همین روش را یادآور می‌شود و می‌فرماید: ما تو را نفرستادیم مگر برای اینکه مردم را از گناه بازداری، در حالی که بشیر و نذیر هستی؛ یعنی ما تو را فرستادیم تا با انذار و بشارت، مردم را از نافرمانی بازداری و به فرمانبری وادار سازی. بنا بر آنچه گفته شد، با بودن واژه «نذیر»، نه تنها کلمه ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «بازدارنده» مستلزم تکرار نیست و از آن بی‌نیاز نیستیم، بلکه لفظ «نذیر» مؤید این مطلب است که ﴿كَافَّةً﴾ در اینجا باید به معنای «بازدارنده» باشد.

اما مخدوش بودن دلیل دوم بدین جهت است که بدون تردید واژه ﴿كَافَّةً﴾ در موارد متعدد به معنای «عامة» یا «جمیع» به کار رفته و افاده عموم کرده و در آیات یادشده نیز به همین معنا به کار رفته است، ولی قیاس آیات مزبور با آیه مورد بحث، قیاس مع‌الفارق است؛ زیرا همان‌گونه که یادآوری شد، کلمه ﴿كَافَّةً﴾ در آیه مورد بحث، در صورتی مفید عموم است که حال برای ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد و این امر اولاً مستلزم تقدم ذوالحال مجرور بر حال است که از نظر جمهور علمای ادب باطل است و ثانیاً اگر ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «عامة» و حال برای ﴿لِلنَّاسِ﴾ باشد این محذور را به دنبال دارد که حرف لام» در ﴿لِلنَّاسِ﴾ به معنای «إلی» باشد، در حالی که ظاهر آن است که «لام» به معنای خود به کار رفته است، اما در آیات مزبور نه تنها این محذور وجود ندارد، بلکه ممکن است در برخی آنها قرائنی بر کاربرد ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «عامة» وجود داشته باشد که مفید عموم است؛ استعمال ﴿كَافَّةً﴾ به معنای «عامة» در آیات یاد شده مستلزم کاربرد آن به این معنا در آیه مورد بحث نخواهد بود..

کیفیت دلالت آیات

مطلب قابل توجه این است که برای اثبات «خاتمیت» به آیات متعددی استناد شده است که به سه آیه در مباحث پیشین اشاره شد، اما دلالت این آیات بر دو نوع است: نوع اول، نفی پیامبر جدید؛ برخی از این آیات بیانگر آن است که باب نبوت به طور مطلق بسته شده است و پیامبر جدیدی بعد از پیامبر اسلام ظهور نخواهد کرد. آیه چهل سوره احزاب که قبلاً گذشت، آشکارا می‌رساند که پس از پیامبر اسلام(ص) پیامبر دیگری از سوی خداوند برانگیخته نخواهد شد؛ خواه آن پیامبر دارای کتاب و شریعت باشد یا مروج شریعت اسلام. نوع دوم، نفی دین جدید؛ غیر از آیه چهل سوره احزاب، سایر آیات (در صورت تمام بودن دلالت آنها) تنها این مطلب را می‌رساند که دین اسلام، آخرین دین و تا روز رستاخیز، تنها راه و رسم بشریت است و دین دیگری که ناسخ شریعت اسلام باشد، نخواهد آمد، اما این آیات هیچ گاه پیامبر جدیدی را که مروج و مبلغ دین اسلام باشد، نفی نمی‌کند؛ بنابراین آنچه «خاتمیت» مورد نظر را به صورت کامل و تام اثبات می‌کند، فقط آیه چهل سوره احزاب است، اما دیگر آیات تنها شریعت جدید را نفی و گفتار دین‌سازان را ابطال می‌کند..

ادله روایی ختم نبوت

همان‌گونه که گذشت، قرآن کریم با صراحت و بیان آشکار، خاتمیت پیامبر گرامی اسلام(ص) را یادآور شده است و نیز پیشوایان بزرگ اسلام به ویژه خود پیامبر(ص) به مناسبت‌های مختلف درباره این موضوع سخن گفته و مفاد صریح قرآن را تأیید کرده‌اند. مجموع گفتار آنان از لحاظ سند به گونه‌ای است که به حد تواتر می‌رسد و از نظر دلالت، بیانگر این است که پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر است و پس از وی پیامبر جدیدی برانگیخته نخواهد شد. بنابراین اگر در تواتر لفظی آنها تردید گردد، در تواتر معنوی آنها جای هیچ‌گونه تردیدی نیست. در اینجا نخست به برخی از سخنان پیامبر(ص) در این موضوع و سپس به احادیثی از ائمه معصومین(ع) در این باره پرداخته می‌شود.

1. به سندهای گوناگون از شیعه و سنی نقل شده است که پیامبر گرامی اسلام(ص) به علی(ع) فرمود: آیا راضی نیستی که نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی باشی؛ یعنی همان‌گونه که هارون جانشین موسی بود، تو هم جانشین و وصی من باشی؟ با یک تفاوت که هارون پیامبر بود و تو پیامبر نیستی؛ زیرا پس از من پیامبر دیگری نخواهد بود.
2. پیامبر اکرم(ص) فرمود: مثل من در پیامبران پیش از من مانند شخصی است که خانه زیبا و کاملی را بنا کرده و آراسته است، جز جای یک خشت که آن را کار نگذاشته است. هر کس آن خانه زیبا را ببیند، نیکو می‌شمارد، جز جای خالی آن یک خشت را. همان‌گونه که آخرین خشت، تکمیل کننده آن خانه است، من هم آخرین خشت انبیا هستم و نبوت با من تکمیل شده است؛ از این رو نبوت انبیا به من پایان یافته است. این حدیث را هم محدثان و مفسران اهل سنت ذکر کرده‌اند و هم مفسران شیعه آن را دانسته‌اند. بخاری، مسلم، احمد بن حنبل، ترمذی، طبرسی، عروسی، سیوطی و ابن کثیر دمشقی از کسانی هستند که حدیث یاد شده را روایتی معتبر دانسته‌اند.
3. پیامبر اکرم(ص) در حدیث دیگری فرمودند: من نام‌هایی دارم: «محمد»، «احمد»، «الماحی»؛ چراکه خداوند کفر و شرک را به واسطه من از بین می‌برد و محو می‌کند و «حاشر»؛ چون روز قیامت همه مردم بعد از من محشور می‌شوند و من پیش از همه محشور می‌شوم و «عاقب»؛ زیرا من بعد از همه پیامبران الهی آمده‌ام و بعد از من پیامبر دیگری نخواهد آمد.
4. در حدیث دیگری درباره شفاعت می‌فرماید: روز قیامت پیامبران نزد من می‌آیند و می‌گویند: ای محمد(ص) تو پیامبر خدا «و خاتم پیامبران» هستی، خدا گناه گذشته و آینده تو را بخشیده است، نزد خداوند برای ما شفاعت کن.
5. در حدیث دیگر است که رسول خدا(ص) می‌فرماید: رسالت و نبوت گسسته شد، پس از من رسول و نبی‌ای نیست.
6. جابر بن عبدالله از نبی اکرم(ص) نقل می‌کند که وی فرمود: من پیشوای پیامبران هستم، ولی افتخار نمی‌کنم؛ من خاتم پیغمبران هستم، ولی فخر نمی‌فروشم.
7. در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) نقل شده است که می‌فرماید: به شش خصلت بر دیگران برتری یافتم: به من جوامع الکلم داده شده است؛ با ایجاد رعب بر دشمنان پیروز می‌شوم؛ غنایم جنگی بر من حلال است؛ زمین برای من پاک کننده و سجده‌گاه است؛ به سوی همه مردم فرستاده شده‌ام؛ سلسله انبیا با من پایان یافته است.
8. انس در ضمن حدیثی طولانی می‌گوید: شنیدم از رسول خدا(ص) که می‌فرمود: من خاتم پیامبرانم و تو ای علی(ع) خاتم اولیا هستی.
9. ابوذر غفاری می‌گوید رسول خدا(ص) فرمود: من ختم کننده پیامبران هستم و تو ای علی ختم کننده اوصیای پیامبران هستی.
10. در ضمن حدیث مفصلی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: حضرت موسی(ع) نیز این حقیقت را به زبان آورده است که حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر است و بعد از او پیامبری نیست.
11. از حضرت امام علی(ع) نقل است که فرمود: مردم! این جمله را از «خاتم پیامبران» بشنوید که فرمود: کسی که از ماست، اگر از دنیا برود، ظاهراً مرده است، اما در واقع و حقیقت، زنده است.
12. در حدیثی دیگر از آن حضرت روایت شده است: پروردگارا! گرامی‌ترین درود خود و برکات فزاینده خویش را بر محمد(ص) که بنده و رسول توست بفرست؛ پیامبری که ختم کننده گذشتگان و باز کننده درهای بسته هدایت به روی امت و آشکار کننده حق با دلیل و برهان است.
13. همچنین نقل است که فرمود: خداوند پس از مدتی که پیامبری را از طرف خود نفرستاده بود و مردم از دعوت انبیا دور مانده و گرفتار اختلاف و نزاع و جنگ شده بودند، پیامبر گرامی اسلام(ص) را فرستاد و او را پس از همه پیامبران قرار داد و وحی و نبوت را به وسیله او پایان داد.
14. همچنین آن حضرت فرمودند: رسول گرامی اسلام(ص) امین وحی خداوند و خاتم انبیا و آخرین فرستاده او و بشارت دهنده به رحمت الهی و بیم دهنده از عذاب‌های اوست.
15. نیز نقل است که آن حضرت هنگام رحلت رسول اکرم(ص) فرمود: پدر و مادرم فدای تو که با رحلت و وفات تو نبوت و پیامبری خاتمه یافت.
16. همچنین نقل است که آن حضرت پس از حمد و ثنای خداوند و شهادت بر وحدانیت او فرمود: گواهی می‌دهم که محمد(ص) بنده خدا و پیامبر او خاتم پیامبران و حجت خدا بر جهان است.
17. از امام باقر(ع) نقل است که فرمود: خداوند حضرت محمد(ص) را برای همه جن و انس برانگیخت و او ختم کننده پیامبران است و پس از او دوازده نفر جانشین و وصی اویند.
18. از امام هشتم در ضمن حدیثی روایت شده است که فرمود: شریعت پیامبر اسلام تا روز قیامت باقی است و نسخ نخواهد شد و پس از او تا روز رستاخیز پیامبر دیگری نخواهد آمد و هر کس پس از او ادعای پیامبری کند، یا پس از قرآن مجید کتابی را کتاب آسمانی شمارد، خونش مباح است.
19. نیز روایت شده است که امام هشتم(ع) از پدران خود چنین نقل فرمود: پیامبر(ص) خطاب به علی(ع) فرمود: هیچ چیزی را برای خود از خدای متعال نخواستم مگر اینکه مانند آن را برای تو درخواست کردم، جز موضوع نبوت؛ زیرا خداوند فرموده است پس از تو نبی‌ای نخواهد بود و سلسله پیامبران با تو پایان می‌یابد..

چگونگی دلالت روایات

همان طور که یادآوری شد، بیش از صد روایت در این موضوع نقل شده است که تنها به برخی از آنها اشاره کردیم. این روایات صریحاً نشان می‌دهند که دین اسلام آخرین دین و پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر است و پس از او باب نبوت به طور مطلق مسدود می‌شود و پیامبر دیگری ظهور نخواهد کرد؛ نه پیامبر تشریعی که دارای کتاب و شریعت جدید باشد و نه پیامبر تبلیغی که مبلغ و مروج دین اسلام باشد. بنابراین روایات یادشده «خاتمیت» را به کامل‌ترین وجه و با صراحت به اثبات می‌رساند..

ضرورت خاتمیت

علاوه بر اینکه ادله یاد شده (به ویژه آیه اول و روایات مزبور) به صراحت، «خاتمیت» مورد نظر را به اثبات می‌رساند، می‌توان گفت که مسئله «خاتمیت» از ضروریات دین اسلام است و مسلمانان آن را امری واقع شده تلقی می‌کنند؛ زیرا این مسئله لازم لاینفک اعتقاد به اسلام است و اسلام آوردن با پذیرش پیامبر دیگری پس از پیامبر اسلام(ص) سازگار نیست. متفکران دینی و دانشمندان اسلامی به روشنی این مطلب را یادآور شده‌اند..

نتیجه کلی

علاوه بر اینکه «خاتمیت» و مسدود بودن باب نبوت پس از پیامبر(ص) از ضروریات دین اسلام به شمار می‌آید، آیه اول و روایات مزبور به صراحت می‌فهماند که باب بعثت انبیا به طور مطلق بسته شده و پس از پیامبر اسلام(ص) پیامبر دیگری ظهور نخواهد کرد، اما آیه دوم تنها جاودانگی دین اسلام و خاتمیت این دین را به اثبات می‌رساند و گفتار دین‌سازان را باطل اعلام می‌کند. آیه سوم و سایر آیاتی که برخی محققان بدان استدلال کرده‌اند، نه تنها ختم نبوت را نمی‌رسانند، که دلالت آنها بر اثبات جاودانگی دین اسلام قابل تأمل است..

منابع

1. عارفی، محمد اسحاق، خاتمیت و پرسش‌های نو ج۱