تقیه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تقیه است. تقیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تقیه در لغت - تقیه در قرآن - تقیه در حدیث - تقیه در فقه اسلامی - تقیه در کلام اسلامی - تقیه در معارف مهدویت - تقیه در فقه سیاسی - تقیه در سیره معصوم - تقیه در جامعه‌شناسی اسلامی - تقیه در معارف و سیره رضوی - تقیه در معارف و سیره امام حسن عسکری - تقیه از دیدگاه اهل سنت - تقیه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه تقیه از ریشه «و ـ ق ـ ی» و به معنای محافظت کردن، پرهیز کردن و بر حذر داشتن و در اصطلاح متون و منابع دینی، عبارت است از ابراز یا کتمان عقیده برخلاف نظر قلبی خود برای اجتناب از ضرر دینی یا دنیایی. در تعریفی دیگر، تقیه، نگاهداری خود از آسیب دیگری است با ابراز موافقت در گفتار یا کردار مخالف حق یا با اظهار چیزی که خود بدان اعتقاد ندارد.

تقیه از جهات مختلف انگیزه، اجرا و حکم شرعی آن، به گونه‌هایی تقسیم می‌‌شود: تقیه به لحاظ انگیزه و غرض تقیه‌کننده، بر دو قسم است: یکی تقیه خوفی که برای دفع زیان و رفع خوف آن صورت می‌‌گیرد و بیشتر موارد تقیه از این گونه است. دیگری تقیه مداراتی یا تحبیبی که برای جلب نظر مخالفان و حتی همکاری آنان در اهداف مشترک انجام می‌‌شود.

تقیه از جهت شیوه اجرای آن نیز بر دو قسم است: تقیه کتمانی و تقیه اظهاری. تقیه کتمانی، پوشانیدن و مخفی کردن عقیده و مذهب خود و تقیه اظهاری، ابراز نظری بر خلاف عقیده یا مذهب خود است.

به لحاظ حکم شرعی نیز تقیه به ۵ قسم واجب، حرام، مکروه، مستحب و مباح تقسیم شده است.

توریه، یعنی انتقال مفهومی از کلام به مخاطب که مراد متکلم نیست نیز در متون دینی در شمار شیوه‌های تقیه آمده است.

در یک آیه از قرآن به صراحت از تقیه یاد شده است: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ و در آیاتی دیگر مفهوم تقیه با تعابیری دیگر آمده است؛ مانند کتمان ایمان: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾ و اظهار کفر همراه با ایمان قلبی:﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ در برخی آیات نیز تعابیری به کار رفته که در احادیث به تقیه تفسیر شده است؛ مانند ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾ و ﴿وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ﴾. افزون بر این، مصادیقی از تقیه نیز در قرآن بازگو شده است؛ مانند ﴿فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ﴾.

اغراض و اهداف تقیه

انسان گاه در زندگی فردی و اجتماعی در وضعی قرار می‌‌گیرد که نمی‌تواند آزادانه به همه وظایف شرعی خویش عمل کند. ناگزیر باید برخی از آنها را ترک گوید. سیره مستمر همه خردمندان در این گونه موارد وانهادن آن چیزی است که مهم نبوده یا اهمیت کمتری دارد. به عنوان مثال، در موضوع مورد بحث، پرهیز از کتمان کاری از وظایف همه انسان هاست؛ لکن گاهی در مقابل آن، وظیفه و مصلحت مهم دیگری قرار می‌‌گیرد که از نظر عقل و شرع اهمیت برتری دارد، از این رو اسلام برای حفظ آن مصلحت بالاتر تقیه را جایز دانسته و مسلمانان را به رعایت آن فرمان داده است. آن مصالح مهم‌تر از نگاه اسلام عبارت‌اند از:

پاسداری از دین و ایمان خود

هرگاه فرد مؤمن در وضعی قرار گیرد که با ابراز عقیده خود، بر اثر فشار معاندان یا عواملی دیگر، ایمان وی به خطر افتد، باید با تمسک جستن به تقیه، خود را از این مخمصه برهاند. به تصریح قرآن کریم در صدر اسلام گروهی از مسلمانان پس از آشکار ساختن اسلام خود، بر اثر شکنجه کافران، از اسلامدست برداشتند: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ﴾ یکی از روش‌های پاسداری از ایمان خود در این گونه شرایط نامناسب، تقیه است، چنان که اصحاب کهف به همین منظور، عقیده خود را کتمان کردند: ﴿وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَامًا فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا﴾، ﴿إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾ در روایتی از امام صادق (ع) نیز از اهداف و اغراض تقیه، حفظ دین به شمار رفته است.

حفظ جان

گاه اظهار و آشکار ساختن عقاید و اسرار سبب آسیب جانی به خود یا دیگران می‌‌شود و در نتیجه برای حفظ جان، تقیه ضرورت می‌‌یابد. در آیه ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾، از کشته شدن پیامبران الهی به دست یهود یاد شده است که بر پایه احادیث، آنان نه با شمشیرهای یهود، بلکه به سبب افشای اسرارشان از جانب یهود و پرهیز از تقیه، جان خود را از دست دادند؛ همچنین طبق نقلی در شأن نزول آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، برخی از مؤمنان صدر اسلام بر اثر پافشاری بر ایمان و تقیه نکردن جان خود را از دست دادند. به نظر مفسران، مهم‌ترین غرض از تقیه عمار یاسر در برابر مشرکان، که در این آیه بدان اشاره شده، حفظ جان او بوده است.

یکی از اهداف و انگیزه‌های تقیه اصحاب کهف نیز حفظ جان خود بود: ﴿إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾ در آیه ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾ نیز کتمان ایمان از سوی مؤمن آل فرعون یاد شده است که این تقیه برای حفظ جان وی بود. افزون بر حفظ جان خود، گاه تقیه برای حفظ جان دیگران ضرورت می‌‌یابد، چنان که مؤمن آل فرعون با بهره‌گیری از تقیه، جان حضرت موسی (ع) را نجات داد: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾.

در روایات نیز در شمار اهداف تقیه، حفظ جان خود و دیگران آمده است؛ نمونه اینکه در روایتی امام صادق (ع) افطار کردن روزه ماه رمضان را بهتر از کشته شدن خود به دست طاغوت روزه‌خوار دانسته و در روایتی دیگر، امیرمؤمنان، علی (ع) تقیه را بدان جهت که موجب حفظ خون مؤمن و برادران دینی می‌‌گردد، از بهترین اعمال مؤمنان برشمرده است.

حفظ وحدت و یکپارچگی جامعه

یکی از آثار مهم تقیه، پیشگیری از بروز تفرقه در جامعه و امت اسلامی و حفظ یکپارچگی آن است. آیه ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾، نیکی کردن در برابر بدی دیگران را موجب جلب محبت دشمنان و تبدیل دشمنی به دوستی دانسته است.

در احادیث اهل بیت (ع) ﴿الْحَسَنَةُ﴾ در این آیه به تقیه تفسیر شده است. برخی در این باره به آیاتی که مسلمانان را به اتحاد فراخوانده، مانند آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ و نیز آیاتی که مؤمنان را از تفرقه و اختلاف برحذر داشته، مانند ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾، ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾ استناد جسته‌اند. وحدت بخش بودن تقیه، از احادیث نیز برمی آید؛ مانند روایتی که علت سکوت امیرمؤمنان، حضرت علی (ع) و پرهیز وی از گرفتن حق خود پس از پیامبر اکرم (ص) را جلوگیری از تفرقه مسلمانان ذکر فرموده است و نیز احادیث پرشمار دیگری که در آنها اهل بیت (ع) شیعیان را به شرکت در مجالس و نمازهای اهل سنت، تشییع جنازه و عیادت از بیماران آنان ترغیب کرده‌اند.

حفظ اموال

یکی از اغراض عقلایی تقیه، حفظ اموال است. احادیثی از پیامبر اعظم (ص) و امامان معصوم (ع) نیز با اشاره به این هدف، جان باختگان در راه نگاهداری اموال خود را شهید شمرده و حفظ مال مسلمان را مانند حفظ جان آنان دانسته‌اند. برخی از مفسران و فقها با استناد به همین احادیث کاربرد تقیه را برای پیشگیری از نابودی اموال جایز دانسته‌اند.

مشروعیت تقیه

مستند مشروعیت تقیه، افزون بر ادله قرآنی و حدیثی، حکم عقل و سیره عقلاست؛ زیرا عقل پرهیز از زیان رساندن به جان، آبرو و مال را واجب می‌‌شمارد و در موارد تعارض میان مصالح مهم و مهم‌تر، به تقدم مهم‌تر حکم می‌‌کند

سیره عقلا نیز در چنین مواردی کتمان عقیده یا رفتار کردن برخلاف عقیده باطنی خود است. البته حکم فقهی تقیه، مطلق و در همه موارد یکسان نیست، بلکه نسبت به مورد تقیه و شخص تقیه کننده و زمان و مکان تقیه متفاوت و احکام پنج گانه وجوب، حرمت، کراهت، استحباب و اباحه در آن محتمل است. تقیه واجب آن جاست که علم یا ظن قوی نسبت به ضرر جانی یا مالی خود یا دیگران در فرض تقیه نکردن وجود داشته، راهی نیز برای پیشگیری از تحقق ضرر جز تقیه در میان نبوده و همچنین اهمیت حفظ جان یا مال نسبت به اظهار عقیده بیشتر باشد. تقیه حرام در صورتی است که حصول ضرر در آینده نزدیک یا به طور کلی منتفی است یا کاربرد تقیه موجب ریخته شدن خون بی‌گناهی گردد یا به فساد دین، تزلزل ارکان اسلام و تقویت کفر بینجامد و نیز وجود هر مصلحتی که در نظر شارع مهم‌تر از حفظ جان، مال و آبرو باشد. تقیه مکروه آن جاست که تقیه نکردن و تحمل ضرر بهتر از تقیه کردن باشد.

تقیه در صورتی که ضرری احتمالی را از میان ببرد مستحب است، مانند موارد تقیه مداراتی با پیروان دیگر مذاهب اسلامی. سرانجام در مواردی که مصلحت انجام یا ترک کاری یکسان باشد تقیه مباح خواهد بود. در مقابلِ قول به مشروعیت، برخی از خوارج با استناد به آیاتی، تقیه را مشروع ندانسته‌اند؛ مانند آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ که یکی از صفات مؤمنان را جهاد در راه خدا و ابا نداشتن از ملامت دیگران برمی شمرد؛ ولی به دلالت صریح آیات و روایات پرشمار بر مشروعیت تقیه و باور به آن در اکثر مذاهب اسلامی، این نظریه مردود است.

ادله مشروعیت و جواز تقیه به طور عام در شرایع پیشین و اسلام بدین شرح‌اند :

شرایع پیشین

در شرایع الهی پیشین تقیه مشروع و مجاز بوده و برخی از پیامبران یا پیروانشان برای حفظ جان یا دین خود یا مصالحی دیگر تقیه می‌‌کردند:

تقیه حضرت ابراهیم (ع)

در آیات ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ﴾، ﴿فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ﴾، ﴿فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ﴾ به تقیه حضرت ابراهیم (ع) اشاره شده است. وی برای شرکت نکردن در مراسم عید مشرکان و به منظور شکستن بت‌ها در غیاب آنان، نگاهی به ستارگان انداخت و گفت من بیمارم. نگاه کردن آن حضرت به ستارگان از آن رو بود که در آن زمان حوادث آینده را از روی ستارگان تشخیص می‌‌دادند، از این‌رو مشرکان گمان کردند که ستاره‌ای بر بیماری آن حضرت در روز عید دلالت دارد و او را رها کردند.

امام صادق (ع) در حدیثی با اشاره به این آیات و بیمار نبودن ابراهیم (ع)، تقیه را از مصادیق دین الهی برشمرد. حضرت ابراهیم (ع) پس از شکستن بت‌ها نیز هنگامی که از وی در این باره پرسش شد تقیه کرد و آن را به بت بزرگ نسبت داد: ﴿قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ﴾، ﴿قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾. بنابر بعضی از احادیث اهل سنت، حضرت ابراهیم (ع) سه دروغ گفت که یکی همین نسبت دادن شکستن بت‌ها به بت بزرگ است؛ ولی در احادیث اهل بیت (ع) با نفی دروغ گفتن وی در این موارد، این سخنان بر توریه حمل شده است؛ به این بیان که مراد حضرت ابراهیم (ع) از بیماری، بیماری آن حضرت در آینده یا بیمار بودن آن حضرت از نظر بت پرستان به سبب مخالفت وی با آیین آنان بوده است. انتساب شکستن بت‌ها به بت بزرگ نیز بدان جهت دروغ نیست که آن حضرت این را منوط به سخن گفتن بت‌ها کرد: ﴿إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ و از آنجا که بت‌ها سخن نمی‌گویند معلوم می‌‌شود که بت بزرگ این کار را نکرده است. همراهی حضرت ابراهیم با بت پرستان و اعتراف وی به خدا بودن ستاره، ماه و خورشید ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ﴾، ﴿فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾ نیز طبق برخی تفاسیر، مصداقی از تقیه است .

تقیه حضرت یوسف (ع)

آن حضرت برای نگه داشتن برادرش بنیامین نزد خود، جام پادشاه را میان بار او قرار داد و برادرانش ـ با اینکه جام را ندزدیده بودند ـ به سرقت متهم شدند: ﴿فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ در احادیثی از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) این کار از مصادیق تقیه خوانده شده و دروغ بودن آن نفی شده است؛ زیرا در این کار از روش توریه استفاده شده و مراد از سارق بودن برادران یوسف، سرقت گذشته آنان بود که یوسف (ع) را از پدر دزدیده بودند.

تقیه مؤمن آل فرعون

مؤمن آل فرعون ایمان خود را پنهان می‌‌کرد: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾ مفسران، مؤمن آل فرعون را از قبطیان یا بنی اسرائیل دانسته و نام او را حزقیل یا حبیب نجار یا سمعون یا شمعون ذکر کرده‌اند. وی که پسردایی یا پسر عموی فرعون بود، برای حفظ جان، ایمان خود را از فرعونیان مخفی می‌‌کرد.

طبق روایتی از امام صادق (ع) کتمان ایمان از سوی مؤمن آل فرعون بر اثر تقیه بود. مدت زمان تقیه وی ۱۰۰ یا ۶۰۰ سال نقل شده است.

تقیه اصحاب کهف

درآیات ﴿وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَامًا فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا﴾، ﴿إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾ به تقیه اصحاب کهف اشاره شده است. آنان هنگامی که یکی از یاران خود را برای تهیه غذا به شهر فرستادند، به وی سفارش کردند به گونه ای رفتار کند که کافران متوجه حضور آنان و ایمانشان نگردند. امام صادق (ع) تقیه اصحاب کهف را بالاترین حدّ تقیه در میان مؤمنان دانست و فرمود: تقیه آنان با اظهار شرک و شرکت در اعیاد مشرکان و بستن زنّار (پارچه‌ای مخصوص که یهود و نصارا به کمر می‌‌بندند) بود.

شریعت اسلام

افزون بر ادله گذشته که بر مشروعیت تقیه در اسلام نیز دلالت دارد ادله و شواهد دیگری نیز مشروعیت تقیه را در اسلامثابت می‌‌کند که عبارت‌اند از:

1. آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ که پس از منع مسلمانان از دوستی و پذیرش ولایت کافران، موارد تقیه را از این حکم استثنا می‌‌کند. بسیاری از مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت این آیه را دلیل بر مشروعیت تقیه دانسته‌اند.
2. در آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ بر زبان راندن سخنان کفرآمیز در صورت اکراه تجویز شده است. این آیه درباره گروهی از مسلمانان صدر اسلام نازل شد که برای رها کردن دین اسلام مورد آزار مشرکان قرار گرفتند. در این میان، عمار به ظاهر خواسته آنان را برآورد و با گفتن سخنان کفرآمیز جان خود را نجات داد. پیامبر اکرم (ص) ضمن تأیید کار عمار به وی فرمود که اگر باز هم در چنین وضعی قرار گرفت، این کار را تکرار کند.
3. آیه ﴿هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ که برخی از مؤمنان مکه را چنین وصف کرده که برای حفظ جان خود ایمانشان را مخفی می‌‌کردند
4. افزون بر آیات مذکور، آیاتی که حَرَج و دشواری را در دین نفی می‌‌کند؛ مانند آیه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و آیه﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾، آیاتی که افراد را به اندازه توان آنها مکلف دانسته است؛ مانند ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ و آیاتی که در حالت اضطرار، ارتکاب برخی محرمات را جایز می‌‌شمرند؛ مانند آیه ﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ و آیات ﴿قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ نیز بر جواز تقیه در حالات خاص دلالت دارند؛ زیرا یکی از مصادیق حرج یا اضطرار آن است که جان، آبرو یا مال شخص یا دیگران در معرض خطر باشد.
5. در احادیث اهل بیت (ع) برخی تعابیر قرآنی هم به تقیه تفسیر شده یا تقیه مصداق آن به شمار آمده است، مانند ﴿الْحَسَنَةُ﴾ و ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾ در آیات ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾ و ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛ همچنین «صبر» در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ و ﴿أَتْقَاكُمْ﴾ در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ که مراد کسانی‌اند که بیشتر تقیه می‌‌کنند. برخی احادیث مصداق ﴿سَدًّا﴾ و ﴿رَدْمًا﴾ در آیات ﴿قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا﴾، ﴿قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا﴾ را تقیه شمرده‌اند. در حدیثی دیگر، یکی از مصادیق «انداختن خود در هلاکت» که آیه ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ از آن نهی کرده رها کردن تقیه به شمار رفته است.

بنابر روایتی از امام رضا (ع) یکی از مصادیق ﴿مُصِيبَةٍ﴾ در آیه ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾ مصائبی است که به سبب تقیه نکردن به انسان می‌‌رسد.

افزون بر آیات قرآن، احادیث پرشمار و نیز سیره پیامبر اکرم و امامان معصوم (ع) و صحابیان، بر جواز تقیه دلالت و تأکید دارد. در شمار احادیثی که در این باره از پیامبر اکرم (ص) نقل شده، آمده است که پیامبراکرم (ص) کار مسلمانی را که با تقیه جان خود را حفظ کرده بود، تأیید فرمود؛ همچنین به حجاج بن علاط اجازه داد که با گفتن سخنانی بر ضد آن حضرت در مکه جان و مال خود و خویشاوندانش را حفظ کند. در احادیث امامان معصوم (ع) تقیه سپر خداوند یا سپر مؤمن و دین آنان خوانده شده و کسانی که تقیه نمی‌کنند بی‌دین شمرده شده و شیعیان به مدارا کردن با پیروان دیگر مذاهب و شرکت در مجالس و نمازهای جماعت آنان در اوضاع خاص و تشییع جنازه‌های آنان ترغیب شده‌اند. در سیره صحابیان و تابعیان نیز تقیه رواج داشته و از برخی صحابه مانند ابن مسعود، جابر بن عبدالله انصاری، ابوهریره و... ، عمل به تقیه گزارش شده است.

افزون بر ادله یاد شده، اجماع فقهای امامی نیز بر مشروع بودن تقیه دلالت دارد .

گستره تقیه

برخی از مفسران اهل سنت از آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ چنین استفاده کرده‌اند که تقیه تنها در مقابل کافران مشروعیت دارد. شماری از مفسران نیز جواز آن را به ضعیف بودن مسلمانان مشروط دانسته و در زمان قدرت مسلمانان، آن را روا نمی‌دانند. به نظر برخی از علمای امامیه، تقیه شیعیان تنها در زمان سلاطین ظالم جایز است و در زمان حاضر که شیعه شوکت و قدرت دارد، تقیه مشروعیتی ندارد. ولی آنچه از ادله تقیه استفاده می‌‌شود این است که مشروعیت آن تابع مصالح آن، یعنی حفظ جان، مال و آبروی تقیه کننده یا دیگران است، پس در هر موردی که ملاک تقیه موجود باشد تقیه به حسب مورد، جایز یا واجب خواهد بود، حتی اگر در مقابل مسلمان دیگر باشد، بر همین اساس، شافعی تقیه را در مقابل مسلمان مشروع شمرده و حسن بصری، طبق نقل، تقیه را تا روز قیامت تجویز کرده است.

گستره زمانی وجوب تقیه، بر اساس برخی احادیث اهل بیت (ع)، تا زمان ظهور حضرت حجت (ع) است . برخی مفسران با استناد به آیه ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾ که یکی از ویژگی‌های پیامبران الهی را نترسیدن از دیگران در تبلیغ رسالت الهی بیان کرده. و نیز فرمان خداوند به پیامبر اکرم (ص) مبنی بر ابلاغ بدون هراس، آنچه را که خداوند بر او نازل کرده است، به مردم در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ گفته‌اند: تقیه پیامبران در ابلاغ رسالت جایز نیست و حکم جواز تقیه این مورد را در بر نمی‌گیرد، زیرا پیامد این گونه تقیه، نگاه تردید و شک آمیز دیگران به تعالیم الهی آنان است. برداشت برخی مفسران از آیات ﴿وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا﴾، ﴿وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ در تحذیر پیامبر از همنشینی با کافرانی که آیات الهی را استهزا می‌‌کنند نیز این است که تقیه بر پیامبران و امامان معصوم (ع) مطلقاً جایز نیست. ولی نظریه صحیح در این باره این است که تقیه تنها در ابلاغ رسالت و بیان احکام دینی که آگاهی از آنها راه دیگری ندارد، بر پیامبران و امامان (ع) جایز نیست؛ ولی در موارد دیگر جایز است. گواه مطلب، آیات و احادیثی‌اند که شمار فراوانی از تقیه پیامبران و امامان معصوم (ع) را بازگو می‌‌کنند؛ مانند تقیه حضرت ابراهیم و حضرت یوسف و پیامبر اکرم (ص) در سه سال ابتدای بعثت به سبب ترس از مشرکان مکه؛ نیز مانند صبر حضرت علی (ع) پس از وفات پیامبراکرم و پرهیز از قیام کردن برای مطالبه حق خود، همچنین تقیه دیگر امامان شیعه (ع) در زمان خلفای ستمکار.

پاسخ شبهات تقیه

درباره تقیه شبهاتی مطرح است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

1. تقیه نوعی دروغگویی است؛ زیرا تقیه کننده برخلاف عقیده باطنی خود سخن می‌‌گوید و تردیدی نیست که دروغ گفتن قبیح و حرام است. در پاسخ گفته شده: اولاً گاه تقیه در قالب رفتارهایی مانند توریه صورت می‌‌گیرد که دروغگویی به شمار نمی‌رود. ثانیاً حتی بر فرض توأم بودن تقیه با دروغ، از آنجا که در این گونه موارد مصلحت دروغ گفتن بیش از راستگویی است و موجب نجات جان یا دین مؤمنان می‌‌شود، قبیح و حرام نیست، چنان که پیامبر اکرم (ص) گفتار دروغ عمار برای حفظ جان خود را تأیید فرمود.
2. گفتار و کردار تقیه کننده بر خلاف عقیده باطنی اوست و چنین حالتی نفاق است: ﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾. پاسخ این اشکال در گرو توجه به تفاوت اصولی تقیه با نفاق است و آن اینکه نفاق پنهان کردن کفر و آشکار ساختن ایمان با هدف دستیابی به مقاصد و منافع دنیوی است؛ ولی تقیه کتمان ایمان و اظهار کفر است. افزون براین، قرآن تقیه کنندگان را با آنکه ایمان خود را پنهان کرده و برخلاف آن رفتار می‌‌کنند، تمجید کرده و از آنان به عنوان مؤمن یاد می‌‌کند: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾، در حالی که منافقان را نکوهیده و به مؤمن نبودن آنها تصریح کرده است: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِن لاَّ يَشْعُرُونَ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُواْ كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُواْ أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاء أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاء وَلَكِن لاَّ يَعْلَمُونَ وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلالَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لاَّ يُبْصِرُونَ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ أَوْ كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَاء فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاء لَهُم مَّشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾
3. تقیه با آیاتی از قرآن که مسلمانان را به تبلیغ احکام و معارف الهی و پنهان نکردن آنها فرمان داده تعارض دارد؛ مانند آیات: ﴿اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ﴾ و ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ همچنین ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ که پیامبر اکرم (ص) را به ابلاغ آنچه بر او نازل شده امر کرده است و آیه ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾ که مؤمنان را چنین وصف می‌‌کند که در تبلیغ رسالات الهی از هیچ کس نمی‌هراسند. در پاسخ گفته شده: تقیه به طور مطلق و در همه موارد جایز نیست تا با این آیات تعارض داشته باشد، بلکه هنگام عمل کردن به تقیه همواره مصالح مهم‌تر اسلام و مسلمانان در نظر گرفته می‌‌شوند؛ به تعبیر دیگر، تقیه در مواردی جایز یا واجب است که کاربرد آن مصلحت بیشتری نسبت به تبلیغ معارف الهی داشته باشد و در غیر این صورت تقیه لازم نیست و حتی حرام است، بر همین اساس، فقها تقیه را در مواردی مانند خطر تخریب خانه کعبه، تخریب مشاهد مشرفه، تحریف احکام الهی و تحریف اصول دین و مذهب، جایز ندانسته‌اند. احادیث نیز تقیه ای را که به فساد در دین یا ریخته شدن خون بی‌گناهی بینجامد، ممنوع دانسته‌اند. افزون بر این، حکم تقیه نسبت به افراد مختلف، متفاوت است و ممکن است به لحاظ موقعیت‌های گوناگون افراد، برای برخی جایز و نسبت به دیگران حرام باشد.
4. تقیه از آن رو که در پیش گرفتن آن سبب سوءظن و عدم اعتماد مسلمانان به گفتار و کردار یکدیگر می‌‌شود، مانع تحقق وحدت جامعه اسلامی است. پاسخ این است که اصولاً از مهم‌ترین اغراض تقیه که چه بسا آن را ضروری می‌‌سازد، پیشگیری از اختلاف و تشتّت در جامعه اسلامی و تضمین وحدت راهبردیِ آن است. تقیه نه تنها مانع وحدت نیست، بلکه خود بهترین عامل وحدت اجتماعی و سیاسی جامعه است. گواه آن، سیره عملی اهل بیت (ع) به ویژه رفتار حضرت علی (ع) با دستگاه خلافت زمان خود است؛ زیرا اگر آنها یاپیروانشان تقیه نمی‌کردند و به معارضه آشکار با خلفا برمی خاستند، اختلافات و درگیری‌های فرقه ای پدید آمده و اساس اسلام را در معرض خطر قرار می‌‌داد.
5. شیعیان به سبب التزام عملی بیشتر نسبت به رویه تقیه، گاه با این اتهام مواجه‌اند که در کاربرد تقیه زیاده روی می‌‌کنند تا آنجا که آن را از اصول دین به شمار آورده‌اند. در پاسخ گفته شده: اولاً تقیه یکی از احکام دین در تمامی شرایع الهی و همه مذاهب اسلامی است و به مذهب شیعه اختصاص ندارد. گواه آن گزارش منابع حدیثی و فقهی اهل سنت از موارد پرشماری از کاربرد تقیه در سیره پیامبر اکرم و بسیاری از صحابیان و تابعین و فقهای متقدم است. ثانیاً راز اینکه شیعیان نسبت به سایر فرق اسلامی بیشتر ناگزیر از تقیه بوده‌اند، در این واقعیت تلخ تاریخی نهفته است که شیعه در طول حیات پرفراز و نشیب خود از جنبه‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، سخت در تنگنا و فشار بوده است. در عهد معاویه حضرت علی (ع) را بر فراز منابر دشنام می‌‌دادند. پس از وی امویان و عباسیان نیز با شیعیان رفتاری خشونت آمیز داشتند. حادثه عاشورا در سال ۶۱ هجری، واقعه حَرّه و کشتار مردم مدینه از جمله ۷۰۰ نفر از اصحاب پیامبر، شهادت زید بن علی در زمان هشام بن عبدالملک، کشته شدن بسیاری از شیعیان در واقعه فخ و دوران وحشت‌انگیز حاکمیت حجاج و سختگیری شدید او نسبت به شیعه، گواه و نمونه‌هایی از این رفتارند. بر این اساس، امامان شیعه برای حفظ جان خود و شیعیان و جلوگیری از پراکندگی و نابودی جامعه شیعه و ایجاد شقاق و تفرقه در جامعه اسلامی، تقیه را ضروری دانسته، گاه پیروان خود را بدان فرا می‌‌خواندند، نتیجه آنکه رفتار تقیه ای شیعیان و تأکید آنان بر این آموزه دینی بیشتر ناشی از ضرورت‌های تاریخی و اوضاع و احوال واقعی بوده که از خارج بر آنان تحمیل شده است و تقیه در مذهب شیعه هرگز یک اصل مهم اعتقادی بسان اصول دین به شمار نمی‌رود.

تقیه در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور خویشتن داری در ابراز عقیده در شرایط سخت و دشوار و یا برای حفظ حریم مقابل و مدارا با کسانی است که طرح آن موجب درگیری، اختلاف و یا به خطر افتادن جان خود و دیگران می‌شود.

1. ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾
2. ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

نکات: در آیه نخست مسئله ابراز مخالفت ظاهری با پیامبر در صورت فشار و ترس آمده و جمله: ﴿إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾ استثنایی است از عموم شرط، و مراد از «اکراه»، مجبور شدن به گفتن کلمه کفر و تظاهر به آن است؛ زیرا قلب هیچ وقت اکراه نمی‌شود، این اعضای دیگر است که می‌شود آن را مجبور کرد و حاصل مقصود این است: کسانی که بعد از ایمان تظاهر به کفر می‌کنند و مجبور به گفتن کلمه کفر می‌شوند، ولی دلهایشان مطمئن به ایمان و از غضب خدا دور است، نباید نگران شوند؛ زیرا مجبور بوده‌اند و در آیه دوم حرمت تقیه بر پیامبر اسلام در تداوم مرجعیت دینی و اعلام جانشینی علی بن ابی طالب آمده است: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ و تقیه از ماده «وقایه» در لغت به معنای حفظ و نگهداری چیزی از آزار و اذیت دیگران است .

تقیه در قرآن

در قرآن آیات متعددی وجود دارد که به مسلمانان در شرایط خاصی اجازه می‌دهد تا در صورت در خطر افتادن جان، مال و ناموس از سپر تقیه استفاده کنند که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌گردد: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾. مفسرین شیعه و اهل سنت شأن نزول این آیه را عمل عمار یاسر می‌دانند. عمار یاسر پس از تحمل شکنجه‌های فراوان و مشاهده صحنه شهادت والدینش، یاسر و سمیه، در مقابل اصرار کفار بر اظهار کفر تسلیم شد و بر حسب ظاهر دست از اسلام برداشت. وقتی رسول الله(ص) حادثه شهادت یاسر و سمیه را شنید، آن دو را در زمره شهدا شمرد و اشک را از چشمان عمار پاک نمود و فرمود: «إِنْ عَادُوا لَكَ بِمِثْلِ ذَلِکَ فَعُدْ لَهُمْ‌»؛ «اگر باز تو را مجبور کردند، تو نیز همان کلمات را تکرار کن». طبق نقل آلوسی مشرکان عمار را به چاهی انداخته بودند و تهدید می‌کردند که اگر به خواسته آنان عمل نکند، سر چاه را خواهد انباشت و او را زنده به گور خواهند کرد. عمار از روی تقیه، به ظاهر از پیامبر(ص) برگشت و از خدایان آنان به نیکی یاد نمود.

وقتی به رسول الله(ص) خبر دادند که عمار کافر شده است، رسول الله(ص) فرمود: «كَلَّا إِنَّ عَمَّاراً مَلِي‌ءٌ إِيمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِيمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ». هرگز! همانا عمار، از سر تا به پایش، مملو از ایمان است و ایمان با گوشت و خونش آمیخته است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

1. ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ...﴾. شأن نزول این آیه را نیز مفسران در مورد عمار یاسر دانسته‌اند. ابن کثیر در تفسیر آیه می‌گوید: این آیه درباره کسی است که در گفتار با مشرکان موافقت کرد؛ چون او را کتک می‌زدند و اذیت می‌کردند. ولی قلبش بر خلاف زبانش بود؛ قلبش ابا داشت از آنچه به زبان جاری می‌کرد. این آیه مبارکه در مکه و در زمانی نازل شد که شمار مسلمانان بسیار اندک بود و دلالت می‌کند بر اینکه تشریع تقیه، از آغاز پیدایش اسلام بوده است؛ هر چند پیش از اسلام، در زمان حضرت موسی و ابراهیم(ع) نیز تقیه وجود داشته است و اسلام تنها مهر تأیید بر مشروعیت آن زده است.
2. ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ﴾.

در این آیه سخن از منزلت و شأن فردی از آل فرعون است که به خاطر مصالح مهم‌تر، راه تقیه را در پیش گرفت و در برابر فرعون و یارانش، ایمان و عقیده خویش را طی سال‌های مدیدی پنهان نمود.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. رحیمیان، حسین، مقاله «رحیمیان»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۸
3. مقاله «ائمه و دعوت به تقیه»، موسوعه رد شبهات ج۱۷