تقیه در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تقیه است. تقیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تقیه در لغت - تقیه در قرآن - تقیه در حدیث - تقیه در فقه اسلامی - تقیه در کلام اسلامی - تقیه در معارف مهدویت - تقیه در فقه سیاسی - تقیه در سیره معصوم - تقیه در جامعه‌شناسی اسلامی - تقیه در معارف و سیره رضوی - تقیه در معارف و سیره امام حسن عسکری - تقیه از دیدگاه اهل سنت - تقیه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

تقیه به‌معنای نگهداری و پنهان کردن عقاید خود به دلیل مصونیت از خطر دشمنان، از احکام قرآن و اعتقادات شیعه و آموزه‌های روایی است که مبنای عقلی و شرعی دارد. هدف از تقیه هم حفظ اسلام است و هم حفظ و ذخیرۀ نیروها و حفظ هویّت شیعه در برابر فرقه‌های دیگر.

مقدمه

«تقیه» از باورهای اعتقادی انحصاری شیعه است که هم در گفتار و هم در رفتار امامان معصوم (ع) به وضوح بر آن تأکید شده است. تقیه نه تنها در مصادر روایی مورد توجه است؛ بلکه از برخی آیات قرآن نیز این اصل شیعی قابل دریافت است.

علامه طباطبایی در تفسیر آیه بیست و هشتم سوره آل‌عمران، درباره این بخش آیه: ﴿إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً...﴾ می‌‌فرماید: کتاب و سنت فی الجمله تقیه را تأیید می‌‌کنند. عقل نیز به سبب عدم پذیرش ظلم در دین آن را تأیید می‌‌کند؛ زیرا تقیه باعث حفظ مصلحت دین و حفظ حق در مقابل دشمنان دین می‌‌شود.

معناشناسی

تقیه، یعنی مخفیانه و در حالتی استتاری از خود دفاع کردن. هرگاه شخص مسلمان برای دور ماندن از زیان جانی، مالی یا عِرضی، از اظهار عقیده دینی خویشتن‌داری کند، به کار او تقیه می‌گویند. دانشمندان متقدم شیعه، تقیه را چنین تعریف کرده‌اند که عبارت از کتمان حق و اعتقاد قلبی است برای پرهیز از زیان دینی و دنیوی. هر چند این تعریف، درست است لکن جامع موارد متعدد تقیه نیست. تعریف جامع و مانع این است که تقیه عبارت از پنهان ساختن حق از دیگران یا اظهار خلاف آن است، برای مصلحتی که از مصلحت اظهار، مهمتر است.

به‌عبارتی دیگر تقیه عبارت است از: به کاربردن تاکتیک معقول در مبارزه برای حفظ بهتر و بیشتر نیروها و سرمایه‌ها، تا جبهه، هرچه قوی‌تر و نیرومندتر بماند. وظیفه فردِ مبارز تنها این نیست که با حریف مبارزه کند و آن را شکست بدهد، بلکه حفظ و نگهداری نیروها و سرمایه‌ها از جمله وظایف اوست.

روایات و تقیه

1. امام صادق (ع) از قول پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «لَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ».
2. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «وَ آمُرُكَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ التَّقِيَّةَ فِي دِينِكَ».
3. امام محمد باقر (ع) فرمودند: «التَّقِيَّةُ فِي كُلِّ شَيْ‏ءٍ يُضْطَرُّ إِلَيْهِ ابْنُ آدَمَ فَقَدْ أَحَلَّهُ اللَّهُ لَهُ».

روایات مبتنی بر مشروعیت تقیه از طرق اهل بیت به قدری زیاد است که چه بسا به حد تواتر برسند.

تقیه از اعتقادات خاص شیعه

تقیه از مختصات شناخته شده شیعه است، به طوری که دو واژه شیعه و تقیه لازم و ملزوم یکدیگر شناخته شده‌اند. به گواهی تاریخ، همه ائمه دین تقیه می‌‌کرده‌اند؛ مثلاً: شخصی از امام صادق (ع) نکته‌ای را سؤال کرد و حضرت جوابی دادند. شخص دیگری به آن حضرت گفت: قبلاً همین مسئله از پدر شما، امام باقر (ع) سؤال شده بود، اما جواب ایشان با جواب شما متفاوت است! کدامیک درست است؟! امام صادق (ع) در جواب فرمود: آنچه پدرم گفته، درست است. بعد اضافه کردند: «شیعیان، آن وقت که سراغ پدرم می‌‌آمدند، با خلوص نیت می‌‌آمدند و قصدشان این بود که حقیقت را دریابند. او هم عین حقیقت را به آنها می‌‌گفت؛ ولی قصد کسانی که از من سؤال می‌‌کنند، هدایت یافتن و عمل به آن نیست، بلکه می‌‌خواهند فتنه به پا کنند و من ناچارم که با تقیه به آنها جواب دهم».

علمای اهل تسنن تقیه را روا نمی‌دانند مگر تعدادی انگشت‌شمار همانند فخر رازی. بنابراین، می‌توان گفت تقیه از ویژگی‌های اعتقادی مذهب تشیع است. شیعیان همواره ـ به خصوص در عصر امامان (ع) ـ در تنگنا و فشار حکومت‌ها بوده‌اند. از این رو، بیشتر از مسلمانان دیگر، به تقیه نیازمند شده‌اند. تقیه با علم یا گمان قوی به ضرر، واجب می‌شود. اگر خطری نباشد، نه تنها تقیه واجب نیست، بلکه امر به معروف و نهی از منکر نیز ـ با شرایط خود ـ واجب می‌شود؛ زیرا اصل اول در دفاع از دین، امر به معروف و نهی از منکر است و تقیه، پس از آن به میان می‌آید. تقیه اساساً از امور استثنائی و اضطراری است.

شرایط تقیه

تقیه شرایطی دارد که بی‌توجهی به آنها ممکن است به افراط و تفریط بینجامد. از این شرایط است: بی‌فایده بودن اظهار حق، حفظ جان و مال و ناموس و دین، مشتاق کردن مخالفان به راه حق و حفظ وحدت اسلامی. در برخی کارها به هیچ روی، تقیه روا نیست؛ مثلًا کسی نمی‌تواند برای حفظ جان، مال و یا آبروی خویش، در برابر نابودی دین سکوت کند، یا کسی نمی‌تواند برای حفظ جان خود، کسی دیگر را به ناحق بکشد. به طور کلی، در کارهایی که موجب قتل نفس محترم یا رواج باطل یا فساد دین یا ضرر مهمی به مسلمانان و گمراهی آنان و یا رواج ظلم و جور میان آنان می‌شود، تقیه جایز نیست .

اقسام تقیه از نظر حکم

بنابراین، می‌توان اقسام تقیه را از نظر حکم تکلیفی بدین‌سان تقسیم کرد:

1. تقیه واجب: هنگام دفع ضرر فوری؛
2. تقیه مستحب: هنگام دفع ضرر تدریجی؛
3. تقیه مباح: هنگامی که تقیه و عدم آن یکسان است؛
4. تقیه مکروه: هنگامی که ترک تقیه و برتابیدن ضرر بهتر است؛
5. تقیه حرام: هنگامی که تقیه موجب ترک امر مهم‌تر می‌شود.

اقسام تقیه از نظر انگیزه

تقیه را از نظر انگیزه و علت نیز بر دو گونه دانسته‌اند: تقیه حفظی (خوفی) و تقیه مداراتی. تقیه حفظی آن گاه پیش می‌آید که پای حفظ دین، جان، مال یا آبرو در میان باشد. تقیه مداراتی برای فراهم ساختن حُسن معاشرت با اکثریت مسلمانان و ایجاد وحدت سیاسی و اجتماعی انجام می‌گیرد.

شبهه وهابیان در تقیه

وهابیان ادعا می‌کنند: شیعیان چهره واقعی خود را پنهان نموده، از تقیّه استفاده می‌کنند و این نوعی نفاق است. در منابع شیعه آمده است که امامان‌شان نیز تقیّه می‌کردند، اگر چنین است، پس آنها چگونه معصوم‌اند؟! پیامبر اکرم(ص) در وضعیت‌های سختی قرار می‌گرفت؛ ولی تقیّه نمی‌کرد، پس چرا شیعیان تقیّه می‌کنند و درباره امامان خود نیز قائل‌اند که آنان تقیّه می‌کردند؟! از این‌رو نمی‌توان به هیچ یک از گفته‌های شیعه اعتماد کرد؛ زیرا آنان همه جا از حربه تقیّه استفاده می‌کنند. وهابیان با همین بهانه، هر دروغی را که بخواهند به شیعه نسبت می‌دهند و اگر شیعه آن را انکار کند می‌گویند: تو تقیّه می‌کنی و حقیقت را نمی‌گویی! مثلاً می‌گویند شیعیان به قرآن دیگری اعتقاد دارند، حال، شیعیان هرچه فریاد بزنند که ما قرآنی غیر از این قرآن نمی‌شناسیم، آن را نمی‌پذیرند؛ زیرا مدعی می‌شوند که آنان قرآن دیگری دارند ولی تقیّه می‌کنند و آن را رو نمی‌کنند. یا می‌گویند: شیعه هر چند بار بگوید من قائل به تحریف قرآن نیستم، دروغ می‌گوید، او قائل به تحریف است؛ ولی تقیّه کرده حقیقت را کتمان می‌کند.

پاسخ

چند نکته در بررسی این شبهات قابل توجه است:

نکته نخست: تقیّه، از ریشه «وقی، یقی» به معنای حفظ کردن نفس از خطرات است و در اصطلاح عبارت است از: «کتمان و مخفی کردن عقیده صحیح خود در برابر خطری که از ناحیه مخالفان و متعصبان سرسخت متوجه آدمی است». تقیّه به این معنی، نشانه ارتداد، خودباختگی یا ضعف و عقب‌نشینی از اعتقاد صحیح نیست، بلکه نوعی استتار و تاکتیک علمی برای حفظ اندیشه‌ها، نیروها و برنامه‌ها است. البته باید توجه داشت تقیّه به منظور جلب منافع شخصی جزئی نیست، بلکه مقصود از آن، دفع ضرر نوعی یا جلب منافع نوعی است. تقیّه، از احکام ثانویه اسلام است که در موارد تزاحم بین دو مصلحت، برای تقدّم مصلحت اهم و اقوی، جاری می‌شود و به همین دلیل تا مصلحت اهم و اقوی، در کار نباشد، تقیّه جاری نمی‌شود. به همین دلیل، حسب میزان قوت و ضعف مصلحت، حکم تقیّه تغییر می‌کند. گاه تقیّه واجب و در مواردی هم حرام می‌شود، مثلاً آنجا که مایه فساد در دین باشد تقیّه حرام است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «تقیّه مادامی جایز است که به فساد در دین منجر نشود».

نکته دوم: مشروعیت تقیّه، نیازی به دلیل نقلی ندارد، بلکه مشروعیت آن به حکم عقل و فطرت است. هیچ عقلی اجازه نمی‌دهد انسان عقیده باطنی خویش را در برابر دشمنان عنودش اظهار کند و با این کار جان و مال و ناموسش را به خطر اندازد. تقیّه چونان یک سپر برای حفظ جان و مال است. تمام عقلای عالم برای حفظ جان خود از عنصر تقیّه استفاده می‌کنند و هرگز کسی آنان را برای این کار سرزنش نمی‌کند؛ بنابراین تقیّه یک حکم عقلی است و به شیعه اختصاص ندارد بلکه سیره عقلا بر آن استوار است.

نکته سوم: با اینکه برای مشروعیت تقیّه، نیازی به ادلّه نقلی نیست، شارع مقدس با بیاناتی همان حکم عقل را امضا و تأکید کرده است؛ از جمله:

1. در داستان عمار یاسر و پدر و مادرش که گرفتار مشرکان لجوج شده بودند و مشرکان آنها را وادار به برائت از پیامبر اسلام(ص) کردند، پدر و مادر عمار خودداری کردند و تحت شکنجه به شهادت رسیدند؛ ولی عمار از روی تقیّه مطابق خواست آنان سخن گفت، سپس گریه‌کنان نزد پیامبر(ص) رفت و این آیه نازل شد: ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾. تعبیر به «اکراه» در آیه می‌رساند که ضرورت و اضطرار، موجب می‌شود تا حکم اولی به حکم ثانوی تبدیل گردد و برای حفظ جان، تقیّه تجویز گردد.
2. قرآن در داستان مؤمن آل فرعون نیز از کتمان ایمان یاد می‌کند: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ﴾.
3. قرآن، دوستی با دشمنان را که در اصل ممنوع است در صورت تقیّه اجازه داده، می‌فرماید: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً﴾.

قرطبی در ذیل این آیه از ابن عباس نقل می‌کند که اگر کسی ناچار شود بر سخنی که معصیت خدا است و از ترس جانش آن را بر زبان جاری کند، ولی در قلبش ایمان داشته باشد، ضرری به دین او نمی‌زند. افزون بر اینها داستان اصحاب کهف نیز، که ایمان خود را از دستگاه حکومتی مخفی می‌کردند، از دیگر نمونه‌های قرآنی در موضوع تقیّه است. حال، اصلی که هم‌ریشه عقلانی و هم‌ریشه قرآنی دارد چگونه است که شیعه برای قبول و عمل به این اصل، مورد خرده‌گیری وهابیان قرار می‌گیرد؟!

نکته چهارم: اگر تقیّه نشانه نفاق است، پس تقیّه عمار یاسر، تقیّه مؤمن آل فرعون و تقیّه اصحاب کهف هم باید نشانه نفاق باشد! در حالی که خداوند عملشان را ستوده است. افزون بر این، نفاق کاملاً نقطه مقابل تقیّه است؛ زیرا منافق کسی است که در باطن، کافر است؛ ولی میان مسلمانان اظهار اسلام می‌کند، در حالی که در تقیّه، شخص در باطن دارای اعتقاد صحیح است، ولی به دلیل مصلحتی - چون حفظ دما و اموال - آن را کتمان می‌کند یا خلاف اعتقاد باطنی‌اش کلماتی را بر زبان جاری می‌سازد. به عبارت دیگر: تقیّه اظهار کفر و پنهان کردن ایمان در قلب است؛ ولی نفاق درست به عکس آن، اظهار ایمان و پنهان کردن کفر در درون است. حال چگونه است که از منظر وهابیان تقیّه همان نفاق تفسیر می‌شود؟!

نکته پنجم: فخر رازی در تفسیر آیه کریمه ﴿إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً﴾، می‌گوید: «ظاهر آیه بر این دلالت دارد که تقیّه مربوط به کفار است؛ ولی بنا بر نظر امام شافعی تقیّه در برابر مسلمانان به دلیل حفظ جان نیز جایز است و حتی برای حفظ مال هم تقیّه را ترجیح داده است؛ به دلیل اینکه پیامبر(ص) فرمود: «حُرْمَةُ مَالِ الْمُسْلِمِ كَحُرْمَةِ دَمِهِ‌»؛ «احترام مال مسلمان مانند احترام خونش است». مهم این است که از آیات قرآن استفاده می‌شود ملاک تقیّه، حفظ جان از خطر مخالفان است و در این ملاک، فرقی بین تقیّه از کافر یا مسلمان نیست، بلکه هرجا ملاک تقیّه، جاری باشد آنجا مورد تقیّه است.

همچنین در تفسیر فخر رازی و نظام الدین نیشابوری آمده است: ان الشافعي جوّز التقية بين المسلمين كما جوزها بين الكافرين محاماة على النفس؛ «امام شافعی گفت: تقیّه برای حفظ جان بین مسلمانان جایز است همان‌گونه که میان کفار و مسلمین جایز است». بنا بر نقل مورخانی چون طبری و ابن سعد، در دوران حاکمیت مأمون عباسی، در ارتباط با مسئله خلق القرآن، بسیاری از محدثان و دانشمندان اهل سنت از ترس ستمگران، حکومتی راه تقیّه را در پیش گرفته‌اند. آنان پس از صدور بخشنامه مأمون در ارتباط با خلق قرآن، عقیده خود را از ترس پنهان کردند. قرطبی - از مفسران اهل سنت - مواردی از تقیّه نامداران اسلام را نقل می‌کند.

خطیب بغدادی، در مسئله «خلق القرآن» از تقیّه ابوحنیفه سخن می‌گوید که وی از باب تقیّه در مقابل حکومت آن روز قولش را مخفی کرد و در جواب اعتراض دیگران گفت: خفت أن يقدم علي فأعطيته التقيّه؛ «ترسیدم بر من به زور وارد شود، پس من از راه تقیّه وارد شدم». یعقوبی و دیگران نقل کرده‌اند که وقتی بسر بن ارطاة به مدینه یورش برد، جابر بن عبدالله انصاری را احضار کرد، جابر به امّ‌سلمه گفت: بیعت با او گمراهی است و اگر بیعت نکنم بیم آن دارم که مرا به قتل برساند: ام سلمه -همسر گرامی پیامبر اکرم(ص)- گفت: با وی بیعت کن؛ زیرا اصحاب کهف از روی تقیّه در مراسم مخصوص قوم خود شرکت می‌کردند و لباس‌های‌شان را مانند لباس‌های مخصوص آنها بر تن می‌کردند.

نکته ششم: در مصادر و منابع اهل سنت روایات بسیاری در دست است که حکایت از این می‌کند صحابه و تابعان عمل به تقیّه می‌کردند. در داستان عمار یاسر، پیامبر اکرم(ص) به وی فرمود: «إِنْ عَادُوا لَكَ فَعُدْ لَهُمْ بِمَا قُلْتَ‌»؛ «اگر بار دیگر با تو چنین کردند [و مجبور شدی] تو همچنین کن (تقیّه نما)». گذشته از اینها، شخص پیامبر اکرم(ص) تا سه سال از سال‌های آغازین رسالتش را در مکه با تقیّه پشت سر گذاشت، آن‌قدر در مخفی خانه‌ها به تبلیغش ادامه داد تا آیه ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾ نازل شد. بخاری در صحیحش، کتاب مستقلی تحت عنوان کتاب الإکراه آورده که در آن، ضمن آوردن آیات تقیّه، متذکر شده است که تقیّه، جایز است. بخاری از ابی‌هریره نقل می‌کند: حفظت عن رسول الله(ص) وعائين فأما أحدهما فبثثته و أما الآخر فلو بثثته قطع هذا البلعوم؛ «من از پیامبر(ص) دو گونه تعلیم فرا گرفته‌ام، برخی را میان مردم منتشر کرده‌ام؛ ولی از انتشار برخی از آنها خودداری کرده‌ام؛ زیرا اگر آنها را نیز بیان می‌کردم، کشته می‌شدم». جالب است که ابن حجر عسقلانی در فتح الباری در توضیح این حدیث می‌نویسد که علما قسم دوم از احادیث را، به اسامی حاکمانِ سوء حمل کرده‌اند، چنان‌که گاه ابوهریره به کنایه از آن یاد می‌کرد؛ مثلاً درباره یزید بن معاویه به کنایه گفته است: أعوذ بالله من رأس الستين و إمارة الصبيان؛ «پناه به خدا از سنه ۶۰ و حاکمیت کودکان»؛ زیرا به قدرت رسیدن یزید در سنه ۶۰ هجری بوده است. «طحاوی» از دانشمندان اهل سنت، به سندش از عطا نقل می‌کند که گفت: مردی به ابن عباس گفت: هل لك في معاوية أوتر بواحدة؟؛ «آیا تأیید می‌کنی که معاویه نماز وتر را، یک رکعتی می‌خواند»؟ ابن عباس در پاسخ گفت: أصاب معاوية؛ «معاویه کارش را درست انجام داده است».

سپس طحاوی می‌نویسد: ابن عباس در حالی این سخن را گفت که او نماز معاویه را صحیح نمی‌دانست؛ زیرا برابر نقلی دیگر عکرمه می‌گوید: با ابن عباس در حضور معاویه گفت‌وگو می‌کردیم تا آن‌که پاسی از شب گذشت، آن‌گاه معاویه برخاست و یک رکعت نماز گزارد، سپس ابن عباس گفت: مِن أين ترمي أخذها هذا الحمار؛ «به نظر تو، این حمار، این را از کجا فراگرفت؟!» سپس طحاوی می‌افزاید: و قد يجوز أن يكون قول ابن عباس (أصاب معاوية) على التقية له؛ «ممکن است اینکه ابن عباس گفته است معاویه کارش درباره نماز وتر درست است، از باب تقیّه بوده است». آن‌گاه طحاوی روایتی از ابن عباس نقل می‌کند، مبنی بر اینکه نماز وتر، سه رکعتی است. در روایتی حارث بن سوید می‌گوید: از عبدالله بن مسعود شنیدم که می‌گفت: ما من ذي سلطان يريد أن يكلفني كلاما يدرأ عني سوطاً أو سوطين إلا كنت متكلما به؛ «هیچ صاحب قدرتی مرا با یک یا دو شلاق به گفته‌ای مجبور نمی‌کند، مگر آن‌که آن را خواهم گفت».

ابن حزم پس از نقل این خبر می‌نویسد: و لا يعرف له من الصحابة مخالف؛ «از صحابه کسی مخالف این شناخته نشده است». «بخاری» در صحیحش از أبی الدرداء، نقل می‌کند: إنا لنكثر في وجوه أقوام و إن قلوبنا لنلعنهم؛ «چه بسا ما روبه‌روی افرادی با گشاده‌رویی مواجه باشیم در صورتی که در قلب‌مان آنان را لعنت می‌کنیم». ابوعبیده قاسم بن سلام، از حسان بن ابی‌یحیی روایت می‌کند که از سعید بن جبیر درباره زکات پرسیدم، پاسخ داد: ادفعها إلى ولاة الأمر؛ «آن را به صاحبان قدرت تسلیم کن». ولی چون سعید برخاست دنبالش به راه افتاده، پرسیدم: تو می‌گویی زکات را به این والیان بدهم در حالی که آنها مرتکب اعمال خلاف می‌شوند؟ سعید پاسخ داد: ضعها حيث أمرك الله، سألتني على رؤوس الناس فلم أكن لأخبرك؛ «زکات را در جایی که خدا دستور داده صرف کن، تو در حضور مردم از من چنین سؤالی پرسیدی من نمی‌توانستم حقیقت را در آنجا بگویم».

تاریخ پر است از رخدادهایی که بزرگان مورد قبول وهابیت مجبور می‌شدند تقیّه کنند. یکی از جاهایی که صحابه و تابعین تن به تقیّه دادند، در موضوع نقل فضائل امیر مؤمنان علی(ع) بوده است. بنا بر نقل ابن اثیر، «زهری» می‌گفت: و الله فضائل على ما لو تحدثت بها عندي من لقتلت؛ «به خدا سوگند! من درباره فضائل علی(ع) احادیثی می‌دانم که اگر آنها را بازگو کنم، کشته خواهم شد». حاکم نیشابوری از مالک بن دینار نقل می‌کند: «از سعید بن جبیر درباره پرچمدار جنگ‌های پیامبر(ص) پرسیدم، گفت: عجب آدم بی‌فکری هستی! از این سخن خیلی ناراحت شدم، شکایتش را پیش برادرانش بردم. گفتند: إنك سألته و هو خائف من الحجاج و قد لاذ بالبيت، فسله الان فسألته فقال: كان حاملها علي(ع)؛ «او از حجاج می‌ترسد، به همین دلیل خانه‌نشین شده، حال برو همین سؤال را در منزل از او بپرس! این بار که پرسیدم، گفت: پرچمدار پیامبر(ص)، علی(ع) بود». از دیگر نمونه‌ها، حسن بصری است. شخصی که در تحکیم پایه‌های حکومت بنی‌امیه نقش داشت؛ ولی در عین حال برای نقل احادیث امیر مؤمنان علی(ع) از بنی‌امیه می‌هراسید و در لاک تقیّه فرو می‌رفت.

راوی می‌گوید: از حسن بصری پرسیدم ای ابوسعید! تو پیامبر(ص) را ندیدی پس چگونه از او نقل روایت می‌کنی؟ گفت: از من چیزی پرسیدی که تاکنون کسی نپرسید. اگر به تو اعتماد نداشتم، پاسخت را نمی‌دادم؛ ما در زمانی زندگی می‌کنیم که نمی‌توانیم حقایق را بگوییم. هرگاه شنیدی که گفتم: «پیامبر(ص) فرمود» مقصودم علی(ع) است؛ ولی تو می‌دانی که ما در زمانی هستیم که نمی‌توانیم نام علی(ع) را بر زبان جاری سازیم. جالب آن‌که حتی دستگاه جاسوسی - امنیتی عریض و طویل بنی‌امیه، در این رابطه از یکدیگر می‌ترسیدند. مغیرة بن سعید- یکی از عوامل بنی‌امیه - به صعصعة بن صوحان - از یاران علی(ع) -گفت: «هر فضیلتی که بخواهی درباره علی(ع) نقل کنی، ما آن را بلدیم؛ ولی ما نمی‌توانیم از ترس سلطان آن را بیان کنیم. ما از طرف حکومت مأموریت داریم تا درباره علی(ع) بد بگوییم و درباره عثمان چیزهایی بگوییم که وجود ندارد تا با این وسیله جان خود را حفظ کنیم».

نکته هفتم: با این که تقیّه بر اساس اصل عقلی و شرعی است و به شیعه اختصاص ندارد، باید اذعان کرد که شیعه در استفاده از عنصر تقیّه پیشگام بوده و این بر اساس دلایل و اسبابی است که اشاره می‌شود: شیعیان در طول تاریخ، همواره در اقلیت بودند، حکومت‌های اموی و عباسی از اجتماع و تشکل آنها حول امامان معصوم‌شان به شدت وحشت داشتند. در دوران معاویه، حجاج و ستمگران همسو، تشکل‌های شیعی در نطفه سرکوب می‌شد و بسیاری از شخصیت‌های شیعه مانند حجر بن عدی، میثم تمار به چوبه دار آویخته می‌شدند؛ از این رو پیشوایان دین برای حفظ اصل مکتب و نیز حفظ جان پیروان خود ناچار شدند سیاست تقیّه را سرلوحه مشی و مرام خود قرار دهند. به یقین اگر اهل سنت هم شرایطی چون شرایط شیعه بر آنان تحمیل می‌شد، آنان نیز به ناچار در لاک تقیّه فرو می‌رفتند. از حاکمان ستمگر که بگذریم، نقش برخی از عالم‌نمایان درباری و متعصب مخالف شیعه را در کشتار و آوارگی پیروان مکتب اهل بیت(ع)، نباید از نظر دور داشت. آنان با ایجاد فضای سنگین و مسموم تبلیغاتی علیه شیعیان، حاکمان بی‌خرد را علیه شیعیان تحریک و تشجیع می‌کردند. در عصر شیخ الطائفه طوسی (م ۴۶۰ق)، آن‌گاه که طغرل بیگ، حاکم ستمگر سنی مذهب بر بغداد سلطه یافت، به کشتار شیعیان و غارت اموالشان پرداخت. حتی کتابخانه عظیم شیخ طوسی را، که میراث مکتوب جهان اسلام را در خود جای داده بود، به آتش کشید و ویران کرد.

اسف‌انگیزتر از این وحشی‌گری‌ها، نوع ادبیاتی است که در ثبت و ضبط این وقایع در تاریخ از برخی از قلم به دستان سلفی به کار رفته است. ابن کثیر از همین دسته عالمان سلفی است که در بیان آتش‌سوزی این کتابخانه عظیم دینی، خداوند را بر این حادثه شکر کرده، می‌نویسد: و كُبست دار أبي جعفر متكلم الشيعة و أحرقت كتبه و مآثره و دفاتره التي كان يستعملها في ضلالته و بدعته و يدعو إليها أهل ملته و نحلته والله الحمد؛ «در این حادثه خانه ابوجعفر طوسی - متکلم شیعه - ویران شد، کتاب‌ها دفاتر و آثار علمی‌اش که آن را در گمراهی خود و پیروانش به کار می‌گرفت، به شکر الهی، در آتش سوخت». وقتی برای شخصی چون ابن کثیر، که صاحب تفسیر قرآن است، سوخته شدن کتاب‌های دینی و تحقیقات علمی یک عالم شیعی جای شکر و سپاس دارد، دیگر چه انتظار از دیگران! صلاح الدین ایوبی، از دیگر متعصبان تاریخ، در سال ۵۷۹ق در حلب و مصر تعداد بی‌شماری از شیعیان را از دم تیغ گذراند و باقیمانده را به پذیرش مذهب اهل سنت و عقیده اشاعره مجبور ساخت و جز پیروان مذاهب اربعه، به احدی اجازه خطابه و تدریس نداد. حال سخن این است آیا شیعیان برای حفظ اعتقادات صحیح خویش راهی در این دوران جز تقیّه داشتند؟! و اگر کسی در شرایط مشابه از تقیّه به عنوان سپر دفاعی و تاکتیک نظامی علیه ستمگران استفاده کند منافق است؟! پس درباره پیامبر(ص) که در دوران سه ساله اختفا از این تاکتیک استفاده کرده است چه می‌گویید؟ به هر تقدیر، اهتمام شیعه به تقیّه به دلیل سفاکی و بی‌رحمی دشمنان و حاکمان ستمگر و فتاوای قلم به دستان مزدور تاریخ بوده است. امروزه نیز شاهد این تفکر ارتجاعی هستیم که برخی از مفتیان بی‌سواد وهابی بهای رسیدن به بهشت جاودان را کشتن شیعیان می‌دانند!!

نکته هشتم: تقیّه امامان معصوم، به دلیل ترس یا ضعف نفس نبوده، بلکه به تبع شرایط، دارای اسبابی بوده است که به اختصار اشاره می‌شود:

1. حکومت‌های اموی و عباسی، از قدرت گرفتن ائمه و اجتماع پیروانشان دور آنها، به شدت بیمناک بودند؛ از این رو با کمترین گمانی آنان را زیر فشارهای مختلف از پا در می‌آوردند. امامان معصوم هم برای حفظ خون شیعیان ناچار بودند با سپر تقیّه آنان را برای بقای دین حفظ کنند. کسانی که از تاریخ زندگانی امامان اطلاع دارند، می‌دانند که آنان برای منافع شخصی و حفظ جان خود تقیّه نداشتند بلکه تقیّه آنان برای حفظ جان پیروان و شیعیان بوده است.
2. اگر ائمه در آن شرایط ویژه اختناق و سانسور تقیّه نمی‌کردند، دیگر نمی‌توانستند به دیگر وظایف خود بپردازند، گاه شرایط زمانه به گونه‌ای بود که امامی چون علی بن الحسین(ع) تنها می‌توانست از طریق دعا و نیایش چراغ حقیقت را روشن نگه دارد.
3. مخالفت با نظام و خروج از زیر چتر تقیّه، همیشه مفید فایده نیست، بلکه گاه از هم‌گسیختگی شیرازه جامعه و آشوب‌های اجتماعی را به دنبال دارد؛ از این رو امامان بزرگوار گاه با تقیّه وحدت و یکپارچگی نظام جامعه را حفظ می‌کردند، چنان‌که امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) در دوران ۲۵ سال خانه‌نشینی خود، این شیوه را دنبال کرده است.

تقیّه، به عنوان یک سپر دفاعی در مقابل دشمنان بی‌رحم و متعصب برای حفظ برنامه‌ها، اعتقادات صحیح و نیروهای خودی است. دلیل مشروعیت آن، عقلی بودن آن است، هرچند در آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت نیز مورد تأکید و توصیه قرار گرفته است. بنابراین وهابیان با دستاویز قرار دادن چنین حکمی، نمی‌توانند به اهداف خود برسند و شیعیان را برای استفاده از آن محکوم کنند..

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام