زید بن حارثه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زید بن حارثه است. زید بن حارثه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زید بن حارثه در قرآن - زید بن حارثه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در این مدخل آیاتی در رابطه با زیدبن حارثه، غلام آزاد شده و پسر خوانده پیامبر آمده است. زید از مسلمانان صدر اسلام بود که در سال هشتم هجری در جنگ موته که سمت فرماندهی داشت، به شهادت رسید.

1. ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾
2. ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾
3. ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾
4. ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمً﴾
5. ﴿اًحُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾

نکات:

1. فرمان پیامبر به زینب برای ازدواج با زید: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾.
2. تمرد زینب از قبول فرمان پیامبر بر ازدواج زید مورد نکوهش پروردگار: ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾
3. برخورداری زید بن حارثه، از انعامها و نعمتهای (اسلام و ایمان) الهی وپیامبر: ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ﴾
4. آمیزش زید با زینب پس از ازدواج: ﴿فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا﴾.
5. عدم جریان احکام فرزندی بر زید، در عین پسر خوانده گی وی برای پیامبر: «حُرمَتْ عَلَیکمْ أُمهٰاتُکمْ.... ﴿وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ﴾.... ﴿وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ﴾..... ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾.
6. ازدواج پیامبر با مطلقه زید، به فرمان خدا به منظور درهم شکستن سنت جاهلی تحریم ازدواج با همسر پسر خوانده: ﴿فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا﴾.

نسب‌شناسی

ابواسامه، زید بن حارثة بن شراحیل از تیره کلب از قبیله قضاعه است. تنها صحابی‌ای است که نامش در قرآن آمده است. بنابر نسبش، کلبی و بنابر آنکه آزاد شده پیامبر بود، از بنی‌هاشم است، چنان‌که او را "محمدی" نیز خوانده‌اند. از آنجا که هنگام شهادتش در سال هشتم هجری ۵۵ سال داشته، باید حداقل ۶ سال از پیامبر کوچک‌تر باشد. طبق برخی گزارش‌ها پیامبر ۱۰ یا ۲۰ سال از زید بزرگ‌تر بود. مادرش سعدی بنت ثعلبه یا سعاد بنت ثعلبه از تیره معن از قبیله طی بود. در ۸ سالگی در مسیر خود به سکونتگاه قبیله مادرش، به دست سواران بنی‌القَین بن جسر ربوده و در بازار عکاظ یا بازار حُباشه به فروش گذاشته شد. حَکیم بن حِزام وی را برای عمه‌اش خدیجه بنت خُوَیلَد به ۴۰۰ یا ۶۰۰ درهم خرید. به گزارش دیگری در پی درخواست حکیم از حضرت خدیجه مبنی بر انتخاب یکی از بردگان او، وی زید را برگزید. گزارش‌های داستان‌گونه دیگری نیز در منابع وجود دارند؛ از جمله آنکه رسول خدا (ص) او را در بطحای مکه یا بازار عکاظدید و پس از بازگشت به خانه و بیان کردن وصف آن برده، خدیجه زید را به ۷۰۰ درهم خرید و او را به پیامبر بخشید. چنانچه زید اندکی پس از بردگی خریده شده و به پیامبر بخشیده شده باشد، باید در آن هنگام ۱۹ ساله یا بیشتر باشد، زیرا پیامبر اکرم (ص) در ۲۵ سالگی ازدواج کرد و فاصله او با پیامبر ۶ سال است که در این صورت با گزارش بردگی او در ۸ سالگی ناسازگار است، مگر آنکه گفته شود زید پس از بردگی، اربابان دیگری داشته و پس از آن به خدیجه فروخته شده، یا اینکه از همان سنین، برده خدیجه بوده و در جوانی به پیامبر بخشیده شده است. به هر حال، پس از آنکه خدیجه زید را به رسول خدا (ص) بخشید، پیامبر او را آزاد کرد. مدتی پس از این رویداد، برخی اعضای قبیله کلب در مناسک حج زید را دیده و شناختند. زید ابیاتی به عنوان نشانه خواند تا به خانواده‌اش برسانند و به آنها بگویند از خدمتگزاران خانه خداست و نگران و در پی او نباشند. پس از آن، حارثه پدرِ زید و عمویش کعب برای آزادی او به مکه آمده و درصدد پرداخت فدیه و آزادی او برآمدند. طبق برخی گزارش‌ها پدر زید، از ابوطالب خواست در این کار وساطت کند؛ ولی خود زید تمایلی به بازگشت نداشت، از این رو پدرش قریش را شاهد گرفت و اعلام کرد که از این پس زید پسر او نیست. پیامبر در واکنش به رفتار پدر زید، وی را فرزند خود دانست و از آن پس او را "زید بن محمد" خواندند. در آن هنگام هنوز ایشان پیامبر نبود.

زید پس از بعثت پیامبر (ص)

زید را نخستین مرد از موالی دانسته‌اند که اسلام آورد. اسلام او پس از علی (ع) و حضرت خدیجه (س) بود. پیوسته حضرت خدیجه (س)، حضرت علی (ع) و زید با آن‌حضرت نماز می‌گزاردند و همواره زید و علی (ع) همراه پیامبر (ص) بودند و هنگامی که آن‌حضرت برای نماز گزاردن، ظهر به سوی کعبه می‌رفت، قریش نماز او را انکار نمی‌کرد و زمانی که آن‌حضرت نمازی غیر از ظهر می‌گزارد، علی (ع) و زید نشسته و مراقب بودند. در رویدادی دیگر، هنگامی که قریش از همراهی ابوطالب با آنان ناامید شدند، عقبة بن ابی‌معیط پیشنهاد ترور پیامبر (ص) را مطرح کرد که با اقدامات ابوطالب این امر صورت نگرفت. زید در این رویداد پیک ابوطالب بود. چندی پس از رخداد شعب ابی‌طالب در سال دهم بعثت، پیامبر ناامید از ایمان اهل مکه به طائف رفت و زید بن حارثه یا علی (ع) یا هر دوی آنان، همراه آن حضرت بودند. در این سفر زید از آن حضرت در برابر سنگ‌پرانی آنان محافظت می‌کرد، به گونه‌ای که چند جای سرش شکست. سپس از طائف خارج شدند و به محله نخله رسیدند و چند روز آنجا ماندند.

زید پس از مهاجرت به مدینه

زید پس از مهاجرت به مدینه در قبا در منزل کلثوم بن هدم یا سعد بن خیثمه ساکن شد و زمانی که رسول خدا (ص) در مدینه به خانه ابو ایوب انصاری رفت، زید را همراه ابو رافع با دو شتر و ۵۰۰ درهم، روانه مکه کرد. زید در قُدَید در میانه راه سه شتر خرید و به مکه رفت و فاطمه، ام‌کلثوم و سوده دختر زمعه همسر رسول خدا (ص)، همچنین همسرش ام ایمن و اسامه فرزندش را به مدینه آورد. در سال دوم هجری رسول خدا (ص) میان او و اسید بن حضیر اوسی انصاری پیمان برادری بست. پیمان برادری او و حمزه احتمالاً به دوره حضور آنان در مکه باز می‌گردد. در همین سال زید در سریه حمزه همراه تنی چند از مهاجران مأمور شدند به سیف‌البحر رفته و مانع عبور کاروان قریش شوند؛ ولی در این اعزام، جنگی درنگرفت؛ همچنین رسول خدا (ص) زید بن حارثه را به نیابت از خود در مدینه قرار داد و در جست‌وجوی کُرز بن جابر فَهری که به گله‌های مدینه دستبرد زده بود حرکت کرد؛ اما کرز گریخت و آن حضرت به او دست نیافت. در اوایل سال سوم، پیامبر اکرم (ص) زید را به فرماندهی گروهی به جاده عراق به مکه فرستاد تا کاروان قریش را که از مسیر ساحلی به مسیر نجد تغییر مسیر داده بود مصادره کند. زید راه را برکاروان قریش بست و پس از فرار ابوسفیان و دیگر سران قریش، اموال کاروان را نزد پیامبر آورد و ایشان پس از جدا کردن خمس آن، بقیه را میان افراد حاضر در این اعزام قسمت کرد. چند ماه بعد زید در نبرد بدر شرکت کرد و در قتل حنظله پسر ابوسفیان سهیم بود . وی که در مسیر رفت با پیامبر اکرم (ص) و علی (ع) یک شتر داشتند و به نوبت بر آن می‌نشستند، در مسیر بازگشت بر شتر پیامبر سوار شد تا پیش از دیگران خبر این پیروزی را به ساکنان مدینه برساند. هنگامی که زید به مدینه رسید فریاد زد که عتبه و شیبه فرزندان ربیعه و نبیه و منبّه از فرزندان حجاج،ابوجهل، ابوالبَختری بن هشام، زَمَعة بن اسود و اُمیّة بن خَلف کشته شدند و سهیل بن عمرو و ذو الانیاب و گروهی هم اسیر شدند؛ ولی منافقان و یهود سخنان او را باور نکرده، گمان کردند زید براثر کشته شدن پیامبر و گریختن از معرکه، دیوانه شده است. این امر نگرانی و خشم مسلمانان را در پی داشت تا اینکه پیامبر (ص) همراه اسیران وارد مدینه شد. در سال سوم هجری زید در جنگ احد شرکت کرد و یکی از تیراندازانی بود که نمی‌بایست موضع خود را رها کنند.

زید پس از غزوه حمراء الاسد که یک روز پس از نبرد احد روی داد، معاویة بن مغیره از مشرکان مکه را که با وساطت عثمان سه روز امان گرفته و پس از آن پنهان شده بود، یافت و با مشارکت عمار یاسر به قتل رساند. در نبرد خندق در سال پنجم هجری زید مسئولیت بیشتری یافت و پرچم مهاجران بدو سپرده شد؛ همچنین هنگامی که بنی‌قریظه به هنگام نبرد خندق، خیانت کرده و با دشمن بیرونی همراه شدند، رسول خدا (ص) او را با ۳۰۰ نفر مأمور تأمین امنیت مدینه کرد. پس از خندق، پیامبر زید را جانشین خود در مدینه کرده و عازم غزوه مریسیع در برابر بنی‌مصطلق شد.در سال ششم هجری زید در صلح حدیبیه و جنگ خیبر شرکت کرد و پیامبر (ص) سهمی از اراضی غنیمتی خیبر را بدو داد که در پی شهادتش، به فرزندش اسامه رسید. عمر بن خطاب در دوره خلافت خود سهم آن دسته از سهامداران غنایم خیبر را که از دنیا رفته بودند، از وارثانشان پس گرفت و از همین رو سهم زید بن حارثه را نیز از فرزندش اسامه گرفت. فعالیت‌های نظامی زید در سال ششم رو به فزونی نهاد: در اوایل سال به پیامبر خبر رسید که کاروان تجاری قریش از شام باز می‌گردد. پیامبر زید را با ۱۷۰ سوار فرستاد و آنان در منطقه عیص کالاهای آنان را گرفته و تنی چند را به اسارت گرفتند.

زید همراه با ۱۵ تن از مسلمانان در مأموریتی ۴ روزه علیه بنی‌ثعلبه در منطقه طَرَف در ۳۶ میلی راه مدینه به عراق توانست آنان را فراری داده و تعدادی شتر و گوسفند به غنیمت گیرد؛ همچنین در این سال زید مأمور شد افرادی از قبیله جُذام را که در حِسمی در مسیر پیک پیامبر (ص) به بیزانس قرار گرفته و اموال زید را غارت کرده بودند، تنبیه کند و از این رو زید را با ۵۰۰ نفر بدانجا گسیل داشت.

ازدواج و همسران زید

نخستین همسر زید، ام‌ایمن از موالی عبدالله ‌، پدر پیامبر (ص) بود که پس از وفات ایشان به پیامبر به ارث رسیده بود. ام ایمن که از همسر سابق خود جدا شده بود، پس از بعثت پیامبر با زید ازدواج کرد. احتمالاً زید در آن مقطع بیش از ۳۴ سال سن داشته و ام ایمن هم سال‌ها از او بزرگ‌تر بوده است. با توجه به اینکه فرزندشان اسامه در سال دهم هجری، جوانی ۱۸ ساله بوده، باید ۵ سال پس از بعثت پیامبر به دنیا آمده باشد. ازدواج زید با دُرّه دختر ابولهب و نیز هند خواهر زبیر بن عوام نیز باید مربوط به دوره مکی باشد. پس از هجرت و حدودا در سال دوم هجری، پیامبر (ص) دختر عمه‌اش زینب بنت جحش را در حالی‌ که ۳۲ یا ۳۵ سال داشت برای زید خواستگاری کرد؛ ولی از نظر اجتماعی زینب وی را در شأن خود نمی‌دانست، از این رو با برادرش عبدالله ‌با این ازدواج مخالفت کردند؛ ولی در نهایت رضایت رسول خدا را ترجیح دادند و زینب با زید ازدواج کرد. بیشتر مفسران آیه ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾ را در این باره دانسته‌اند. در این آیه بیان شده که مردان و زنان مؤمن در برابر حکم خداوند و پیامبر او، نمی‌توانند تصمیم دیگری بگیرند و هر کس از خدا و پیامبر نافرمانی کند گمراه شده است.

مدتی پس از ازدواج آن دو، زینب سرناسازگاری برداشت. ناسازگاری زینب مایه گلایه زید به پیامبر شد.

زمانی که زید از طلاق زینب سخن گفت، پیامبر از او خواست تقوا پیشه کند و همسر خود را نگاه دارد. این امر در آیه ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ آمده است.

در پی طلاق زینب، رسول خدا (ص) با او در سال پنجم هجری ازدواج کرد. این کار موجی از انتقاد را ضدّ پیامبر به همراه داشت و منافقان و یهودیان می‌گفتند: محمد ازدواج با زنان فرزند را حرام دانسته؛ ولی خود به آن پای‌بند نمانده است. در ادامه آیه ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ به عامل این ازدواج اشاره شده و آمده است که ما او را به همسری تو درآوردیم تا دیگران نیز نگران ازدواج با همسران پسر خوانده‌هایشان نباشند و خواست خدا، شدنی است. در این آیه اشاره شده که این ازدواج صورت گرفت تا دیگران احکام فرزند واقعی را درباره فرزند خوانده، جاری نکنند. سپس در آیه ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ تأکید شده که محمد پدر هیچ کسی نیست.

بنابر روایت عطاء بن ابی رباح آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ هم به ازدواج پیامبر با همسر پیشین زید اشاره دارد در این آیه که خداوند در صدد بیان محارم است، همسرانپسران هر مرد را نیز جزو محارم برمی‌شمارد؛ ولی آن را مقید می‌سازد که پسران باید از خود همان پدر باشند ـ نه فرزند خوانده‌ها ـ همچنین در آیه ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾ از مؤمنان خواسته شده که بهتر است از این پس فرزندخوانده‌ها با نام پدران واقعی‌شان خوانده شوند و اگر پدرانشان را به نام نمی‌شناسند، به عنوان برادران دینی و موالی شناسایی شوند: ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾. از آن پس نام "زید بن محمد" به «زید بن حارثه" تغییر کرد و پسرخوانده‌ها را به پدران واقعیشان منتَسب می‌کردند. در سال ششم و پس از صلح حدیبیه، ام کلثوم دختر عُقبَة بن ابی‌مُعَیط از مکه به مدینه هجرت کرد. به دستور قرآن، بندهای صلح حدیبیه مبنی بر لزوم بازگرداندن مهاجرانی که پس از آن تاریخ به مدینه می‌رفتند، شامل زنان نمی‌شد و ام کلثوم توانست در مدینه بماند . ام کلثوم شوهری نداشت و پس از آنکه زبیر، عبدالرحمن بن عوف، عمرو عاص و زید بن حارثه از او خواستگاری کردند، وی با برادر مادری خود، عثمان بن عفان مشورت کرد، عثمان وی را نزد پیامبر (ص) فرستاد و او طبق نظر پیامبر (ص) با زید ازدواج کرد که ثمره آن، دو فرزند به نام‌های زید و رقیه بود، تا اینکه زید دو سال بعد در نبرد موته به شهادت رسید. گزارشی هم از طلاق آن دو وجود دارد. ازدواج‌های زید با حُمَیمَه دختر صیفی و جمیله دختر ثابت بن ابی افلح و احتمالاً ام مبشّر، با توجه به آنکه هر سه از اهالی مدینه بودند، باید در دوره مدنی و پس از مهاجرت روی داده باشد. البته ممکن است ام مبشر کنیه یکی از همسران انصاری او باشد .

غزوه موته و شهادت زید

در پی کشته شدن پیک پیامبر (ص) به سوی امپراتور بیزانس توسط شرحبیل بن عمر از سران خاندان غسّانی، مسلمانان تصمیم گرفتند سپاهی علیه وی اعزام کنند. پیامبر در این لشکرکشی، زید را فرمانده سپاه، سپس جعفر و عبدالله ‌بن رواحه را به ترتیب جانشینان او دانست. با رسیدن سپاه مسلمانان به نزدیکی قلمرو شرحبیل، متوجه شدند امپراتور بیزانس با قبایل عرب همپیمان خود، لشکر بزرگی را برای رویارویی با آنان گرد آورده‌اند و از این رو ابتدا تصمیم داشتند با ارسال پیکی به مدینه از پیامبر (ص) کسب تکلیف کنند؛ ولی عبدالله بن رواحه فرمانده سوم لشکر از پیروزی‌های پیشین سپاه مسلمانان به رغم تعداد و سلاح اندک سخن گفت و آنان را به نبرد تشویق کرد. زید و دیگر فرماندهان در این رویارویی به شهادت رسیدند. در پی شهادت زید، و آمدن رسول خدا (ص) به خانه زید، دختر زید گریان خود را در آغوش پیامبر (ص) انداخت و آن‌گاه رسول خدا (ص) با صدای بلند گریست و در پاسخ به سعد بن عباده که از رفتار پیامبر (ص) شگفت‌زده شده بود، آن را اشتیاق دوست به دوست دانست.

زید به هنگام شهادت ۵۵ سال داشت. زید قدی کوتاه، پوستی سیاه و بینی پهنی داشت. در گزارش‌هایی دیگر او را سفیدپوست یا قرمز و فرزندش اسامه را سیاه دانسته‌اند. وی محبوب رسول خدا (ص) بود و پیامبر او را از دل و جان دوست داشت. عبدالملک مروان امام سجاد (ع) را به سبب اینکه مادرش را به همسری برده آزاد شده خود درآورد سرزنش کرد. امام سجاد (ع) هم این کار را برابر با الگویی نبوی دانست و به ازدواج زید با دختر عمه پیامبر اشاره کرد.. به رغم سابقه و فعالیت‌های فراوان زید و رابطه تنگاتنگ او با پیامبر، مایه تعجب است که جز آیات مربوط به ازدواج او با زینب و مسئله فرزندخواندگی زید، آیات دیگری را در شأن وی معرفی نکرده‌اند. در واقع زید همچون بسیاری از هواداران پیامبر (ص) که در زمان پیامبر به شهادت رسیدند، در متون بعدی به حاشیه رانده شده‌اند. زید افزون بر آنکه در کنار پیامبر تربیت شد، در عرصه‌های گوناگون، به ویژه نظامی از توانایی‌های فراوانی برخوردار بود و از یاوران وفادار و قابل اعتماد پیامبر شمرده می‌شد.

در روایت ساختگی بشارت بهشت به ۱۰ تن از یاران پیامبر، نیز نام زید دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد همه آیاتی که در دوره مکی یا مدنی، به مؤمنان بشارت داده یا وعده‌ای در آخرت و ثواب آن را بیان کرده‌اند، به زید ارتباط دارند، هر چند روایات تفسیری به این امر اشاره نکرده باشند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. مرادی‌نسب، حسین، مقاله «زید بن حارثه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴