مشترکات اهل سنت و شیعه در مهدویت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

حتمی بودن ظهور و قیام حضرت مهدی (ع)‌

اولین مسأله‌ای که بین شیعه و اهل سنت مورد اتفاق است، حتمی بودن ظهور و قیام حضرت مهدی (ع) است. این موضوع یکی از مسلمات اعتقادی این دو گروه است؛ به‌گونه‌ای که ده‌ها و بلکه صدها روایت در این زمینه، در منابع روایی آنها وجود دارد.

نسب حضرت مهدی (ع)‌

• یکی از مواردی که بین شیعه و سنی تا حدودی اتفاق‌نظر وجود دارد، تبار حضرت مهدی (ع) است. شیعه این نسب را تا پدر بزرگوار حضرت مهدی (ع) به روشنی تمام، مشخص‌ و معرفی کرده است، اما اهل سنت در موارد معینی، بدان اشاره کرده‌ که از این قرار است:

1. حضرت مهدی (ع) از اهل بیت و فرزندان رسول خدا: ابن ماجه در سنن خود نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود: «اَلْمَهْدِيُّ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَيْتِ يُصْلِحُهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي لَيْلَةٍ»؛ "مهدی از ما اهل بیت است و خداوند یک شبه امر او را به سامان می‌آورد". رسول اکرم (ص) فرمود: «يَخْرُجُ عِنْدَ اِنْقِطَاعٍ مِنَ اَلزَّمَانِ وَ ظُهُورٍ مِنَ اَلْفِتَنِ يَكُونُ عَطَاؤُهُ حَثْياً»؛ "هنگام پایان زمان و آشکار شدن فتنه‌ها، مردی از اهل بیت من خروج خواهد کرد که بخشش او بسیار است". صنعانی در المصنف از پیامبر اکرم (ص) آورده است:«..فَيَبْعَثُ اَللَّهُ رَجُلاً مِنْ عِتْرَتِي وَ أَهْلِ بَيْتِي...»؛ "... پس خداوند مردی از عترت و اهل بیت مرا برانگیزد...".
2. حضرت مهدی (ع) از نسل حضرت علی (ع)‌: از دیگر موارد اتفاق روایات بین شیعه و سنی، این است که آن حضرت از نسل امام علی (ع) است. سیوطی در عرف الوردی نقل کرده که رسول خدا (ص)، دست علی (ع) را گرفت و فرمود: «سَيَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ هَذَا فَتًى يَمْلَأُ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً»؛ "از نسل این شخص، به زودی جوانی خروج خواهد کرد که زمین را پر از عدل و داد می‌کند...". جوینی شافعی در فرائد السمطین از ابن عباس نقل کرده که رسول خدا (ص) فرمود: «إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ وَصِيِّي وَ إِمَامُ أُمَّتِي وَ خَلِيفَتِي عَلَيْهَا مِنْ بَعْدِي، وَ مِنْ وُلْدِهِ اَلْقَائِمُ اَلْمُنْتَظَرُ اَلَّذِي يَمْلَأُ اَللَّهُ بِهِ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً...»؛ "همانا علی بن ابی طالب امام امت من و جانشین من بر آنان بعد از من است. از فرزندان او، قائم منتظر است که خداوند به وسیله او زمین را پر از عدل و داد می‌کند؛ آن‌گونه که پر از ستم و بیداد شده باشد...". شیخ صدوق از حضرت باقر (ع) چنین آورده است: "امیر مؤمنان علی (ع) هنگام بازگشت از نهروان در کوفه خطبه می‌خواند، در این میان خبر رسید که معاویه از او بدگویی می‌کند و بر او نفرین می‌فرستد و یارانش را می‌کشد، حضرت بلند شد و خطبه‌ای خواند تا بدان‌جا که فرمود: از فرزندان من است مهدی این امت".
3. حضرت مهدی از نسل فاطمه (س)‌: در روایات فراوانی از اهل سنت، به این مطلب تصریح شده که حضرت مهدی (ع) از فرزندان فاطمه (س) است: ابن ماجه از ام سلمه نقل کرده که وی از رسول خدا (ص) چنین شنید: «اَلْمَهْدِيُّ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ »؛ "مهدی از فرزندان فاطمه است". شیخ طوسی نیز از امام باقر (ع) نقل کرده است: "مهدی مردی از فرزندان فاطمه (س) است".

ویژگی‌های جسمانی حضرت مهدی (ع)‌

• درباره ویژگی‌های جسمانی حضرت مهدی (ع) هنگام ظهور، روایات فراوانی در کتاب‌های شیعه و اهل سنت آمده است. بعضی از این ویژگی‌ها بدین قرار است:

1. قدرتمند بودن آن حضرت هنگام ظهور: در روایاتی تأکید شده که حضرت مهدی (ع) هنگام ظهور دارای بدنی بسیار قدرتمند است.
2. چهره نورانی‌: جوینی از رسول خدا (ص) روایت کرده است: «اَلْمَهْدِيُّ مِنْ وُلْدِي...كَأَنَّ وَجْهَهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ»؛ "مهدی از فرزندان من است... چهره‌اش همانند ستاره‌ای درخشان است".
3. پیشانی بلند و بینی کشیده‌: حضرت مهدی (ع) با پیشانی بلند و بینی کشیده، توصیف شده و این تعبیر فراوان در احادیث اسلامی آمده است. صنعانی از رسول خدا (ص) نقل کرده است: «اَلْمَهْدِيُّ أَقْنَى أَجْلَى»؛ "مهدی بینی کشیده (با انحنای وسط) و بلند پیشانی است". این مضمون در کتاب‌های اهل سنت، مورد اشاره قرار گرفته است. از حضرت علی (ع) نقل شده که به امام حسین (ع) نگاه کرد و فرمود: "خداوند از نسل این، کسی را به وجود خواهد آورد که هم نام پیامبر (ص) باشد... او مردی است پیشانی بلند و کشیده بینی...".
4. خال بر گونه‌: شیخ صدوق نقل کرده است: "بر گونه راست آن حضرت خالی است...". در منابع اهل سنت نیز بدان اشاره شده است. رسول خدا (ص) فرمود: "... بر گونه راست مهدی، خالی مشکی وجود دارد...".
5. ظهور در سن چهل سالگی‌. پیامبر اکرم (ص) فرمود: "... مهدی از فرزندان من است، در سن چهل سالگی برانگیخته خواهد شد...". قطب راوندی نیز نقل کرده است: "نشانه قائم ما هنگام خروج این است که از لحاظ سن، کهنسال؛ ولی از نظر چهره، جوان است. تماشاگر وی گمان می‌برد که او چهل ساله یا نزدیک به آن است...". در برخی از روایات نیز بدون اشاره به سن حضرت هنگام ظهور، تنها به جوان بودن ایشان اشاره شده است.

هم‌نام بودن حضرت مهدی (ع) با پیامبر (ص)‌

• اهل سنت و شیعه اتفاق‌نظر دارند که حضرت مهدی (ع) هم نام رسول خدا (ص) است. حتی در روایاتی تصریح به نام آن حضرت شده؛ چنان‌که ابن مسعود از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است:«اِسْمُ اَلْمَهْدِيِّ اِسْمُ مُحَمَّدٍ».

زمینه‌های ظهور

• بعضی از تحولات اجتماعی پیش از ظهور، هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل سنت مورد اشاره قرار گرفته است:

1. ناامیدی کامل مردم‌: داود ابن کثیر الرقی می‌گوید: به حضرت صادق (ع) عرض کردم: این موضوع (ظهور) برای ما طولانی شد تا بدان‌جا که سینه‌های ما تنگ شده است... حضرت (ع) فرمود: "هنگامی که ناامیدی از فرج ما بیش از همه چیز شد... منادی از آسمان به اسم قائم ندا خواهد داد..." پیامبر اسلام (ص) به حضرت علی (ع) فرمود: "ای علی! ظهور مهدی هنگامی خواهد بود که شهرها دگرگون شده، بندگان خدا ضعیف و از فرج و ظهور مهدی مأیوس گردند؛ در این هنگام مهدی قائم از فرزندان من ظاهر گردد".
2. فراگیر شدن ستم‌: رسول خدا (ص) در این‌باره فرموده است: «لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ اَلدُّنْيَا إِلاَّ يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اَللَّهُ ذَلِكَ اَلْيَوْمَ حَتَّى يَبْعَثَ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً»؛ "اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را چنان طولانی خواهد کرد تا اینکه مردی از اهل بیتم برانگیخته شود و زمین را آکنده از عدل و قسط کند؛ آن‌گونه که پر از ظلم و جور شده باشد".

نشانه‌های ظهور

• در منابع روایی شیعه از پاره‌ای از حوادث آینده با عنوان نشانه‌های ظهور یاد شده است. این نشانه‌ها به دو دسته حتمی و غیرحتمی تقسیم شده و بعضی از آنها در منابع اهل سنت مورد اشاره قرار گرفته است:

1. ندای آسمانی‌: رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: "در ماه محرم بانگی از آسمان برآید، بدین مضمون که: برگزیده خداوند فلان (مهدی) است؛ پس سخنش را بشنوید و از او پیروی کنید". امام علی بن ابی طالب (ع) نیز فرمود: "هنگامی که بانگ برآورنده از آسمان، بانگی برآورد که حق در آل محمد (ص) است؛ در این هنگام مهدی ظهور خواهد کرد...".امام صادق (ع) فرمود: «اَلنِّدَاءُ مِنَ اَلْمَحْتُومِ»؛ "ندا [ی آسمانی‌] از نشانه‌های حتمی است".
2. سفیانی‌: یکی دیگر از نشانه‌های ظهور مهدی موعود، قیام شخصی با عنوان سفیانی است. در احادیث شیعه‌ در روایات فراوانی بر حتمی بودن آن تأکید شده است. در برخی از احادیث اهل سنت نیز با صراحت از آن به عنوان یکی از نشانه‌های خروج مهدی (ع) یاد شده است. گفتنی است روایات شیعه در این‌باره، به حدی است که برخی برای آن ادعای تواتر کرده‌اند.
3. خسف در بیداء: واژه "خسف"، به معنای فرورفتن و پنهان شدن است و "بیداء" نام سرزمینی بین مکه و مدینه است. منظور از این نشانه این است که سفیانی با لشکری عظیم، به قصد جنگ با حضرت مهدی (ع) عازم مکه می‌شود. آنان در بین مکه و مدینه و در محلی معروف به "بیداء"، به‌گونه‌ای معجزه‌آسا در زمین فرومی‌روند. رسول اکرم (ص) در این‌باره فرمود: "... فیبعث إلیه جیش من الشام حتی إذا کانوا بالبیداء خسف بهم..."؛ "گروهی از شام به سوی او برانگیخته می‌شوند؛ چون به منطقه بیداء می‌رسند، به زمین فروبرده می‌شوند".
4. قتل نفس زکیه‌: یکی از نشانه‌هایی که از آن به عنوان نشانه حتمی یاد شده و در برخی از منابع اهل سنت نیز بدان اشاره گشته است؛ کشته شدن انسانی پاک و بی‌گناه در آستانه قیام حضرت مهدی (ع) بین رکن و مقام است.

امور مربوط به ظهور حضرت مهدی (ع)‌

1. اصلاح امر ظهور مهدی (ع) در یک شب‌: از روایاتی استفاده می‌شود که امر ظهور حضرت مهدی (ع)، در یک شب اصلاح و مهیا می‌گردد. این مطلب نیز از اموری است که هم شیعه و هم اهل سنت بدان اشاره کرده‌اند.
2. محل ظهور: درباره نقطه آغاز ظهور حضرت مهدی (ع) و پیوستن یاران خاص به او، احادیث فراوانی ذکر شده است. وجه اشتراک این روایات، این است که ظهور آن حضرت از مکه‌ و- براساس روایات فراوانی- از کنار کعبه آغاز خواهد شد. رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: "دسته‌هایی از عراق و بزرگانی از شام، به سوی مهدی می‌آیند و با او میان رکن و مقام بیعت می‌کنند..." و نیز فرمود: "... با مهدی بین رکن و مقام بیعت می‌شود". البته روایات فراوانی به بیعت آن حضرت با یارانش در میان رکن و مقام اشاره کرده است.
3. بیعت با حضرت مهدی (ع)‌: یکی از موضوعاتی که در منابع شیعی و سنی مورد توجه قرار گرفته، بیعت یاران حضرت مهدی (ع) با ایشان در طلیعه ظهور است. همچنین درباره محل بیعت با حضرت مهدی (ع) روایات مشترکی نقل شده است.
4. نزول فرشتگان برای یاری حضرت مهدی (ع)‌: از جمله موضوعات مشترک، بین شیعه و سنی، نزول فرشتگان برای یاری حضرت مهدی (ع)‌ هنگام ظهور است.
5. نزول عیسی (ع) و اقتدا به حضرت مهدی (ع)‌: یکی از حوادث بسیار مهم در عصر ظهور بازگشت حضرت عیسی (ع) است. این رخداد در روایات بسیاری مورد اشاره قرار گرفته است. رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: «يَلْتَفِتُ اَلْمَهْدِيُّ وَ قَدْ نَزَلَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ كَأَنَّمَا يَقْطُرُ مِنْ شَعْرِهِ اَلْمَاءُ فَيَقُولُ لَهُ اَلْمَهْدِيُّ: تَقَدَّمْ فَصَلِّ فِي اَلنَّاسِ، فَيَقُولُ: إِنَّمَا أُقِيمَتِ اَلصَّلاَةُ لَكَ، فَيُصَلِّي عِيسَى خَلْفَ رَجُلٍ مِنْ وُلْدِي»؛ "مهدی می‌بیند که عیسی فرود آمده و گویا آب از موهایش می‌چکد. پس به او می‌گوید: جلو برو و به نماز بایست؛ عیسی پاسخ می‌دهد: نماز برای تو، به پا شده و آن‌گاه پشت سر مهدی به نماز می‌ایستد...". همچنین فرموده است: "... جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمد! خداوند متعال از بنی هاشم هفت چیز را برگزید... و از شما است قائمی که عیسی بن مریم پشت سر وی به نماز می‌ایستد...". امام صادق (ع) فرمود: "... و ینزل روح الله عیسی ابن مریم فیصلی خلفه..."؛ "... و روح الله عیسی بن مریم فرود آمده، پشت سر او به نماز خواهد ایستاد...".

ویژگی‌های حکومت مهدی (ع)‌

1. عدالت‌گستری‌: براساس روایات فراوانی عدل و قسط از مهم‌ترین اهداف قیام حضرت مهدی (ع) است. این مهم علاوه بر روایات شیعه، در انبوه روایات اهل سنت نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
2. رفاه و آسایش عمومی‌: از دیگر ویژگی‌های حکومت حضرت مهدی (ع) رفاه عمومی است. این ویژگی نیز در روایات شیعه و سنی ذکر شده است‌. رسول اکرم (ص) فرمود: ««يَكُونُ فِي أُمَّتِي اَلْمَهْدِيُّ...تَعِيشُ أُمَّتِي فِي زَمَانِهِ عَيْشاً لَمْ تَعِشْهُ»؛ "مهدی در امت من خواهد بود... مردم در زمان او چنان زندگی خواهند کرد که هرگز قبل از آن نکرده بودند". و نیز فرمود: «يَكُونُ فِي أُمَّتِيَ اَلْمَهْدِيُّ...يَتَنَعَّمُ فِيهِ أُمَّتِي نِعْمَةً لَمْ يَتَنَعَّمُوا مِثْلَهَا قَطُّ»؛ "مهدی در امت من خواهد بود... مردم در آن دوره به چنان نعمتی دست یابند که در هیچ دوره‌ای چنین متنعم نشده باشند".
3. رضایت همگانی از حکومت مهدی (ع)‌: تمامی مردم پس از ظهور و در دوران حکومت امام مهدی (ع) از حاکمیت آن حضرت رضایت کامل خواهند داشت. این مهم هم در روایات شیعه و هم در روایات اهل سنت ذکر شده است.
4. امنیت همه‌جانبه و عمومی‌: از ویژگی‌های مهم جامعه عصر ظهور، امنیت فراگیر و همگانی در کل کره زمین است. امام باقر (ع) در این‌باره می‌فرماید: "به خدا سوگند! یاران مهدی‌ آن اندازه می‌جنگند، تا خدا به یگانگی پرستیده شود و به او شرک نورزند تا آنجا که پیرزنی سالخورده و ناتوان، از این سوی جهان به آن سوی جهان رهسپار می‌شود و کسی متعرض او نمی‌گردد".
5. احساس بی‌نیازی در مردم‌: یکی از خصلت‌های مردم در عصر ظهور احساس بی‌نیازی است. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «أُبَشِّرُكُمْ بِالْمَهْدِيِّ...يَمْلَأُ اَللَّهُ قُلُوبَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ غِنًى...»؛ "شما را به مهدی بشارت می‌دهم... [به هنگام ظهور او] خداوند دل‌های امت محمد (ص) را سرشار از بی‌نیازی می‌کند...".
6. غلبه اسلام بر سایر ادیان‌: از دیگر موضوعات مشترک بین شیعه و اهل سنت، غلبه اسلام بر دیگر ادیان، در عصر ظهور است.
7. جهانی بودن حکومت حضرت مهدی (ع)‌: شمار زیادی از احادیث اسلامی بر فراگیری حکومت حضرت مهدی (ع) تأکید کرده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «...يُبَايَعُ لَهُ بَيْنَ اَلرُّكْنِ وَ اَلْمَقَامِ يَرُدُّ اَللَّهُ بِهِ اَلدِّينَ وَ يَفْتَحُ اَللَّهُ لَهُ فُتُوحاً، فَلاَ يَبْقَى عَلَى وَجْهِ اَلْأَرْضِ أَحَدٌ إِلاَّ قَالَ: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ»؛ "... مردم در میانه رکن و مقام [با مهدی (ع)‌] بیعت می‌کنند؛ خداوند به واسطه او، دین را برمی‌گرداند و پیروزی‌هایی برای او به وجود می‌آورد تا بدان‌جا که هیچ‌کس بر زمین باقی نمی‌ماند، مگر آنکه "لا اله الا الله" را می‌گوید. امام صادق (ع) فرمود: « إِذَا قَامَ اَلْقَائِمُ لاَ تَبْقَى أَرْضٌ إِلاَّ نُودِيَ فِيهَا شَهَادَةُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ»؛ "هنگامی قائم قیام نماید هیچ زمینی نخواهد ماند، مگر آنکه در آن ندای شهادتین (اشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله) سر داده خواهد شد".

پرسش مستقیم

• شیعه و اهل سنت در چه موضوعاتی از مهدویت دیدگاه‌های مشترکی دارند؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. دیدگاه اهل سنت درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
2. دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
3. آیا شیعه مهدویت را نظریه‌ای مرکب از وجود امام دوازدهم و مهدی موعود بودن او می‌داند؟ (پرسش)
4. آیا اعتقاد به مهدویت اختصاص به شیعه دارد؟ (پرسش)
5. آیا عقیده مهدویت مورد اجماع مسلمین است؟ (پرسش)
6. آیا مذاهب اسلامی بر اصل ظهور امام مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
7. آیا مذاهب اسلامی بر وجوب اعتقاد به ظهور مهدی‏ اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
8. شیعه و اهل سنت در چه موضوعاتی از مهدویت دیدگاه‌های مشترکی دارند؟ (پرسش)
9. دیدگاه مذاهب اسلامی راجع به توسعه حکومت امام مهدی‏ چیست؟ (پرسش)
10. دیدگاه مذاهب اسلامی درباره لقب منجی چیست؟ (پرسش)
11. دیدگاه فریقین درباره مسأله مهدویت چیست؟ (پرسش)
12. آیا اعتقاد به آمدن منجی در آینده مخصوص مسلمانان و به ویژه شیعیان است؟ (پرسش)
13. آیا سنی‌‏ها نیز به آمدن امام مهدی اعتقاد دارند؟ (پرسش)
14. آیا نامی از امام مهدی در صحاح سته آمده است؟ (پرسش)
15. دیدگاه مذاهب اسلامی درباره حکومت عدل‌گستر امام مهدی چیست؟ (پرسش)
16. مهدویت از دیدگاه اهل سنت با مهدویت از دیدگاه شیعه چه فرقی دارد؟ (پرسش)
17. اسماعیلیان چه کسانی هستند و در مورد مهدویت چه نظری دارند؟ (پرسش)
18. اهل تسنن درباره مهدی چه دیدگاهی دارند و مهدویت در بین آنان از چه جایگاهی برخوردار است؟ (پرسش)
19. مهدی در نظر اهل تسنن چه ویژگی‌هایی دارد و مهدی از نسل کیست؟ (پرسش)
20. اهل تسنن درباره نزول حضرت عیسی چه نظری دارند؟ آیا این که برخی از آنان مهدی را همان عیسی می‌دانند صحیح است؟ (پرسش)
21. آیا در مذاهب دیگر نامی از امام مهدی برده شده است؟ (پرسش)
22. فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت چه نقاط مشترکی دارند؟ (پرسش)
23. فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت در چه مواردی اختلاف دارند؟ (پرسش)
24. در اسلام منجی موعود چه کسی معرفی شده است؟ (پرسش)

منابع

• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
• سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۱