معاویه

معاویه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: معاویة بن ابی سفیان در نهج البلاغه - معاویة بن ابی سفیان در تاریخ اسلامی - معاویة بن ابی سفیان در معارف و سیره نبوی - معاویة بن ابی سفیان در معارف و سیره علوی - معاویة بن ابی سفیان در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

معاویه، فرزند ابوسفیان و هند جگرخوار، بنیان‌گذار سلسله خلافت اموی، از دشمنان سرسخت امام علی (ع) و مردی دارای رذایل اخلاقی بود. به صورت ظاهری هنگام فتح مکه ایمان آورد و در زمان خلافت خلیفه دوم والی شام شد. امام علی (ع) او را برکنار کرد اما برعلیه امام جنگ به راه انداخت و سرانجام با فسخ صلح‌نامه خود با امام حسن (ع) به حکومت رسید. او با معرفی یزید به عنوان جانشینی حوادث آینده و شهادت امام حسین (ع) را رقم زد.

آشنایی اجمالی

نام و نسب

او معاویة بن صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس بن عبدمناف است. البته پدرش به ابوسفیان معروف است. مادر معاویه، هند دختر عتبة بن ربیعة بن عبدشمس بن عبدمناف گویند و کنیه معاویه، اباعبدالرحمن است. در بعضی از عبارات هند را آکلة الاکباد می‌گویند و معاویه را ابن اکلة الاکباد می‌نامند. پدر و مادر معاویه از سرسخت‌ترین دشمنان اسلام بودند.

قبیله و خاندان

مقالهٔ اصلی: بنی امیه

خصوصیات شخصی

بعضی از منابع، وی را سفید چهره معرفی می‌کنند که محاسنش را خضاب می‌کرده است. ولی عده‌ای دیگر از مورخان، وی را سیاه چهره معرفی می‌کنند. معاویه را جزء "دهاة العرب" می‌دانند. او در نقل‌ها، به صورت شخص فقیری معرفی می‌شود که بعد از رسیدن به حکومت شام به شخصی ثروتمند تبدیل شد.

نقش‌آفرینی تاریخی

معاویه، فرزند ابوسفیان، بنیان‌گذار سلسله خلافت اموی، از دشمنان سرسخت امام علی (ع)، مردی مزور، نیرنگ‌باز، حیله‌گر و دنیاطلب و دارای رذایل اخلاقی بود. او هرگز در دل ایمان نیاورد و در برابر اسلام آوردن ظاهری پدرش، ابوسفیان، وی را با اشعاری مورد نکوهش قرار داد و مایه رسوایی و تباهی دانست. او برای وصول به اهداف دنیوی از هیچ عملی فروگذار نمی‌کرد. امام علی (ع) در مورد رفتارهای معاویه می‌فرماید: به خدا سوگند، معاویه از من زیرک‌تر نیست. او پیمان‌شکنی می‌کند و گنه‌کاری. اگر پیمان‌شکنی را ناخوش نمی‌داشتم، من زیرک‌ترین مردم می‌بودم، ولی پیمان‌شکنان، گنه‌کارند و گنه‌کاران، نافرمان. هر پیمان‌شکنی را در روز قیامت پرچمی است که بدان شناخته شود.

معاویه در بیان پیامبر خاتم (ص)

مقالهٔ اصلی: معاویة بن ابی سفیان در معارف و سیره نبوی

سرگذشت زندگی

عصر نبوی

ورود به اسلام

زمان مسلمان شدن معاویه مشخص نیست؛ در کتب تاریخی نقل قول‌های مختلفی در این باره آمده است:

1. هنگام فتح مکه؛
2. در یوم القضاء (عمرة القضاء)؛ هنگام دیدن رسول خدا (ص) مسلمان شده است اما اسلام خود را از والدینش مخفی می‌کرده است.

اما طبق نقل مشهور، وی در فتح مکه مسلمان شده است و جزء "طلقاء و ابناء الطلقاء" قرار گرفته است. علی (ع) درباره آنها فرموده‌اند: اینان به اجبار مسلمان شده‌اند و جزء دشمنان رسول خدا (ص) و در پی بدعت و دشمنی با دین خدا هستند.

کتابت برای پیامبر (ص)

معاویه که خواندن و نوشتن می‌دانست از جمله کاتبان پیامبر‌(ص) نیز شد، اما به گفته بعضی از سیره‌نویسان کاتب وحی نبود، بلکه نامه‌های پادشاهان و رؤسای قبایل را می‌نوشت و امور روزانه و حساب اموال و صدقات و تقسیم آنان را برعهده داشت و در این امور، شخصی به نام حنظلة بن ربیع تمیمی با او شرکت داشت.

دوران خلفای سه‌گانه

حکومت بر سرزمین‌های شام

همچنین ببینید: حکومت شام

معاویه در سال پنجم قبل از بعثت به دنیا آمد و در ۳۶ سالگی، یعنی سال ۱۹ ه به فرمان خلیفه دوم، والی شام شد؛ عثمان بن عفان نیز وی را در مقامش باقی گذاشت. امام علی (ع) وی را برکنار کرد معاویه فرمان علی (ع) را نپذیرفت و بر ضد علی بن ابی طالب (ع) شورش کرد و جنگ‌های جمل و صفین، بدون شک آثار فعالیت‌های او بر ضد امام زمانش بوده است.

دوران خلافت علوی

با خلافت امیرالمؤمنین علی (ع) که بیعت‌ با آن حضرت‌، خارج از اراده بنی امیه و غالب قریشیان رقم خورد‌، سران بنی امیه نخست به مکه گریختند. آن‌گاه چون عایشه و طلحه و زبیر به بهانه خون‌خواهی عثمان، عَلَم مخالفت با حضرت علی (ع) را برداشتند، ایشان نیز با پیوستن به اصحاب جمل مجالی برای ضدیت با آن حضرت یافت. با این همه‌، اختلافات بنی امیه با آنان بر سر خلافت بر جای بود. حتی بر اساس برخی گزارش‌ها، قتل طلحه در میدان جنگ به دست مروان بن حکم صورت گرفت‌. معاویه نیز در شام از بیعت با علی (ع) خودداری و او را متهم به قتل عثمان و پناه دادن قاتلان عثمان در میان سپاهیانش کرد. مردم شام به خون‌خواهی عثمان و جنگ با امام علی (ع) با او بیعت کردند. . پس از شکست سنگین مخالفان در نبرد جمل‌، بنی‌امیه بخت خویش را در شام و نزد والی پُر قدرت آنجا یافتند که امام علی (ع) از نخستین روزهای خلافت - به رغم توصیه سیاست‌بازانی چون مغیرة بن شعبه - عزم خود را در عزل او از ولایت شام استوار کرده بود. چنان که پیش‌تر گفته شد، معاویه از زمان عمر بر ولایات شام حکمرانی داشت و با قدرت و اختیارات وسیعی که به ویژه از حیث فتوح البلدان، در زمان عثمان به دست آورده بود، می‌توان گفت که خلافت بنی امیه در این بخش از جهان اسلام از همان زمان آغاز شده بود. درست است که معاویه به بهانه خون‌خواهی عثمان مخالفت خود را آشکار کرد، اما در واقع او برای اشغال کرسی خلافت می‌جنگید. حتی از زمان محاصره عثمان - که معاویه از یاری رساندن به او دریغ کرده بود - برخی از طمع وی در کسب خلافت سخن به میان آورده بودند. معاویه که به سیاست و تدبیر بیش از ورع و تقوا و تمسک به دین اهمیت می‌داد، دستش در جلب قلوب و کسب طرفداران کارآمد و کاردان، بازتر از امیرالمؤمنین علی (ع) بود که به اهداف و اصول اسلامی سخت پایبند بود.

عزل از امارت شام

مقالهٔ اصلی: عزل معاویه

شورش بر خلیفه مسلمین

جنگیدن با علی بن ابی طالب (ع) معاویه را در ردیف اهل بغی و واجب القتل قرار داده است؛ چنانکه عبدالله بن عمر وی را واجب القتل می‌دانسته است، زیرا او با سرکشی در برابر خلیفه رسول خدا (ص) قرار گرفته است. اهل صفین باید توسط علی (ع) سرکوب شوند. اهل صفین باعث اختلاف در امت اسلام بودند پس قتل‌شان واجب است. حرکت اهل صفین معصیت و قتل آنها واجب بوده است. همچنین عمار بن یاسر در جنگ صفین و افرادی چون حجر بن عدی و عمرو بن الحمق خزاعی به دست او کشته شدند.

دوران پس از خلافت امام مجتبی

تسلط بر خلافت مسلمین

مقالهٔ اصلی: خلافت معاویه

پس از شهادت علی (ع) معاویه به دشمنی با امام حسن (ع) پرداخت و سرانجام توانست در سال ۴۱ هم به حکومت برسد؛ از حکومت وی در ادبیات روایی، به سلطنت تعبیر می‌شود. او توانسته بود مردم شام را با خود همراه کند و آنها او را حاکمی عادل می‌پنداشتند و افرادی چون حسن بصری و عمر بن عبدالعزیز از او دفاع می‌کنند.

او هنگام مرگ وصیت کرد که پیراهن، ناخن و مویی از محاسن رسول خدا (ص) با او دفن شود و با خود می‌گفت، کاش یکی از مردان قریشی بودم که در مکه می‌ماندم و هرگز حکومتی برای من نبود.

زمینه‌سازی برای خلافت یزید

امام حسین (ع) پیش از یزید، با پدرش معاویه و بنی امیه مخالف بود، آن هم نه نزاعی شخصی، بلکه نزاع مکتبی، وقتی از آن حضرت دربارۀ بنی امیه پرسیدند، فرمود: «إنّا و هم الخصمان اللّذان اختصما في ربّهم». و این نزاع، پیوسته در گفتگوها و مجادلات، محسوس بود. خود معاویه هم می‌دانست که سید الشهدا (ع) هرگز سازش نخواهد کرد و در وصیتی که پیش از مرگ به یزید داشت، به او گفت که از مخالفت چهار نفر از قریش که مهمترین آنان حسین بن علی (ع) است بیم دارد و هشدار داد که اهل عراق، او را وادار به خروج بر ضدّ یزید می‌کنند و توصیه کرد که: واما الحسين... وإياك والمكاشفة له في محاربة سلّ سيف أو محاربة طعن رمح... وإياك يا بني أن تلقى الله بدمه فتكون من الهالكين. پس از مرگ معاویه در رجب سال ۶۰ هجری و هجرت امام به مکه، کوفیان نامه به آن حضرت نوشتند و ضمن سپاس خداوند بر مرگ دشمن جبار امام حسین (ع) از آن حضرت درخواست کردند به کوفه آید و محور حرکت و تجمع آنان در مبارزه بر ضدّ شامیان شود.

معاویه در تحکیم سلطۀ بنی امیه بر مسلمانان و روی کار آمدن یزید و جنایت‌های بعدی سهم عمده داشت. در زیارت عاشورا اشاره است به اینکه بنی امیه و پسر هند جگرخوار که به زبان خدا و رسول خدا ملعون است، روز عاشورا را روز شادمانی قرار دادند. آنگاه لعن بر آنان است: «اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا سُفْيَانَ وَ مُعَاوِيَةَ وَ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ» و آنان با کشتن پسر پیامبر در کربلا، به نظر خودشان انتقام کشته‌های خود را در بدر و احد گرفتند و این چیزی بود که یزید در اوج قدرت پس از حادثۀ عاشورا، مستانه می‌خواند: لَيْتَ أَشْيَاخِي بِبَدْرٍ شَهِدُوا.... امام سجاد (ع) نیز در مجلس یزید، در رسواسازی او به کفر معاویه و ابوسفیان و جنگیدنشان با پیامبر خدا اشاره کرد و فرمود: جدّم علی (ع) در روز بدر و احد و احزاب پرچمدار رسول خدا (ص) بود، اما پدر و جدّ تو، پرچمدار کفر بودند: «وَ أَبُوكَ وَ جَدُّكَ فِي أَيْدِيهِمَا رَايَاتُ الْكُفَّارِ».

مواضع و فعالیت‌های تخریبی

عملکرد فرهنگی و رسانه‌ای

مقالهٔ اصلی: نبرد تبلیغاتی معاویه

عملکرد دینی و مذهبی

دشمنی با پیامبر و اهل بیت

دشمنی با امام علی (ع)

معاویه چون هدفی غیر از حکومت و اشباع غریزه جاه‌طلبی و کامیابی از لذایذ زندگی نداشت‌، برای رسیدن به هدف شوم خویش از هیچ‌گونه جرم و جنایتی خودداری نمی‌کرد و چون با امام علی (ع) و خاندان وی دشمن بود، از هیچ‌گونه ظلم و تجاوز نسبت به خاندان آن حضرت دریغ نمی‌ورزید. سلفی از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل می‌کند که از پدرم احمد درباره امیرالمؤمنین علی (ع) و معاویه پرسیدم‌، پدرم گفت‌: علی (ع) دشمنان زیادی داشت‌؛ دشمنانش هر چه جستجو کردند بلکه عیبی برای او پیدا کنند، نتوانستند کم‌ترین عیبی در او ببینند؛ لذا مردی را که با او جنگید (معاویه‌)، تعریف کردند و این حیله‌ای بود که به راه انداختند. معاویه تهاجم گسترده‌ای را آغاز و تلاش نمود تا روح و جسم جامعه‌ را از یاد امیرالمؤمنین علی (ع) و خاندانش تهی‌کند. او احکام صریح و بی‌پرده‌ای به والیان خود نوشت تا سب و لعن امیرالمؤمنین در هر شهر و دیار انجام شود.

تأسیس و تقویت بدعت‌ها

مقالهٔ اصلی: بدعت‌های معاویه

موارد مختلفی در تاریخ نقل شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. معاویه اولین کسی است که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را از نماز حذف کرد؛
2. امام صادق (ع) درباره آیه شریفه ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ﴾. فرمود: "در مکه خانه‌ها نباید در داشته باشد" و معاویه اولین کسی بود که برای خانه‌های مکه در گذاشت؛
3. جعل احادیث بر ضد علی (ع) و منسوب کردن روایات به رسول خدا (ص)؛
4. تحریم تلبیه در مراسم حج؛
5. خطابه بر منبر رسول خدا (ص) بدعت است؛
6. قرار دادن اذان و اقامه برای نمازهای عیدین؛
7. انجام رمی به طور سواره؛
8. قرار دادن پانزده پله برای منبر رسول خدا (ص) و فرستادن بت به سرزمین هندوستان؛
9. او اولین کسی است که داخل محراب، اتاقکی بنا کرد که به آن داخل می‌شد و برای مردم نماز می‌خواند.
10. از بدعت‌های معاویه، بیعت گرفتن اجباری از مردم و شخصیت‌ها برای ولایت‌عهدی فرزند شراب‌خوار و نالایقش "یزید" بود. قوی‌ترین گروه مخالف با آن بیعت، بنی‌هاشم و در رأس آنان حسین بن علی (ع) بود که مخالفت خویش را آشکارا اعلام کرد. اغلب چهره‌های سرشناس یا با تهدید یا با تطمیع، پذیرفته بودند ولی امام حسین (ع) حتی در برابر معاویه که به ستایش یزید پرداخت، به بیان زشتی‌های یزید اشاره کرد و از کار معاویه نکوهش نمود و رسوایش ساخت.

عملکرد سیاسی و اجتماعی

سیاست داخلی

1. تفرقه‌افکنی‌ و چندقطبی‌سازی جامعه
2. اعمال زور و فشار بر مخالفان
3. خشونت حداکثری با شیعیان‌
4. ترویج ناسزاگویی به امیرمؤمنان(ع)

جرم و جنایت‌های کیفری

عملکرد معاویه که در تاریخ و کتب سیره و حدیث منقول است نشان می‌دهد اصلاً اعتقادی به اسلام نداشته، بلکه به خاطر کسب قدرت و ریاست، اظهار ایمان و اسلام نموده است و در آن زمان چاره‌ای جز تسلیم در برابر قدرت اسلام نداشته است. معاویه برای دست‌یابی به اهداف خود، از انجام هیچ جنایتی فروگزار نکرده است:

١. او کسی بود که در مقابل خلیفه مسلمین، علی(ع)، ایستاد و با او جنگید و عده زیادی از مردم شام و کوفه را به هلاکت رساند که واقعه و جریان جنگ صفین را در شرح حال جریر بن عبدالله، ابوموسی، اشعث و ابن عباس به مناسبت وقایع خاص آن ذکر کرده‌ایم و این جا ذکر نمی‌کنیم. فقط در باب اهمیت این جنگ و کار معاویه، به حکایتی که در یکی از شماره‌های مکتب اسلام دیدم، اشاره می‌کنیم:

یکی از سفرای آلمان در دربار دولت عثمانی در زمان سابق که از شرفای مکه هم در آن جلسه حاضر بود، می‌گوید: ما برای قدردانی از معاویه باید مجسمه یادبودی به نام معاویه بسازیم و آن را در میدان «برلین» نصب کنیم؛ چراکه اگر معاویه نبود، عدل علی(ع) فراگیر شده، جهان را می‌گرفت و مسیحیت را از بین می‌برد و تمام مردم جهان به اسلام گرایش پیدا می‌کردند و امروز خبری از مسیحیت نبود.

پس بقای مسیحیت به تعبیر این شخص آلمانی، مرهون خدمات معاویه و جنگ او با علی(ع) است و چه جالب حضرت امیر(ع) فرمود: «فرزند هند نمی‌میرد تا این که صلیب را به گردن خون آویزان کند». و این در تاریخ اتفاق افتاده است.

جنایت‌های معاویه درباره علی(ع) به این جنگ محدود نمی‌شود بلکه او در غارت‌های مختلفی در قلمرو حکومت علی(ع)، عده زیادی از مردم بی‌گناه و حتی حیوانات را از بین برد و نابود کرد. افزون بر این که قضیه حکمیت - که باعث پراکندگی یاران علی(ع) شد - یکی از نیرنگ‌های معاویه و عمروعاص بود که نتیجه آن جنگ نهروان و تشتت مردم عراق بود و او بود که طلحه و زبیر را به طمع خلافت، به جنگ با علی(ع) دعوت و تشویق کرد.

۲. دشنام و اعلام برائت از علی(ع)، یکی از سنت‌های ناپسند معاویه بود که دستور داد بالای منبرها و در دعای دست، حضرت را سبّ نمایند. احتمالاً این دعاها پس از خطبه‌های جمعه بوده است که در حق خلیفه و مؤمنین دعا می‌شود.

٣. او جزو «فئه باغیه» و رئیس آنها بود که عمار یاسر، صحابی رسول خدا(ص) را به شهادت رساند.

۴. او حجر بن عدی، عمرو بن حمق، مالک اشتر و محمد بن ابوبکر را به شهادت رساند که هر کدام جزو بزرگان صحابه و شیعیان علی(ع) محسوب می‌شدند.

۵. معاویه امام حسن(ع) نواده رسول خدا(ص) را خانه‌نشین کرد و سپس حضرت را به شهادت رساند.

۶. او بر خلاف دستور اسلام در سال چهل و چهارم هجری زیاد بن ابیه را به خاندان ابوسفیان ملحق کرد و زیاد را بر مردم کوفه مسلط نمود که عده زیادی از مردم بی‌گناه را به قتل رساند.

۷. او اولین کسی بود که خلافت را موروثی کرد و به سلطنت تبدیل نمود و به زور برای یزید بیعت گرفت.

۸. معاویه اولین کسی بود که خطبه نماز جمعه را نشسته خواند و برای نخستین بار خطبه نماز عید فطر و قربان را قبل از نماز ایراد کرد و گفتن اذان را در نماز عید بدعت گذارد و گفتن تکبیر را در نماز ترک کرد و نماز جمعه را در روز چهارشنبه به جا آورد.

۹. او خلیفه‌ای بود که شراب می‌خورد، ربا می‌گرفت و بین دو خواهر جمع می‌کرد.

۱۰. او در باب دیه بدعت گذارده، حدود الهی را ترک نمود و تلبیه را در حج به فراموشی سپرد .

این بود قسمتی از جنایت‌ها و خیانت‌ها و بدعت‌های معاویه که اگر بخواهیم بیشتر از این ذکر کنیم، و برای اطلاع بیشتر به جلد ۱۰ و ۱۱ الغدیر مراجعه شود.

گرچه عده‌ای خواسته‌اند وانمود کنند که این کارهای معاویه بر اساس اجتهاد او بوده است و بنابراین معذور می‌باشد، مسلم است که اجتهاد در مقابل نص، باطل است و معاویه کسی است که بارها مورد لعن پیامبر(ص) واقع شده.

جستارهای وابسته

• بنی امیه (خاندان)
• ام جمیل (عمه)
• ابو سفیان صخر بن حرب (پدر)
• یزید بن معاویه (فرزند)
• ابوحذیفة بن عتبه (دایی)

منابع

1. روحانی، سید حمید، مقاله «معاویة بن ابی‌سفیان اموی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
3. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲