بحث:مؤلفه‌های معرفت امام مهدی چیست؟ (پرسش)

مراد از معرفت

• مراد از معرفت امام زمان(ع) حصول ایمان و اعتقاد قلبی نسبت به مقام الهی ایشان و توجه به جایگاه رفیع دینی و سیاسی، اجتماعی حضرت در عصر حاضر است نه اینکه مراد از آن تنها شناخت شناسنامه‌ای، یعنی دانستن اسم و نسب و خصوصیات ظاهری حضرت باشد، چنین شناخت و معرفتی، اساس اندیشۀ انتظار ظهور را شکل می‌دهد و بدون آن، حرکت در جادۀ انتظار، ممکن نیست. معرفت امام و توجه به شئون تکوینی و تشریعی مقام امامت، به تناسب فهم و درک افراد، دارای مراتب مختلفی است که هرکس به میزان ظرفیت، تلاش و استعداد خود، می‌تواند به درجۀ خاصی از معرفت حصولی یا شناخت حضوری نائل‌ آید.
• حداقل معرفت امام که نبودش مساوی با جاهلیت و بی دینی خواهد بود، هم‌شأن دانستن امام و پیامبر اکرم (ص) است، امام صادق (ع) فرمود: «کم‌ترین درجۀ معرفت امام، اعتقاد به هم وزن و هم‌شأن بودن او با پیامبر (ص) است، مگر در شأن و مرتبه نبوت که از این نظر، امام وارث پیامبر (ص) است. همچنین اعتراف به اینکه اطاعت از امام، اطاعت از خدا و پیامبر است و نیز فرمانبری از او، واگذاری امور به او، عمل به گفته‌های او و اعتقاد به این موضوع که بعد از پیامبر (ص) علی بن ابی طالب (ع) و بعد از او، حسن و حسین تا حضرت حجت (ع) جانشینان پیامبر و پیشوایان مسلمین‌اند».

مؤلفه‌های معرفت امام مهدی (ع)

• بر اساس فرمایش امام صادق (ع) معرفت امام دارای سه مؤلفه اساسی است:

معرفت شخص

• اعتقاد به تولد حضرت و خصوصیات اسمی و نسبی ایشان؛ یعنی باور به اینکه ایشان فرزند امام حسن عسکری (ع) و آخرین وصی پیامبر (ص) و هم اکنون حی و زنده هستند، اما بنا به مصلحت الهی در پس پردۀ غیبت به سر می‌برند تا زمانی که ارادۀ الهی بر تحقق ظهورش تعلق گیرد. امام کاظم (ع) در این باره فرموده است: «هر که در چهار چیز شک کند، به همۀ آنچه خدای تبارک و تعالی نازل کرده، کافر شده است. یکی از آنها معرفت امام است که در هر عصر و زمانی بایست او را به شخص و صفات و خصوصیاتش شناخت».
• از امام صادق (ع) پرسیدند: «یابن رسول الله! مهدی از فرزندان شما کیست؟" فرمود: پنجمین نفر از فرزندان هفتمین امام؛ کسی که شخص او از شما نهان می‌شود و بردن نام وی بر شما روا نخواهد بود»؛ در حدیث معروف خبر لوح ذکر شده: «الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ» یا «الْقَائِمُ مِنَّا». تا زمان حاضر هم اثرات عدم شناخت امام زمان (ع) در صفت و نسب مشهود است و وجود فرقه‌های کیسانیه و زیدیه و بابیه و بهائیت نشان می‌دهد، اگر معرفت در این مرحله نباشد منجر به تردید به امام واقعی و موعود می‏‌گردد.

معرفت مقام

• اعتقاد به الهی بودن منصب امامت و شناخت جایگاه امام و خلیفۀ بعد از پیامبر؛ یعنی اعتقاد به انتصابی و غیر بشری بودن منصب امامت، از کلیدی‌ترین مباحث امامت شمرده می‌شود. اختلاف شیعه و سنی تنها در شخص جانشین پیامبر نیست؛ بلکه نحوۀ نگرش این دو مذهب به مفهوم و جایگاه امامت است که از نظر اهل سنت، حاکمیتی دنیوی و امر عرفی است، نه منصبی الهی. اما شیعه که امامت را ادامۀ نبوت و جزء اصول دین می‌‌داند؛ امام را حجت خدا و واسطۀ فیض او به مخلوقات دانسته و معتقد است امام صرفاً به تعیین الهی انتخاب و بر زبان پیامبر (ص) معرفی می‌شود.
• امام در تفکر شیعی، تنها سرپرست و مدیر جامعۀ مسلمین نیست، بلکه بیان کنندۀ احکام الهی، مفسر قرآن کریم و راهبر راه سعادت نیز هست. امام رضا (ع) فرمود: «این جاهلان چگونه برای خود امام می‌تراشند، با آنکه امامت، مقام انبیا و ارث اوصیاست؟! امامت، خلافت از طرف خدا و رسول خدا و مقام امیرالمؤمنین و میراث حسن و حسین است». امام صادق (ع) نیز فرمود: «آیا شما گمان می‌کنید هر کس از ما امامان که وصیت می‌کند، به هر کس که می‌خواهد وصیت می‌کند؟! نه، به خدا چنین نیست؛ بلکه امر امامت عهد و فرمانی است از جانب خدا و رسولش، برای مردی پس از مردی از عترت پیامبر، تا به صاحبش (آخرین امام) برسد».

معرفت اوصاف

• شناخت و اعتقاد قلبی به ویژگی‌ها و اوصاف شخصیتی امام عصر (ع)؛ اوصافی نظیر دارا بودن مقام عصمت، برخورداری از علم لدنی و غیبی، دارا بودن مقام ولایت و سایر کمالات منحصر به فرد مقام امامت. البته درک حقیقت و ژرفای شخصیت امام برای هیچ یک از انسان‌های عادی، میسر و ممکن نیست؛ امام رضا (ع) فرمود: «هیهات! هیهات! مسألۀ امامت امری است که عقل و اندیشه‌ها از دسترسی به عمق آن کوتاه، صاحبان خرد از درک آن حیران، نوابغ و تیزهوشان از دیدن آن چشم فروبسته و بزرگان و دانشمندان از بیان حتی یک صفت از صفات آن و یک فضیلت از فضائل آن، عاجز و درمانده‌اند».
• بهترین راه برای معرفت به ائمه (ع)،‏ معرفی از طرف خود معصومین (ع) است و روایات متعددی هم در شناخت ظاهری و شناخت صفات باطنی و کمال ایشان داریم که جامع‌ترین آنها "زیارت جامعۀ کبیره" است. گرچه شناخت این مراتب به طور کامل برای جز خداوند و امام معصوم (ع) ممکن نیست ولی این مرحله خود نیز دارای مراتبی است:

1. مرتبۀ اوّل: معرفت به اینکه خداوند متعال جز از طریق امام معصوم (ع) قابل شناخت نیست و آنها «مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ» هستند و «هرکس که آنها را بشناسد خدا را خواهد شناخت» و در روایت امام علی (ع) آمده است: «ما نشانه‌‏ها و اعرافی هستیم که شناخته نمی‌‏شود خدا مگر از طریق شناخت و معرفت به ما اهل بیت».
2. مرتبۀ دوم: معرفت به اینکه آنها معانی صفات و مظاهر اسماء الهی هستند و بداند که معصومین (ع) علم خدا و قدرت و حکمت و امر و عدل، نور و چشم و قلب و گوش و زبان گنجینه‏‌های خدا و مظهر تمام صفات کمال الهی هستند و هرگاه بخواهد متوجه خداوند متعال بشود و حاجتی را از او طلب کند، آنها را مخاطب قرار می‌‏دهد و از طریق و باب آنها خدا را می‏‌خواند.
3. مرتبۀ سوم: توجه به این نکته است که امام معصوم (ع) باب اللّه و طریق و راه قبول عبادات و اعمال صالحه است و آنها "ابواب ایمان" هستند و هرچه را که خداوند به بندگان عنایت می‏‌کند از رزق و حیات و ممات و در تمام حالات و افعال بندگان به واسطۀ فیض و از باب امام معصوم (ع) است.
4. مرتبۀ چهارم: معرفت به ظاهر امامت و ولایت ایشان که واجب الطاعة و الولایة هستند و باید به آنها اقتداء کرد. در اختلافات به آنها رجوع کرد و تسلیم آنها در اوامر و نواهی‌‏شان بود و اعتراف به اینکه هیچ‌‏کس در مقام و مرتبه چه در حسب و نسب و چه در کمالات مثل آنها نیست. امام عسکری (ع) در تفسیر آیۀ ﴿مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ﴾ فرمود: «ما کلمات اللّه هستیم که فضایل ما درک نمی‌‏شود و قابل جمع‏‌آوری نیست».

نتیجه گیری

• بنابراین، عناصر اساسی اعتقاد به امام مهدی (ع) را می‌توان در چند چیز بر شمرد:

1. اعتقاد به تولد، حیات بالفعل و غیبت امام مهدی (ع) و اینکه ایشان از نسل امام حسین (ع) و فرزند امام عسکری (ع) است.
2. اعتقاد به مقام امامت، وصایت و ولایت آن حضرت، به عنوان دوازدهمین و آخرین امام.
3. اعتقاد به مقام عصمت، برخورداری از علم لدنی و غیبی، دارا بودن مقام ولایت و سایر کمالات منحصر به فرد مقام امامت و حتمی بودن ظهور آن حضرت.

مراد از معرفت

• مراد از معرفت امام زمان(ع) حصول ایمان و اعتقاد قلبی نسبت به مقام الهی ایشان و توجه به جایگاه رفیع دینی و سیاسی، اجتماعی حضرت در عصر حاضر است نه اینکه مراد از آن تنها شناخت شناسنامه‌ای، یعنی دانستن اسم و نسب و خصوصیات ظاهری حضرت باشد، چنین شناخت و معرفتی، اساس اندیشۀ انتظار ظهور را شکل می‌دهد و بدون آن، حرکت در جادۀ انتظار، ممکن نیست. معرفت امام و توجه به شئون تکوینی و تشریعی مقام امامت، به تناسب فهم و درک افراد، دارای مراتب مختلفی است که هرکس به میزان ظرفیت، تلاش و استعداد خود، می‌تواند به درجۀ خاصی از معرفت حصولی یا شناخت حضوری نائل‌ آید.
• اما سؤال اینجاست حداقل معرفت امام، یعنی همان چیزی که نبودش مساوی با جاهلیت و بی دینی خواهد بود چیست؟ امام صادق (ع) در سخنی با معاویه بن وهب، حداقل معرفت امام را هم‌شأن دانستن امام و پیامبر اکرم (ص) دانسته و فرموده‌اند: «کم‌ترین درجۀ معرفت امام، اعتقاد به هم وزن و هم‌شأن بودن او با پیامبر (ص) است، مگر در شأن و مرتبۀ نبوت که از این نظر، امام وارث پیامبر (ص) است. همچنین اعتراف به اینکه اطاعت از امام، اطاعت از خدا و پیامبر است و نیز فرمانبری از او، واگذاری امور به او، عمل به گفته‌های او و اعتقاد به این موضوع که بعد از پیامبر (ص)، علی بن ابی طالب(ع) و بعد از او، حسن و حسین تا حضرت حجت (ع) جانشینان پیامبر و پیشوایان مسلمین‌اند».
• طبق کلام امام صادق (ع) پایین‌ترین درجۀ معرفت امام، اقرار به این مسأله است که امام در همۀ شئون ولائی غیر از شأن نبوت، معادل و هم وزن پیامبر (ص) است و این شناخت صرفاً با معرفت شیعی و دیدگاه کلامی امامیه قابل حصول است، یعنی باید خلفای پیامبر (ص) را در دوازده امام معصوم بلافصل، منحصر دانست؛ زیرا خاستگاه واقعی امامت و خلافت، فقط در بینش کلامی شیعه، عینیت و تبلور می‌یابد، نه غیر آن.

مؤلفه‌های معرفت امام مهدی (ع)

• بر اساس فرمایش امام صادق (ع) معرفت امام دارای سه مؤلفه اساسی است:

معرفت شخص

• مراد از معرفت شخص، اعتقاد به تولد حضرت و خصوصیات اسمی و نسبی ایشان است؛ یعنی باور به اینکه ایشان فرزند امام حسن عسکری (ع) و آخرین وصی پیامبر (ص) و هم اکنون حی و زنده هستند، اما بنا به مصلحت الهی در پس پردۀ غیبت به سر می‌برند تا زمانی که ارادۀ الهی بر تحقق ظهورش تعلق گیرد. امام موسی کاظم (ع) در این باره فرموده است: «هر که در چهار چیز شک کند، به همۀ آنچه خدای تبارک و تعالی نازل کرده، کافر شده است. یکی از آنها معرفت امام است که در هر عصر و زمانی می‌‌بایست او را به شخص و صفات و خصوصیاتش شناخت». صفوان بن مهران از امام صادق (ع) نقل کرده است: «کسی که به همۀ امامان اقرار کند، اما مهدی را انکار نماید، مانند کسی است که به همۀ پیامبران ایمان بیاورد، اما نبوت محمد (ص) را انکار کند. از ایشان پرسیدند: "یابن رسول الله! مهدی از فرزندان شما کیست؟" فرمود: پنجمین نفر از فرزندان هفتمین امام؛ کسی که شخص او از شما نهان می‌شود و بردن نام وی بر شما روا نخواهد بود»؛ در حدیث معروف خبر لوح ذکر شده: «الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ» یا «الْقَائِمُ مِنَّا».
• زودباوری و جهل مردم نسبت به صفات حضرت حجت، باعث انحرافات زیادی در دین اسلام شد که تا زمان حاضر هم اثرات عدم شناخت امام زمان (ع) در صفت و نسب مشهود است، از جمله فرقه‌های کیسانیه و زیدیه و بابیه و بهائیت که تا الآن هم موجود هستند به ما نشان می‌دهد اگر معرفت در این مرحله نباشد منجر به تردید و عدم معرفت به امام واقعی و موعود می‏‌گردد.

معرفت مقام

• منظور از معرفت مقام، اعتقاد به الهی بودن منصب امامت و شناخت جایگاه امام و خلیفۀ بعد از پیامبر است. این بحث، یعنی اعتقاد به انتصابی بودن منصب امامت و غیر بشری بودن این مقام، از کلیدی‌ترین مباحث کلامی در باب امامت خاصه شمرده می‌شود. اختلاف شیعه و سنی تنها در شخص جانشین پیامبر نیست؛ بلکه نحوۀ نگرش این دو مذهب به مفهوم و جایگاه مقام امامت است که آنها را از یکدیگر متمایز می‌کند. از نظر اهل سنت، امامت، حاکمیتی دنیوی است، نه منصبی الهی. یعنی از آنجا که هر جمعیتی نیاز به پیشوا و بزرگی دارد، جامعۀ مسلمین نیز پس از پیامبر (ص) باید برای خود رهبری برگزیند و چون برای این گزینش، راه و رسم ویژه‌ای در دین ترسیم نشده است، انتخاب جانشین پیامبر (ص) می‌تواند از راه‌های مختلفی چون رجوع به آراء اکثریت مردم یا بزرگان آنها یا وصیت خلیفه پیشین و یا حتی کودتا و غلبه نظامی تحقق پیدا کند. اما شیعه که امامت را ادامۀ نبوت و امام را حجت خدا در میان خلق و واسطۀ فیض او به مخلوقات می‌داند، معتقد است امام صرفاً به تعیین الهی انتخاب و بر زبان پیامبر (ص) معرفی می‌شود. در تفکر شیعی، امام، تنها سرپرست و مدیر جامعۀ مسلمین نیست، بلکه بیان کنندۀ احکام الهی، مفسر قرآن کریم و راهبر راه سعادت نیز هست. به بیان دیگر، در فرهنگ شیعه، امام، مرجع امور مردم در دو بخش دین و دنیاست؛ نه اینکه تنها وظیفۀ او، حکومت داری و ادارۀ دنیای مردم باشد، آنگونه که اهل سنت معتقدند. تفاوت اساسی دیدگاه شیعه و سنی دربارۀ امامت این است که در اعتقاد شیعه، امامت، منصبی الهی و جزء اصول دین محسوب می‌شود، اما از نظر اهل سنت، امامت مقام دنیوی و امر عرفی است. از این‌رو، مهم‌ترین اثر باورمندی به امامت پیشوایان معصوم (ع) الهی دانستن مقام آنان است.
• بر اساس آیات و روایات، امامت بسان نبوت، منصبی آسمانی و ویژۀ دوازده جانشین معصوم پیامبر خاتم (ص) است. امام صادق (ع) در سخنی با معاویه بن عمار، امامت را عهد خدای سبحان برای افراد خاص یاد کرده است؛ به گونه‌ای که هیچ امامی بی‌تعیین الهی نمی‌تواند کسی را به جانشینی خویش برگزیند: «امامت عهد و پیمانی است از جانب خدای عزوجل که برای مردانی نام برده بسته شده و امام حق ندارد آن را از امام بعد از خود دور بدارد». امام رضا (ع) مقام سترگ امامت را جایگاه پیامبران، ارث پیوستۀ اوصیای الهی، جانشینی خدا و رسول و مقام ویژۀ امیرمؤمنان و پیشوایان پس از او معرفی کرده و واگذاری این امانت آسمانی را از سوی امام پیشین به امام پسین، بر اساس فرمان خدای حکیم می‌داند: «این جاهلان چگونه برای خود امام می‌تراشند، با آنکه امامت، مقام انبیا و ارث اوصیا است؟! امامت، خلافت از طرف خدا و رسول خدا و مقام امیر المؤمنین و میراث حسن و حسین است».
• امام صادق (ع) نیز منصب امامت را پیمان الهی دانسته و تصریح فرموده، رسول خدا (ص) بر اساس فرمان الهی هر یک از امامان را به مردم معرفی کرده است: «آیا شما گمان می‌کنید هر کس از ما امامان که وصیت می‌کند، به هر کس که می‌خواهد وصیت می‌کند؟! نه، به خدا چنین نیست؛ بلکه امر امامت عهد و فرمانی است از جانب خدا و رسولش، برای مردی پس از مردی از عترت پیامبر، تا به صاحبش (آخرین امام) برسد».

معرفت اوصاف

• مراد از معرفت اوصاف، شناخت و اعتقاد قلبی به ویژگی‌ها و اوصاف شخصیتی امام عصر (ع) است؛ اوصافی نظیر دارا بودن مقام عصمت، برخورداری از علم لدنی و غیبی، دارا بودن مقام امامت و ولایت و سایر کمالات منحصر به فرد مقام امامت، که هرکدام از این اوصاف در کتب کلامی به خوبی تبیین شده است. البته باید توجه داشت درک حقیقت و ژرفای شخصیت امام برای هیچ یک از ما انسان‌های عادی، میسر و ممکن نیست؛ زیرا فهم ما از درک و احاطه به عمق و گستردگی ابعاد مقام امامت ناتوان است؛ همان‌گونه که امام رضا (ع) فرمود: «هیهات! هیهات! مسألۀ امامت امری است که عقل و اندیشه‌ها از دسترسی به عمق آن کوتاه، صاحبان خرد از درک آن حیران، نوابغ و تیزهوشان از دیدن آن چشم فروبسته و بزرگان و دانشمندان از بیان حتی یک صفت از صفات آن و یک فضیلت از فضائل آن، عاجز و درمانده‌اند». از این‌رو، باید گفت اساساً توقع شناخت و معرفت حقیقت مقام امام به دلیل عدم گنجایش آن در ظرف فهم و خرد ما، امری است نامعقول؛ چون احاطۀ علمی به زوایای شخصیت امام برای ما مقدور نیست و از همین جهت، کسی بدان مکلف نشده است. بلکه آنچه ضرورت دارد و لازمۀ حیات دینی و اعتقادی است، معرفت حداقلی نسبت به امام عصر (ع) است که در آموزه‌های دینی نیز به عنوان یک تکلیف همگانی شمرده شده است.
• بهترین راه برای شناخت و معرفت به ائمه (ع)‏ شناساندن و تعریف از طرف خود معصومین (ع) است و هرچه که ما بگوییم و بزرگان و اکابر بگویند، قطره و ذره‌‏ای است که از طریق و باب اهل بیت کسب کرده‏‌اند و ما نصوص و روایات متعددی، هم در شناخت ظاهری امام (ع) و هم شناخت صفات باطنی و کمال حضرات معصومین (ع) داریم؛ از جملۀ این منابع، زیارت "جامعۀ کبیره" است که محکم‏‌ترین زیارت از لحاظ سند و محتوی است و معارف عمیقی از اهل بیت عصمت و طهارت را بیان می‌‏کند. این فضایل و صفات عالیه به طور مطلق و برای تمام معصومین ذکر می‌‌شود و آنها را نور واحد می‏‌داند. گرچه شناخت این مراتب به طور کامل برای جز خداوند و امام معصوم (ع) ممکن نیست ولی این مرحله خود نیز دارای مراتبی است:

1. مرتبۀ اوّل: معرفت به اینکه خداوند متعال جز از طریق امام معصوم (ع) قابل شناخت نیست و آنها «مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ» هستند و «هرکس که آنها را بشناسد خدا را خواهد شناخت» و در روایت امام علی (ع) است که: «ما نشانه‌‏ها و اعرافی هستیم که شناخته نمی‌‏شود خدا مگر از طریق شناخت و معرفت به ما اهل بیت».
2. مرتبۀ دوم: معرفت به اینکه آنها معانی صفات و مظاهر اسماء الهی هستند و بداند که معصومین (ع) علم خدا و قدرت و حکمت و امر و عدل، نور و چشم و قلب و گوش و زبان گنجینه‏‌های خدا و مظهر تمام صفات کمال الهی هستند و هرگاه بخواهد متوجه خداوند متعال بشود و حاجتی را از او طلب کند آنها را مخاطب قرار می‌‏دهد و از طریق و باب آنها خدا را می‏‌خواند.
3. مرتبۀ سوم: توجه به این نکته است که امام معصوم (ع) باب اللّه است و طریق و راه قبول عبادات و اعمال صالحه است و آنها "ابواب ایمان" هستند و هرچه را که خداوند به بندگان عنایت می‏‌کند از رزق و حیات و ممات و در تمام حالات و افعال بندگان به واسطۀ فیض و از باب امام معصوم (ع) است.
4. مرتبۀ چهارم: شناخت و معرفت به ظاهر امامت و ولایت ایشان است. انسان بداند آنها واجب الطاعة و الولایة هستند و باید به آنها اقتداء کرد. در اختلافات به آنها رجوع کرد و تسلیم آنها در اوامر و نواهی‌‏شان بود و اعتراف به اینکه هیچ‌‏کس در مقام و مرتبه چه در حسب و نسب و چه در شجاعت و علم و بخشش و تقوا و زهد و مکارم اخلاق و عبادت و اخلاص و قرب به خداوند مثل آنها نیست. هرکسی که دارای فضیلتی از مکارم و محاسن و صفات پسندیده است ذره و قطره‏‌ای از دریای مواج فضایلی است که خداوند متعال به آنها عنایت فرموده است. امام حسن عسکری (ع) در تفسیر آیه‏ ﴿مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ﴾ فرمود: «ما کلمات اللّه هستیم که فضایل ما درک نمی‌‏شود و قابل جمع‏‌آوری نیست». به عبارت دیگر آنها وصی و اولیای خدا بر همۀ‏ خلق بعد از رسول اللّه (ص) هستند و قائم مقام او در تمام شئون، جز نبوّت هستند.

نتیجه گیری

• بنابراین، عناصر اساسی اعتقاد به امام مهدی (ع) را می‌توان در چند چیز بر شمرد:

1. اعتقاد به تولد، حیات بالفعل و غیبت امام مهدی (ع) و اینکه ایشان از نسل امام حسین (ع) و فرزند امام عسکری (ع) است.
2. اعتقاد به مقام امامت، وصایت و ولایت آن حضرت، به عنوان دوازدهمین و آخرین امام.
3. اعتقاد به مقام عصمت، برخورداری از علم لدنی و غیبی، دارا بودن مقام ولایت و سایر کمالات منحصر به فرد مقام امامت و حتمی بودن ظهور آن حضرت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: