مباهله در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث مباهله است. "مباهله" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مباهله در قرآن - مباهله در حدیث - مباهله در نهج البلاغه - مباهله در کلام اسلامی - مباهله در معارف و سیره علوی - مباهله در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مباهله (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مباهله یعنی دو نفر یا دو گروه که با هم نزاع دارند و هر کدام خود را بر حق می‌‌دانند به یکدیگر نفرین کنند که خداوند دروغگو و طرف ناحق را هلاک کند. چنین واقعه‎‌ای در صدر اسلام میان پیامبر و مسیحیان نجران روی داده است. در این زمینه آیۀ ۶۱ سورۀ آل عمران نازل شده که به آیۀ مباهله معروف است.

معناشناسی

مباهله در لغت به معنای ملاعنه، نفرین‎‌کردن شخص دروغگو و ظالم، ابتهال و تضرّع به درگاه خدا برای دفع بلا از خود یا نزول بلا بر ظالم است و این کار از گذشته بین عرب متداول بوده و می‎‌گفتند: لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِ مِنَّا. و در اصطلاح به عملی گفته می‎‌شود که دو یا چند نفر مخالف در مسئلۀ مهم دینی یک جا جمع شوند و با اصرار و تضرع به درگاه خداوند از او بخواهند باطل را رسوا و مجازات کند، همان کاری که پیامبر اسلام(ص) در برابر مسیحیان نجران کرد و این کار بیانگر تلاش‎‌های فراوان رسول اکرم(ص) برای دعوت اهل کتاب به دین اسلام بوده است.

علت مباهله

دعوت به مباهله از راه‌های اثبات حقّانیت و نبوت پیامبران بوده است و چون سخنان منطقی پیامبر(ص) در مسیحیان نجران اثر نکرد و عده‎‌ای به مجادله و محاجه با پیامبر(ص) پرداختند برای اثبات حقانیت خود به دستور خدا آنان را به مباهله فرا خواند، بنابراین مباهله برای اثبات حقانیت بوده و عمومیت دارد و مخصوص پیامبر(ص) نیست و هر فرد با ایمانی که تقوا و خدا‎پرستی کامل داشته باشد، زمانی که استدلال‎‌های او در برابر دشمن بر اثر لجاجت به جایی نرسید می‌‎تواند برای اثبات مدّعای خود به مباهله دعوت کند.

جریان مباهله

در سال نهم هجری، "عام‌الوفود"، پیامبر(ص) نامه‎‌ای برای بزرگان مسیحی نجران نوشت و آنان را به خدا‎پرستی و ولایت خداوند دعوت کرد؛ ولی پس از مذاکرات طولانی به نتیجۀ مشخص نرسیدند و قرار شد با دیدار پیامبر(ص) راه حل مناسبی بیابند، بنابراین چهارده تن از صاحب‎‌نظران و نخبگان مسیحی که سه تن از آنان رهبران مذهبی مسیحیت و در رأس هیئت بودند: "ابوحارثة بن علقمه"، اسقف اعظم و نمایندۀ رسمی کلیسا‎های روم و حجاز؛ "عبدالمسیح"، ملقب به عاقب که در عقل و درایت شهرت داش و "ایهم" که به او سید می‌‎گفتند، با لباس‎‌های فاخر ابریشمی و انگشتر‎های طلا، بنا به برخی نقل‌‎ها وارد مسجدی در مدینه، شمال بقیع که به نام "مسجد الإجابه" و "مسجد مباهله" معروف است شدند. پیامبر(ص) با آنها سخن نگفت. آنها علت این رفتار را به راهنمایی آشنایانشان از امام علی(ع) پرسیدند. حضرت فرمودند: «با همان لباس‎‌های سفر، نزد پیامبر(ص) بروید». آنها چنین کردند و هنگام ملاقات با رسول خدا(ص)، ایشان فرمودند: «به خدا سوگند! بار نخست، شیطان همراهتان بود». هنگام گفتگو با پیامبر(ص)، آنها ابتدا دربارۀ ماهیت عیسی(ع) سؤال کردند. رسول اکرم(ص) از ایشان به عنوان بنده و پیامبر خدا یاد کرد. آنان شگفت‌‎زده پرسیدند: "چگونه ممکن است در حالی که همۀ آدمیان پدری دارند، عیسی(ع) بدون پدر به دنیا آمده باشد؟" پیامبر(ص) فرمودند: «آدم از خاک و بدون پدر آفریده شد، آفرینش عیسی(ع) نیز همانند آفرینش آدم، بدون پدر و از نفخۀ روح القدس است: ﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾.

مسیحیان که قائل به ربوبیت حضرت عیسی(ع) بودند و او را فرزند خدا می‎‌دانستند از پاسخ به این استدلال در ماندند و به انکار شدید آن پرداختند تا آنجا که پیامبر(ص) از رفتار آنان به ستوه آمد، سپس به فرمان خداوند به مباهله دعوت شدند: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. فردای آن روز ۲۴ یا ۲۵ ذی‌الحجه، دو طرف در بیابان اطراف مدینه گرد آمدند. پیامبر(ص) همراه امام علی(ع) که حسنین(ع) پیش روی آنها و فاطمه(س) پشت سر حضرت بود، همگی در جایگاه خویش قرار گرفتند. پیامبر(ص) فرمودند: «بارالها! اینان اهل بیت من هستند». مسیحیان نجران نیز که برخی فرزندان خود را همراه آورده بودند در مقابل آنان استقرار یافتند. بزرگان مسیحی چون عزیزترین اشخاص پیامبر(ص) را همراه او دیدند به قوم خویش گفتند: "ما صورت‎‌هایی را می‎‌بینیم که اگر از خدا درخواست از جا بر‎کندن کوه‎‌ها را کنند، چنین خواهد شد. هرگز با آنان مباهله نکنید که به خدا سوگند او همانند پیامبران به مباهله نشسته است که اگر چنین کنید هلاک خواهید شد و تا قیامت حتی یک مسیحی روی زمین باقی نخواهد ماند". آنها از مباهله امتناع کردند؛ گروهی اسلام آوردند و عده‌‎ای به دادن جزیۀ سالیانه دو هزار دست لباس راضی شدند. پیامبر(ص) پس از پشیمانی آنان از مباهله، فرمودند: «به خدا سوگند! اگر مباهله می‎‌کردید، تمام این بیابان پر از آتش می‌‎شد و در دم هلاک می‎‌شدید».

• متأسفانه بخش وسیعی از مناظرات و گفتگوهای پیامبر(ص) با آنان مورد غفلت سیره‌‎‎‎‎نویسان واقع شده و متون اسلامی نیز به طور مستقل بدان نپرداخته‎‌اند.

زمان مباهله

برخی، زمان دعوت به مباهلۀ پیامبر(ص) را سال سوم هجری می‎‌دانند؛ زیرا به اتفاق اکثر مفسران شیعه و سنی، آیۀ ۶۱ سورۀ آل عمران که برای دعوت به مباهله است در این سال نازل شده است و برخی نیز وقوع آن را در سال نهم هجری (عام‌الوفود) دانسته‌اند که پیامبر(ص) عازم مدینه شد.

فضیلت اهل بیت(ع) در مباهله

این حادثه، موقعیّت والای اهل بیت(ع) را نزد خدا نشان می‎‌دهد و از فضایل روشن علی بن ابی طالب(ع) است که در آیه، جان پیامبر(ص) به شمار آمده و نشان می‎‌دهد او افضل صحابه است و خود امام علی(ع) و امامان دیگر نیز به این واقعه استشهاد و احتجاج کرده‎‎اند. وقتی مأمون از امام رضا(ع) خواست بزرگترین فضیلت علی(ع) را بیان کند، حضرت به این فضیلت اشاره فرمودند و این واقعه و فضیلت در آثار شعرای عرب و عجم نیز انعکاس یافته است.

دلایل اثبات حقانیت اهل بیت(ع) در جریان مباهله

برخی از دلایلی که برای اثبات حقانیت و جایگاه اهل بیت(ع) در جریان این حادثه می‎‎توان به آن اشاره کرد عبارت‌اند از:

1. همراه بودن اهل بیت(ع) با پیامبر(ص) در جریان مباهله: به نظر تمام مفسران شیعه و سنی افراد شرکت کننده در جریان مباهله، پنج تن آل عبا بودند که مراد از ﴿ُ أَبْنَاءَنَا﴾، حسنین(ع) هستند و مراد از ﴿َ نِسَاءَنَا﴾، فاطمه(س) است به دلیل اینکه جز او زنی در مباهله شرکت نکرد و آیه نیز دلیل بر فضیلت و برتری او بر همۀ زنان عالم است و مراد از نفس پیغمبر، فقط علی(ع) است زیرا خود پیامبر(ص) که نمی‎‌تواند مراد باشد؛ زیرا او دعوت کننده است و معنی ندارد انسان خود را دعوت کند و همیشه داعی غیر از مدعو است؛ چراکه پیامبر(ص) با تعابیر مختلفی به یکی بودن در فضایل و پیوند عمیق او با امیر مؤمنان(ع) تصریح فرموده است از جمله: «أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْک‏"، "عَلِیٌّ مِنِّی مِثْلُ رَأْسِی مِنْ بَدَنِی"، "أَنْتَ مِنِّی کَرُوحِی مِنْ جَسَدِی‏"، "أَنْتَ مِنِّی کَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ» و در منابع اهل سنت هم احادیثی با همین مضمون نقل شده است از جمله در صحیح بخاری و ترمذی، خصائص نسائی و....
2. نقل حدیث و جریان مباهله در منابع مختلف: دلیل دیگر برای اثبات حقانیت و جایگاه اهل بیت(ع) در جریان مباهله، نقل آن در منابع مختلف است از جمله: در شأن نزول آیه گفته شده: وقتی این آیه شریفه نازل شد: پس بگو بیایید بخوانیم فرزندان خود را و فرزندان شما را... آنگاه رسول خدا علی و فاطمه و حسن و حسین را خواندند و گفتند: خدایا اینها اهل من هستند». همچنین گفته شده: «آیۀ مباهله قوی‎‌ترین دلیل بر فضیلت اصحاب کساء است» و یا گفته شده: «دلالت آیه بر فضیلت آل پیامبر که آل الله‎اند برای هیچ مؤمنی قابل شک نیست».
3. خودداری بزرگان نصاری از مباهله: این آیه یکی از محکم‎‌ترین آیات در بیان عظمت پیامبر و اهل بیت ایشان است؛ زیرا بزرگان نصاری از مباهله خودداری کردند و با پرداختن جزیه تن به خواری دادند.

آیه مباهله و دلالت آن

مقالهٔ اصلی: آیه مباهله

در آیه ۶۱ سورۀ آل عمران به موضوع مباهله اشاره شده است که به آیۀ مباهله معروف است: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكمُ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتهَلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْكَذِبِينَ﴾.

این آیه بر سه چیز دلالت دارد:

1. دلالت بر افضلیت اهل بیت(ع): براساس آیۀ مباهله می‌‌توان برتری اهل بیت(ع) را اثبات کرد؛ روایات فراوانی در منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده است که با صراحت به برتری اهل بیت(ع) اشاره دارند مانند: معاویه پسر ابوسفیان به سعد دستور داده بود: به علی بن ابی طالب(ع) ناسزا بگوید و او امتناع می‎ورزید، روزی معاویه از او پرسید: چه چیز تو را از دشنام به علی باز می‌‎دارد؟ گفت: به خاطر سه ویژگی که پیامبر(ص) دربارۀ علی(ع) فرموده... و یکی از آنها چنین است هنگامی که آیۀ ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ﴾ نازل شد رسول خدا(ص) علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) را احضار نموده، آن‎گاه فرمودند: «بار الها اینانند اهل بیت من».
2. دلالت بر افضلیت امام علی(ع): آیه مباهله علاوه بر دلالت بر برتری اهل بیت(ع)، به خصوص دلالت بر افضلیت امیرالمؤمنین(ع) هم دارد. روزی مأمون به امام رضا(ع) گفت: بزرگ‌‎ترین فضیلت علی(ع) در قرآن کدام است؟ امام رضا(ع) فرمودند: فضیلتی که آیۀ مباهله بر آن حکایت دارد.....
3. دلالت بر امامت امام علی(ع): براساس آیۀ مباهله امامت امیرالمؤمنین(ع) هم قابل اثبات است به دلیل: افضلیت: بنابر دلالت آیه علی(ع) از همۀ صحابه افضل است و به حکم عقل، امامت باید به دست افضل باشد بنابراین امامت باید به دست حضرت علی(ع) باشد.

محور مباهله

از صحنه‌های مهم اجتماعی که حضرت فاطمه(س) در آن حضور داشته، مراسم «مباهله» است که در سال نهم واقع شد. خلاصه داستان چنین است: رسول خدا همراه با نامه‌های خود که برای سران دولت‌های جهان و مراکز مذهبی ارسال می‌داشت، نامه‌ای هم برای «اسقف» منطقه نجران - که بین حجاز و یمن واقع شده بود و از هفتاد دهکده تشکیل می‌شد - فرستاد و ساکنان آن منطقه را به آئین مقدس اسلام دعوت نمود. به دنبال این دعوت، یک گروه شصت نفری، به سرپرستی «اسقف اعظم» به نام ابوحارثة بن علقمه برای بررسی وضع نامه و اوضاع پیامبر به مدینه آمدند. هیئت نمایندگی مسیحیان «نجران» روی موضوع حضرت عیسی بن مریم که آنان اعتقاد به الوهیت او داشتند، با رسول خدا به بحث و مناظره پرداختند، ولی به دستور خداوند، پیغمبر مأمور گردید با آنان «مباهله» کند.

قرآن کریم فرموده است: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. گروه اعزامی نجران، برای آمادگی لازم یک روز مهلت گرفتند. روز بعد بیرون شهر مدینه در دامنه صحرا حاضر گردیدند. از آن طرف رسول خدا که با همراهان، یک گروه خانوادگی پنج نفره را تشکیل می‌دادند، با وقار و حالت معنوی خاصی قدم به میدان یک نبرد بی‌سابقه گذاشتند، اما نحوه آمدن آنان بسیار حساس و تکان دهنده بود. آنها در صحنه حضور یافتند در حالی که رسول خدا دست حسن(ع) را در دست، حسین(ع) را در آغوش گرفته و فاطمه(س) هم به طور کامل پوشیده بود و از عقب سر پیامبر قدم بر می‌داشت و علی(ع) نیز عقب سر فاطمه(س) حرکت می‌کرد.

در آن طرف صحنه هم علما و دانشمندان «نجران» در حالی که «اسقف بزرگ» از جلوی آنان حرکت می‌کرد، به داخل صحنه حضور یافتند. این هیئت از قبل با هم مذاکره کرده بودند که اگر حضرت محمد(ص) با یاران و سربازان خود به میدان «مباهله» بیاید، جای نگرانی نیست- چون صداقت او مورد تردید است- با او «مباهله» می‌کنیم، اما وقتی فهمیدند آن مرد همراه، داماد محبوب اوست و آن دو کودک نوه‌های عزیزش و آن زن، دختر جوان و عزیزترین فرزندان وی، به اعتماد به نفس و صداقت آن حضرت مطمئن شدند. یکی از آنان گفت: این محمد همان پیامبر است. مگر نمی‌بینید ابرهای سیاه را و دگرگونی آفتاب را و شاخه‌های درختان را که خم شده‌اند و صدای مرغان و دود سیاه اطراف و آثار زلزله را که در کوه‌ها نمایان است و منتظرند تا آن بزرگوار دست به دعا بردارد. به خدا سوگند، اگر سخنی بر زبان جاری کند از ما نشانی نمی‌ماند، برویم و با او صلح کنیم. اسقف بزرگ هم گفت: من می‌ترسم اگر با این مرد وارد «مباهله» و نفرین کردن شویم و او و همراهان وی با این چهره‌های نورانی در حق مانفرین کنند، عذاب الهی نازل شود و یک سال بیشتر نگذرد که حتی یک نفر از نصرانیان و مسیحیان روی زمین زنده باقی نمانند.

مسیحیان بنی نجران برای مصالحه، ابوحارث را فرستادند. او مسلمان شد و عرض کرد: مردم نجران پشیمان شدند. حضرت فرمود: اسلام بیاورند. عرض کرد: قبول نمی‌کنند. فرمود: آماده جنگ باشند. عرض کرد: قدرت این کار را ندارند، ولی حاضرند جزیه بدهند. پیامبر به علی(ع) فرمودند: شرایط ذمه و مقدار آن را به آنان بگوید. آنگاه آنان اعلام موافقت و مصالحه کردند که هر سال مبلغی را «دو هزار حله، هزار عدد در ماه صفر و هزار عدد در ماه رجب و سی عدد زره» به عنوان «جزیه» به حکومت اسلامی (به پیغمبر) تحویل دهند و در پناه حکومت اسلام، جان و مال آنان محفوظ بماند و از مزایای جامعه اسلامی هم بهره‌مند گردند.

پیامبر خطاب به آنها فرمود: اگر شما با من و اهل بیتم مباهله می‌کردید، به صورت میمون و خوک می‌شدید. این وادی برای شما آتش می‌شد و یک سال نمی‌گذشت که تمام نصاری نابود می‌شدند.

این هم یکی از اسناد فضیلت و عظمت حضرت فاطمه(س) در صحنه اجتماع، به منظور دفاع از پیامبر و محافظت از کیان پرعظمت اسلام است.

سیوطی می‌گوید: «در بامداد روز مباهله، رسول خدا با علی و حسن و حسین(ع) برای مباهله و نفرین کردن دروغ‌گویان آمدند و فاطمه(س) به دنبال ایشان حرکت می‌کرد در حالی که آن حضرت، چند زن داشتند». (و هیچ کدام از آنها را همراه خود نیاوردند).

واحدی از شعبی نقل می‌کند که گفت: مقصود از پسران با حسن وحسین(ع) و زنان ما فاطمه(س) و خود ما ﴿أَنْفُسَنَا﴾ علی بن ابی طالب(ع) است. بنابراین روشن است که خدای تبارک و تعالی، علی(ع) را به منزله نفس پیامبر قرار داده است و مقصود از زنان، فاطمه(س) و پسران، امام حسن و امام حسین(ع) هستند. در اینجا، مباهله برای این انجام گرفت تا در آن مخاصمه، دروغگو از راستگو و صاحب من حق از طرفدار باطل شناخته شود. از این رو، رسول خدا عزیزان و خاصان و محبوب‌ترین آفریدگان نزد خود را برای مباهله با خویش همراه ساخت. هرچند اطمینان داشت که دعوای خصم دروغ است، اما به تنهایی به مقابله آنان نرفت. بلکه عترت مطهرش را نیز همراه خود ساخت؛ تا امت را به عظمت شأن و جلالت قدر آنها نزد خدای تبارک و تعالی آشنا کند. از این رو آنان را به امر پروردگارش - در دعای خویش شریک ساخت».

ابن جریر طبری در رابطه با آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ﴾ و امتناع نصاری از مباهله روایت کرده است که راوی گفت: «پیامبر دست حسن و حسین(ع) را گرفت و به علی(ع) فرمود: در پی با بیا. پس پیامبر با آنها بیرون آمد و نصاری حضور پیدا نکردند و گفتند ما می‌ترسیم که او پیامبر باشد و دعای پیامبر مثل دیگران نیست و از مباهله در آن روز امتناع کردند. پیامبر فرمود: اگر بیرون می‌آمدند و مباهله می‌کردند، می‌سوختند».

جستارهای وابسته

• آیه مباهله
• حدیث مباهله

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. شکری، آرزو، حقوق اهل بیت
3. ابراهیمی، زینب، مباهله، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
4. اسحاقی، سید حسین، فرهنگنامه فاطمی ج۱
5. حکیم، سید منذر، ‌پیشوایان هدایت ج۲