بحث:آیات الاحکام در معارف و سیره رضوی

مقدمه

آیاتی درباره قاعده یا مسأله فقهی در روایات رضوی. «آیات» جمع «آیه» و در لغت به معنای علامت، عبرت و معجزه، قصد، مکث و انتظار آمده است. راغب می‌گوید: آیه به معنای علامت آشکار ملازم با چیزی پنهان است، به گونه‌ای که انسان با آگاهی از آن علامت، به چیز پنهان دست می‌یابد. آیه در اصطلاح به معنای مجموعه‌ای از کلمات قرآن که از بخشی دیگر جدا می‌شود اطلاق می‌گردد. «الاحکام» جمع «حکم» و در لغت به معنای منع، قضاوت، علم، فقه و داوری و معانی دیگر آمده است. در اصطلاح نیز به خطاب خداوند که به افعال مکلف تعلق می‌گیرد اطلاق شده است. برخی گفته‌اند حکم، تشریعی است که خداوند برای نظم و انسجام بخشیدن به زندگی انسان صادر می‌کند و خطابات شرعی در قرآن و سنت، ابراز کننده و کاشف از حکم‌اند نه اینکه حکم شرعی باشند.

ترکیب «آیات الاحکام» به آیاتی اطلاق می‌گردد که مبین یکی از احکام عملیه دین مبین اسلام یا دربردارنده احکام فقهی متعلق به مصالح دنیا و آخرت مردم باشد. برخی دیگر گفته‌اند آیات الاحکام به آیاتی اطلاق می‌گردد که مفاد آن شامل یک یا چند قاعده یا مسأله فقهی بوده و حکم یا حقی متعلق به انسان و افعال او به طور صریح یا ضمنی در آن ذکر شده باشد، هر چند هدف و پیام اصلی آیه مطلبی غیر از موضوع فقهی و سیاقش به جز سیاق بیان احکام باشد. در میان آیات قرآن کریم، بخشی از آنها به احکام شرعی و فقهی مورد نیاز مکلفان در زمینه‌های مختلف عبادی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و موضوعات دیگر اختصاص دارد و احکام شرعی مطرح در روایات معصومان(ع)، از جمله احادیث منقول از امام رضا(ع)، برگرفته از این آیات است. این احکام یا به صراحت در آیات مطرح شده است و یا معصومان(ع) به جهت احاطه علمی به تمامی علوم قرآن، این احکام را به نوعی از ظاهر و یا باطن آیات استخراج و استنباط کرده‌اند. در بسیاری از این روایات، از جمله احادیث منسوب به امام رضا(ع)، حکم شرعی بدون استناد به آیاتی از قرآن کریم مطرح شده است، اما در برخی دیگر، معصومان(ع) برای اثبات وحیانی بودن حکم و یا تبین روش استنباط احکام از قرآن، احکامی را به آیاتی از قرآن مستند کرده‌اند.

پیامبر اسلام(ص) بر اساس آیه وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ، اولین کسی بود که وظیفه تبیین و تفسیر آیات قرآن به طور عام و آیات‌الاحکام آن را به طور خاص بر عهده داشت. بر اساس این تکلیف الهی، آن حضرت به تفسیر و تبیین آیات قرآن، از جمله آیات‌الاحکام، اقدام نمود و آیات قرآن را برای مسلمانان تبیین و تفسیر کرد. روایات و نقل‌های متعددی از آن حضرت در زمینه آیات الاحکام قرآن نقل شده است. پس از آن حضرت، امیرمؤمنان و دیگر امامان معصوم(ع) به تفسیر و تبیین آیات‌الاحکام قرآن پرداختند و احکام شرعی را با استناد به آیات برای مسلمانان بیان کردند که از آنان نیز روایات فراوانی در این موضوع نقل شده است. صحابه پیامبر(ص) و پس از آنان تابعین نیز با پیروی از سیره پیامبر(ص) به تبیین و تفسیر این آیات اقدام کردند و گاه احکام شرعی را بر اساس آیات‌الاحکام قرآن برای دیگران بیان می‌کردند.

با آغاز عصر تدوین علوم اسلامی، آیات‌الاحکام قرآن نیز وارد منابع مکتوب اسلامی گردید و فقیهان کتاب‌های متعددی را در این موضوع تدوین کردند. ابونصر محمد بن سائب کلبی (۱۴۶ق) از اصحاب امام باقر و صادق(ع) اولین کسی بود که بخشی از آیات فقهی قرآن را در کتابی تحت عنوان آیات الاحکام گردآوری و تألیف کرد. مقاتل بن سلیمان(۱۵۰ق) آیات الاحکام قرآن را در کتابی با عنوان تفسیر الخمسمائة آیة فی الأحکام تألیف نمود و همچنین از کتاب‌های دیگری مانند تفسیر خمسمائة آیة تألیف ابوالمؤثر صلت بن خمیس (قرن ۳ق)، النهایة فی تفسیر خمسمائة آیة فی الأحکام، تألیف احمد بن عبدالله متوج بحرانی (۷۷۱ق)، شفاء العلیل فی شرح الخمسمائة آیة فی التنزیل، تألیف عبدالله بن محمد نجری (۸۷۷ق) و منهاج البدایة فی تفسیر آیات الاحکام الخمسمائة تألیف احمد بن عبدالله بن حسن بحرانی (قرن ۹ق) با همین عنوان می‌توان یاد کرد. همزمان با این افراد و نیز پس از آنان افراد متعددی از عالمان و فقیهان شیعه و اهل سنت در عصرهای مختلف، آیات الاحکام قرآن را در منابع خاص گردآوری کردند و از زوایا و جهات مختلف به تبیین و تفسیر این آیات پرداختند که مجموع این تألیفات تا عصر حاضر بر صدها تألیف بالغ می‌گردد. افزون بر این، فقیهان با تدوین کتب خاص فقه از آیات الاحکام قرآن نیز در این منابع بهره گرفتند و هر یک از آنان احکام فقهی متعددی را در ابواب و موضوعات مختلف فقهی از آیات قرآن استنباط نمودند که این رویه از آغاز تدوین منابع فقهی تاکنون ادامه دارد.

بر اساس روایات متعددی از اهل بیت(ع)، همه احکامی که بشر به آن نیاز دارد در قرآن کریم آمده است. در روایتی از امام رضا(ع)، با استناد به آیاتی از قرآن از جمله آیه وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ که از آمدن همه چیز در قرآن سخن گفته و یا آیه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا که از تکمیل دین یاد کرده است، قرآن کریم جامع همه امور حلال و حرام و حدود و احکام و جمیع آنچه بشر به آن نیاز دارد دانسته شده است. این مضمون در روایات متعدد از دیگر معصومان(ع) نیز آمده است. بر اساس روایات مذکور، آیات الاحکام قرآن، همه احکام مورد نیاز بشر را در بر دارد. اما در اینکه چه بخش و تعدادی از آیات قرآن کریم جزو آیات‌الاحکام قرآن است؛ عالمان اسلامی حدود بیست نظریه مطرح کرده‌اند که می‌توان این نظریات را در پنج دیدگاه خلاصه نمود. رأی مشهور میان عالمان اسلامی آن است که تعداد آیات الاحکام قرآن پانصد آیه است. دیدگاه دیگر، تعداد این آیات را کمتر از پانصد آیه دانسته و برای این آیات ارقام متعددی از جمله ۱۵۰، ۲۴۰، ۲۸۵، ۳۴۰، ۳۷۰، آیه را ذکر کرده‌اند. نظریه دیگر آن است که آیات‌الاحکام قرآن بیشتر از پانصد آیه است که پیروان این نظریه ارقامی از جمله ۶۰۰، ۶۳۴، ۸۰۰، ۹۰۰، ۲۰۰۰، آیه را برای این آیات ذکر کرده‌اند. دیدگاه دیگر آن است که آیات الاحکام قرآن با توجه به ذوق و قریحه افراد و یا با توجه به اینکه چه موضوعاتی را داخل در محدوده فقه و آیات‌الاحکام بدانیم قابل افزایش یا کاهش دادن است. نظریه پنجم در این باره آن است که همه آیات قرآن در محدوده آیات الاحکام قرآن قرار دارد و خداوند با نزول قرآن در صدد آن است تا انسان‌ها را به تکالیفی مأمور کند و یا از اعمال خاصی باز دارد.

قرآن کریم در نزد همه مذاهب اسلامی مهم‌ترین منبع استنباط احکام شرعی به شمار می‌رود و آنان در استنباط احکام نخست به این کتاب الهی رجوع می‌کنند، هر چند میزان مراجعه آنان به قرآن کریم یکسان نیست. از دیدگاه حنفیه، قرآن نخستین منبع استنباط احکام از قرآن کریم است و دلالت عمومات آن قطعی است و تنها با سنت متواتر یا مشهور قابل تخصیص است. از این رو، به نظر فقیهان حنفیه، در استنباط احکام ابتدا باید به قرآن مراجعه شود و در صورت نبود حکم موضوع در قرآن، به سنت پیامبر یا صحابه رجوع می‌شود. در مذهب مالکی نیز قرآن نخستین منبع احکام شرعی به شمار می‌رود، ولی دلالت عمومات قرآن قطعی نیست و خبر واحد، قیاس و اجماع می‌تواند مخصص قرآن باشد. مالک معتقد است که اوامر قرآن بدون وجود قرینه دلالت بر وجوب ندارد. مالک بن انس(۱۷۹ق) نیز در استنباط احکام به قرآن مراجعه می‌کرد. هر چند رجوع او به قرآن نسبت به برخی از پیشوایان مذاهب دیگر از جمله شافعی کمتر گزارش شده است.

از نظر شافعی نیز قرآن نخستین و مهم‌ترین منبع استنباط احکام است. به همین دلیل وی سنت را هر چند متواتر باشد ناسخ قرآن نمی‌داند. ولی علمای این مذهب درباره جایگاه قرآن در میان منابع دیگر اختلاف نظر دارند و برخی از آنان قرآن کریم را با سنت در یک سطح قرار داده و حتی بر آن‌اند که خبر واحد می‌تواند ناسخ قرآن یا مخصص عمومات و مبین مجملات آن باشد. شافعی در استنباط احکام فقهی بیشتر از دیگران به قرآن مراجعه کرده است، به گونه‌ای که می‌توان او را از پیشتازان تمسک به قرآن و آیات الاحکام در میان پیشوایان و فقهای اهل سنت دانست. در میان پیشوایان اهل سنت، وی تنها کسی است که کتابی مستقل در موضوع آیات الاحکام، تحت عنوان احکام القرآن، تألیف کرده است افزون بر این، وی دارای تألیفات متعدد در دیگر موضوعات اعم از فقه و حدیث است که کتاب جامع الأم یکی از این تألیفات او در موضوع فقه به شمار می‌رود.

احمد بن حنبل (۲۴۱ق) قرآن و سنت را به یک میزان و در یک ردیف معتبر می‌دانست و فرقی میان این دو از نظر حجیت و اعتبار قائل نبود. بر اساس این دیدگاه وی، به وسیله هر حدیث که جنبه بیان و تخصیص داشته باشد می‌توان قرآن را تبیین کرد و یا آن را تخصیص زد. از احمد بن حنبل نیز همانند ابوحنیفه کتاب مدون فقهی اعم از آیات الاحکام و فقه در دست نیست، اما برخی از محققان معاصر پیرو این مذهب، استنادات فقهی او به آیات قرآن را در عبادات از تألیفات او گردآوری کرده و کتابی تحت عنوان فقه الامام احمد بن حنبل فی آیات الأحکام تألیف کرده‌اند.

در مذهب اهل بیت(ع) قرآن کریم اولین و مهم‌ترین منبع احکام الهی به شمار می‌رود، به گونه‌ای که اعتبار دیگر منابع دریافت احکام شرعی از جمله روایات نیز به قرآن باز می‌گردد. ائمه(ع) در روایاتی تأکید کرده‌اند که روایات منقول از آنان را بر قرآن عرضه نمایید؛ اگر موافق با قرآن بود بپذیرید، اما اگر با آیات قرآن در تضاد بود آنها را قبول نکنید. اما تفاوتی که در رجوع به قرآن میان مذهب اهل بیت(ع) و دیگر مذاهب اسلامی وجود دارد، نخست در میزان رجوع به قرآن و برداشت احکام شرعی از آن است که بیشتر با همه احکام شرعی مطرح در روایات اهل بیت(ع) برگرفته از قرآن کریم است، هر چند در ظاهر آنان همه این احکام را مستند به قرآن نکرده‌اند. تفاوت دیگر در نوع برداشت از این آیات است. به این بیان که چون اهل بیت(ع) از همه علوم و معارف قرآن آگاهی دارند، احکام واقعی الهی را از قرآن برداشت می‌نمایند، ولی دیگران چون از این موهبت الهی محروم‌اند، ممکن است احکامی را از قرآن برداشت نمایند که با احکام واقعی الهی در تضاد باشد. که در ذیل به روایات منقول از امام رضا(ع) در این باره اشاره می‌کنیم تا علاوه بر اثبات گستردگی رجوع آن حضرت به آیات قرآن در موضوعات مختلف مورد نیاز بشر، تفاوت برداشت آن حضرت با برداشت فقیهان مذاهب اهل سنت در برخی موارد نیز روشن گردد. 

موضوعات مربوط به فروعات عملی رایج در فقه، از جمله مباحثی است که بیشترین استناد به آیات قرآن را امام رضا(ع) در آنها انجام داده است. از جمله در روایتی امام رضا(ع) در تفسیر آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ... که به وضو گرفتن هنگام نماز اشاره کرده، چگونگی وضو گرفتن را برای مکلفان تبیین فرمود. از شافعی نیز در این مورد نقل شده که وی نیز از آیه مذکور چگونگی وضو گرفتن را برداشت کرده است، اما بر خلاف برداشت امامان اهل بیت(ع)، از جمله امام رضا(ع)، أَرْجُلكُمْ را به کسر تلاوت کرده و آن را عطف به بِرُءُوسِكُمْ گرفته و بر این اساس به جای مسح، شستن پاها را در وضو واجب شمرده است. در روایتی دیگر، آن حضرت با استناد به آیه ...فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا، دیگران را از مشارکت در وضوی شخصی دیگر نهی نمود. با استناد به آیه شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ...، تشریع روزه در ماه رمضان را به جهت نزول قرآن در این ماه دانست. نیز آن حضرت با استناد به آیه إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ که مصارف زکات را بیان کرده، خدا و رسول(ص) و اهل بیت(ع) را از خوردن این اموال منزه دانست. در حدیثی آن حضرت در تفسیر آیه وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ... سهم خمس خداوند را متعلق به رسول خدا(ص) و سهم رسول خدا(ص) را متعلق به امام دانسته است. اما از ابوحنیفه نقل شده است که وی معتقد است سهم رسول خدا(ص) پس از وفات آن حضرت ساقط می‌گردد. در حدیثی امام رضا(ع) با اشاره به آیه لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ، از جمله اهداف تشریع حج را کسب منافع مادی و معنوی برای حج‌گزاران و دیگران معرفی کرده است. این تفسیر در روایات منقول از صحابه و تابعین نیز آمده است. در مسأله ازدواج و مسائل مربوط به زوجین، در حدیثی آن حضرت با استناد به آیه وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا، ازدواج با کنیز را با اجازه مالک وی جایز شمرده است. در حدیثی دیگر با اشاره به آیه فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ، ازدواج با زنان در شب را مستحب می‌داند و....

افزون بر مسائل رایج در فقه، بسیاری از موضوعات سیاسی و اجتماعی در روایات امام رضا(ع) با استناد به آیات الاحکام قرآن تبیین شده است. از جمله در حدیثی امام رضا(ع) با استناد به آیه قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ، که در آن از درخواست یوسف برای پذیرش منصب حکومتی از عزیز مصر یاد شده، پذیرش ولایت‌عهدی خود در حکومت مأمون را به جهت ضرورت امری مشروع شمرده است. در روایتی دیگر آن حضرت با استناد به آیه فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ که در آن از رفتن به سفر و تجارت پس از نماز جمعه یاد شده، به سفر رفتن در روز جمعه را شایسته ندانسته و روز شنبه را برای این کار مناسب شمرده است. ولی از برخی صحابه نقل شده است که مراد از توصیه به تجارت در آیه را تجارت معنوی همچون عیادت مریض، تشییع جنازه و زیارت برادران دینی دانسته‌اند.

موضوع دیگر مطرح در این روایات، احکام مربوط به مباحث اعتقادی و قلبی است. در حدیثی امام رضا(ع) با استناد به آیات قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَمَنْ فِيهَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ و آیه هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلَائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ، مسلمان شدن و ایمان آوردن در هنگام مشاهده عذاب و کیفر الهی را قابل پذیرش ندانست. در روایتی دیگر آن حضرت به نقل از رسول خدا(ص) بازخواست در قیامت را که در آیه وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ از آن سخن به میان آمده، سؤال از ولایت امیرمؤمنان(ع) دانست. در روایتی دیگر آن حضرت مقصود از نعمت در آیه ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ را محبت و دوستی و ولایت اهل بیت(ع) دانست که در قیامت به عنوان تکلیفی واجب بعد از توحید و نبوت مورد بازخواست قرار می‌گیرد. اما در روایات منقول در منابع اهل سنت، مراد از نعمت در آیه مذکور تنها نعمت‌های مادی و دنیوی دانسته شده است.

موضوعات اخلاقی از دیگر مباحثی است که حکم شرعی آنها در احادیث امام رضا(ع) بر اساس آیات الاحکام قرآن تبیین گردیده است. آن حضرت اطاعت از پدر و نیکی به وی و تواضع و خضوع در برابر او را واجب شمرده و سپس به آیه وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ استناد فرموده که به شکرگزاری والدین همراه با شکر خداوند فرمان داده است. در حدیثی دیگر آن حضرت با استناد به آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ، شخصی را که از فردی دیگر با لقب بد یاد کرده بود سرزنش نمود و وی را به اسم بردن از وی با نام او فرمان داد. در حدیثی دیگر آن حضرت مراد از گذشت نیکو در آیه وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ را عفو بدون سرزنش دیگران دانست.

رفع ابهام و تعیین مقدار ارقام در وصیت‌های مبهم، از دیگر موضوعات و مباحثی است که امام رضا(ع) حکم آنها را با استناد به آیات قرآن تبیین نموده است. از جمله در نقلی منسوب به آن حضرت آمده است: اگر فردی به جزئی از اموالش وصیت نماید، ورثه باید یک دهم یا یک هفتم اموال میت را در مورد وصیت هزینه نمایند، زیرا جز در آیه‌ای از قرآن بر یک دهم و در آیه‌ای دیگر بر یک هفتم اطلاق شده است. ولی نظر ابوحنیفه در این مسأله آن بود که ورثه باید یک چهارم اموال را در مورد وصیت هزینه نمایند، زیرا پرندگانی که حضرت ابراهیم(ع) آنها را قطعه قطعه نمود چهار پرنده بودند. در نقل دیگری از آن حضرت آمده است: اگر کسی به طور اجمال به یک سهم از اموالش وصیت نماید، ورثه باید یک هشتم اموالش را در آن مورد عطا نمایند، زیرا قرآن زکات را بر هشت سهم تقسیم نموده است. در نقلی دیگر منسوب به آن حضرت آمده است: اگر کسی نذر نماید که مال زیادی را صدقه دهد، باید مبلغی در حدود هشتاد و بالاتر از آن را صدقه دهد، زیرا قرآن در آیه لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ از غزوات و جنگ‌های پیامبر(ص) که در حدود هشتاد غزوه و جنگ بوده است با عنوان «زیاد» یاد کرده است. این مضمون در روایاتی از دیگر امامان معصوم(ع) نیز آمده است.

آیات الاحکام در روایات و سخنان منسوب به امام رضا(ع) به شیوه‌های گوناگون مطرح شده است که به برخی از عمده‌ترین این شیوه‌ها اشاره می‌گردد: گاهی آن حضرت حکم شرعی موضوعی را بیان می‌کرد و سپس آن حکم را مستند به آیه‌ای از آیات الاحکام می‌فرمود. به عنوان مثال، آن حضرت در روایتی کمک گرفتن از دیگران در وضو را جایز ندانست و این حکم را مستند به آیه ...فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا نمود که از انجام خالصانه اعمال برای خداوند و شریک نکردن دیگران در عبادات سخن به میان آورده است. گاه نیز آن حضرت در پاسخ سؤال از احکام شرعی، آیه‌ای از آیات الاحکام قرآن را به عنوان پاسخ آن حکم مطرح می‌کرد، چنان که در پاسخ از حکم غنا، آیه وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ را که از سخنان لهو و بیهوده یاد کرده ذکر کرده است.

در مواردی نیز آن حضرت آیات الاحکام را، تفسیر کرده است. تفسیر آن حضرت از آیات الاحکام گاه به طور ابتدایی و بدون سابقه پرسشی در این باره انجام می‌گرفت، چنان که آن حضرت بهای اندک ثَمَنٍ بَخْسٍ در آیه وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ را به بیست درهم تفسیر کرد که این مقدار قیمت یک سگ شکاری مرده است. در موارد متعدد دیگر، آن حضرت این آیات را در پاسخ درخواست دیگران تفسیر می‌نمود. چنان که مأمون از آن حضرت درباره تفسیر آیه يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا که از اخراج زنان مطلقه از خانه در صورت ارتکاب فاحشه آشکار سخن به میان آورده، سؤال کرد و آن حضرت فاحشه آشکار در این آیه را به آزار اهل خانه از سوی زن تفسیر نمود.

تفسیر آن حضرت از آیات الاحکام نیز به گونه‌های مختلف انجام می‌گرفت. گاه امام رضا(ع) به تفسیر لغات و شرح واژگان و لغات مطرح در آیات الاحکام اکتفا می‌کرد، مانند تفسیر الرَّفَثُ در آیه الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ... به آمیزش: «وَ الرَّفَثُ الْجِمَاعُ» و تفسیر تَفَثَ در آیه ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ به گرفتن ناخن و رفع آلودگی بدن: «التَّفَثُ تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ وَ طَرْحُ الْوَسَخِ» گاه نیز مصادیق عنوان کلی مطرح در آیات الاحکام را ذکر می‌فرمود، چنان که در روایتی آن حضرت از جمله مصادیق سُّحْتِ در آیه سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ... را گرفتن هدیه در برابر برآوردن حاجت دیگران دانست و از جمله مصادیق زینت در آیه يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ... را پوشیدن لباس و شانه کردن موی سر و ریش در هنگام نماز دانست. گاه هم حضرت از بیان مصداق فراتر می‌رفت و به توضیح اصطلاحات و مفاهیم مطرح در آیات الاحکام می‌پرداخت. چنان که در روایتی آن حضرت مراد از نگه داشتن نیکوی زنان را که در آیه الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ... به آن اشاره شده، آزار ندادن آنان و دادن نفقه به آنان و مقصود از رها کردن نیکو را طلاق دادن این زنان بر اساس کتاب خدا دانست.

گاه حضرت به تفصیل به بیان تفسیر آیات الاحکام و بیان وجوه مختلف مطرح در این آیات می‌پرداخت. چنان که در روایتی، فردی از آن حضرت درباره تفسیر مجازات‌های محارب که در آیه إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ آمده است سؤال کرد. آن حضرت در پاسخ فرمود: هر گاه محارب با خدا و رسول او محاربه نماید و در زمین فساد کند و فردی را به قتل رساند کشته می‌شود و اگر کسی را به قتل رساند و مال وی را نیز به سرقت برد، کشته می‌شود و به صلیب کشیده می‌شود و اگر تنها مال را به سرقت ببرد ولی کسی را به قتل نرساند، دست و پایش بر خلاف یکدیگر قطع می‌گردد. ولی اگر سلاح بکشد و با خدا و رسول او محاربه نماید و در زمین فساد نماید و کسی را به قتل نرساند و مالی را هم سرقت نکند، تنها تبعید می‌گردد.

حضرت گاهی به طور عملی به تبیین و تفسیر آیات الاحکام می‌پرداخت. از جمله در حدیثی نقل شده است که شخصی از چگونگی وضو گرفتن و شستن دست‌ها که در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ... آمده است سؤال کرد. حضرت نیز به طور عملی مقداری آب حاضر کرد و آب را با دست راست برداشت و آن را به دست چپ ریخت و سپس آن را بر مرفق ریخت و تا سرانگشتان مسح کرد. گاه آن حضرت عمل و سیره خود را مستند به آیه‌ای از آیات‌الاحکام قرآن می‌نمود و بدین وسیله آیه مذکور را تبیین می‌کرد. چنان که در حدیثی آمده است: گاه که برای امام رضا(ع) طعامی می‌آوردند، آن حضرت ظرفی را کنار سفره می‌گذاشت و از بخشی از بهترین قسمت‌های غذا بر می‌داشت و در آن ظرف می‌ریخت و آن را برای مساکین می‌فرستاد. سپس آیاتی از سوره بلد را تلاوت می‌کرد که از عبور نمودن از گردنه‌های قیامت با آزاد کردن بردگان در آنها یاد شده و این عمل را سبب عبور انسان‌ها از این گردنه‌ها بر می‌شمرد.

در مواردی نیز آن حضرت برداشت نادرست دیگران از آیات الاحکام را رد می‌کرد. در حدیثی نقل شده است: برخی النَّعِيمِ در آیه ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ را به نعمت‌های مادی از جمله آب سرد و غذای نیکو یا خواب راحت تفسیر کرده بودند؛ اما حضرت این تفسیر را مردود شمرد و آن را به نعمت محبت و ولایت اهل بیت(ع) تفسیر نمود که در قیامت انسان‌ها از آن بازخواست خواهند شد. گاه نیز حضرت تفسیر و برداشت دیگران از آیات الاحکام را تقریر می‌کرد. از جمله در روایتی نقل شده است که امام رضا(ع) از یکی از اصحاب خود درباره ازدواج مسلمان با زن نصرانی سؤال کرد که وی با استناد به آیه وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ این عمل را جایز ندانست. سپس حضرت آیه الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ را مطرح کرد که ازدواج با زنان اهل کتاب را جایز شمرده است. آن صحابی نیز آیه ۲۲۱ سوره بقره را ناسخ آیه مذکور شمرد که امام با تبسم و سکوت خویش پاسخ‌های وی را تقریر نمود..