خسران در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خسران است. خسران از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خسران در قرآن - خسران در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

1. الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.
2. الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ.
3. اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ * إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ.
4. الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. خسران اهل کتاب، در صورت کفر آگاهانه و عمدی به پیامبر: وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.... الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ.
2. دشمنان محمد (ص از حزب شیطان و در زمره خاسران: اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ * إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ؛ إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ.
3. قطع پیوند با پیامبر از عوامل خسران (مجمع البیان ج ۱ ص ۱۷۰): وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ.... أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.

خسران در قرآن

زیانکاری برخاسته از بهره نگرفتن از سرمایه عمر بر اثر کفر و گناه خسران از ریشه «خ ـ س ـ ر» به معنی زیان دیدن، کاستی در داد و ستد و مغبون شدن در آن است که به انسان و کارش نسبت داده می‌شود. برابر فارسی آن زیانکاری است. خسران در امور مادی، بر کاستی و ضرر دلالت می‌کند و در امور روحی و معنوی، معنای گمراهی و نابودی را می‌رساند. گرچه خسران در امور مادی بیشتر به کار می‌رود، به معنای نابودی اصل سرمایه به طور کلی است که بر اثر فزونی کاربست، در از بین رفتن بخشی از سرمایه نیز به کار می‌رود. بیشترین کاربرد آن در قرآن در معنای زیان روحی و معنوی است. «خسر» و دیگر مشتقات آن (خاسرون، اخسرون، خسران، خسار، تخسیر و...) بیش از ۶۰ بار در قرآن یاد شده و به موضوعاتی چون یادکرد از زیانکاران در پهنای تاریخ، عوامل زیانکاری و راه‌های برونرفت از زیانکاری پرداخته‌اند. برخی واژه‌های دیگر نیز در ارتباط با این معنا آمده‌اند؛ مانند فعل «تَبّ» و پاره‌ای مشتقاتش که گویای زیانکاری شخص است، مشتقات «غُرم» به معنای زیان در تجارت و مغرم به کسی گفته می‌شود که مالش رایگان از دستش برود. و فعل «خاب» به معنی زیان دید و به خواسته‌اش نرسید..

تبیین ماهیت خسران

قرآن کریم همه انسان‌ها را در زیان و سرمایه عمر آنان را رو به تباهی دانسته و تنها مؤمنان و نیکوکاران را که یکدیگر را به پیروی حق سفارش و به پایداری در راه خدا دعوت می‌کنند، از این سرنوشت استثناء کرده است: وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ به گفته برخی مفسران ذیل آیه ۵۶ ذاریاتانسان برای عبادت و شناخت خدای یکتا آفریده شده و آیه ۹۹ حجر راه شناخت حقیقی پروردگار را عبادت خدا می‌شناساند و چون انسان عمری معیّن و محدود دارد، هر عملی که سبب اتلاف آن گردد و او را از هدفش (عبادت و شناخت حق) دور سازد، اتلاف سرمایه انسانی را همراه آورده و چون با هیچ چیز جبران نمی‌شود، خسران حقیقی یا به تعبیر قرآن، خسران مبین است: فَٱعْبُدُوا۟ مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِۦ قُلْ إِنَّ ٱلْخَـٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ أَلَا ذَٰلِكَ هُوَ ٱلْخُسْرَانُ ٱلْمُبِينُ برخی سبب آشکار بودن این نوع زیان را روحانی و نفسانی بودن آن دانسته‌اند که پایانی ندارد؛ به خلاف زیان در مال و مقام که پایان دارد. مفسران در بررسی مفهوم خسران در قرآن و مقایسه آن با معنای لغوی، خسران در قرآن را همسو با معنای لغوی آن دانسته‌اند؛ با این تفاوت که خسران در لغت به معنای تباه شدن بخشی یا همه سرمایه مادی انسان است؛ اما خسران در قرآن به معنای تباه شدن مهم‌ترین سرمایه‌های انسانی (صحت و سلامتی، فطرت، عقل سلیم، ایمان و ثواب و عمر) است که در پی ارتکاب گناهان پدید می‌آید و بر اثر آن انسان خود را هلاک می‌سازد. براین اساس، کفر و انجام دادن گناهان سبب تباهی نفس انسانی و محرومیت از بهره‌های رحمت الهی شده و گنه‌پیشگان با بداختیاری خود ـ چونان بازرگانی بد تدبیر که مال خود را تباه می‌کند ـ سرمایه وجود خویش را تباه کرده و در قیامت خود را هلاک و از بهشت محروم و به عذاب الهی گرفتار می‌سازند: قُل لِّمَن مَّا فِى ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ قُل لِّلَّهِ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ ٱلرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَىٰ يَوْمِ ٱلْقِيَـٰمَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ، از این‌رو برخی خسران را بازتاب کردار ناشایست انسان‌ها دانسته‌اند که نتیجه‌اش در آخرت پدیدار می‌شود و اندازه آن، وابسته به نوع عمل انسان است. براین‌پایه، می‌شود این نوع خسران برای هر صنفی از انسان‌ها با هر دین و آیین و هرگونه موقعیت اجتماعی رخ دهد.

خسران برای اشخاص گوناگون شدت و ضعف دارد، از این‌رو قرآن برخی را مانند کسانی که به سبب خودبینی، اعمال ناشایست خود را نیک و شایسته می‌پندارند، از دیگر زیانکاران زیانکارتر می‌داند: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا مفسران در باره «اخسرین» و «اخسرون» افعل تفضیل متفاوت سخن گفته‌اند: بیشتر آنها آن را دارای معنای تفضیلی دانسته و با توجه به سیاق هریک از آیات، به سبب تفضیل آن نیز اشاره کرده‌اند. برخی در سبب شدید بودن زیانکاری کسانی که مصداق آیات پیش گفته هستند گفته‌اند: گرفتاران به این نوع خسران، تمام سرمایه مادی و معنوی خویش را هزینه کرده و به‌جایش جز انحراف و گمراهی، در نتیجه عذاب همیشگی، به دست نمی‌آورند؛ اما چون انحراف و گمراهی خود را کجروی نمی‌دانند، برای اصلاح کردار خویش گام بر نمی‌دارند و برای همیشه در گمراهی خواهند بود. برخی بر اساس حدیث «من سن سنة سیئة عمل بها کان علیه وزرها و وزر من عمل بها» که به شریک بودن مبدع سنت بد در عذاب عمل کنندگان به آن اشاره دارد، سبب شدت زیانکاری بعضی را تحمل زیانکاری پیروانشان، افزون بر زیانکاری خود دانسته‌اند. در مقابل، بعضی اخسر را به معنای اسم فاعل دانسته‌اند. تفاوت تعبیر به اخسرون و خاسرون در دو آیه به ظاهر مشابه لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ هُمُ ٱلْأَخْسَرُونَ و لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ می‌تواند مؤید این معنا باشد..

یادکرد قرآن از برخی زیانکاران

قرآن کریم به شکل کلی از عذاب ساکنان شهرها و محله‌هایی خبر می‌دهد که از حدود الهی گذشته و نبوت پیامبران خدا را انکار کردند و پایان کار آنان را زیانکاری در دنیا و آخرت می‌داند: وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا * فَذَاقَتْ وَبَالَ أَمْرِهَا وَكَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهَا خُسْرًا مفسران خسارت آخرتی آنان را گرفتار شدنشان در عذاب الهی دانسته‌اند. افزون بر این، قرآن از برخی کسان و امت‌ها که دچار زیان شده‌اند، به شکل خاص گزارش می‌دهد.

1. قابیل: وی بر اثر هوای نفس به قتل برادرش دست زد که خسران دنیا و آخرت را برای او در پی داشت: فَطَوَّعَتْ لَهُۥ نَفْسُهُۥ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُۥ فَأَصْبَحَ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ
2. قوم نوح: نوح از قومش به جهت نافرمانی و پیروی از مترفان شکایت کرده است که اموال و اولادشان جز خسارت برای آنان به بار نیاوردند: قَالَ نُوحٌۭ رَّبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِى وَٱتَّبَعُوا۟ مَن لَّمْ يَزِدْهُ مَالُهُۥ وَوَلَدُهُۥٓ إِلَّا خَسَارًۭا برخی «خساراً» در آیه را به معنی هلاک همه سرمایه و آن را با خسران ـ که بر از بین رفتن بخشی از سرمایه نیز اطلاق می‌شود ـ متفاوت دانسته‌اند.
3. نمرودیان: قرآن از خسران نمرودیان که به هدف مجازات ابراهیم(ع) بدترین نوع آن (آتش) را برای وی فراهم آوردند، سخن می‌گوید و زیان را متوجه خودشان می‌داند: وَأَرَادُوا۟ بِهِۦ كَيْدًۭا فَجَعَلْنَـٰهُمُ ٱلْأَخْسَرِينَ برخی در باره شدت خسران آنان گفته‌اند که خدا ناتوان‌ترین مخلوق (پشه) را بر آنها مسلط کرد، تا با مکیدن خونشان آنان را هلاک گرداند. در سبب زیانکارتر بودن نمرودیان نیز گفته شده دو زیان برده‌اند: زیانی که براثر نابودی مکر و بی‌نتیجه بودن تلاششان دامنگیر آنان شد؛ زیانی که از نجات یافتن و حفظ ابراهیم(ع) آشکار گشت. برخی نیز در سبب زیانکارتر بودن آنان در سنجش با دیگر زیانکاران گفته‌اند تلاششان برهان قاطعی بر بطلان سیره آنان و حقانیت ابراهیم(ع) در ادعایش و بالا رفتن درجه آن حضرت و سبب عذاب شدید برای آنان بود.
4. قوم شعیب: قرآن در پاسخ به تکذیب کنندگان شعیب(ع) که پیروان او را زیانکار می‌دانستند خود آنان را زیانکار می‌خواند: ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ شُعَيْبًۭا كَأَن لَّمْ يَغْنَوْا۟ فِيهَا ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ شُعَيْبًۭا كَانُوا۟ هُمُ ٱلْخَـٰسِرِينَ در پی این تکذیب، عذاب الهی آنان را فراگرفت، به گونه‌ای که اثری از آنها نماند، از این رو از زیانکاران در دنیا و آخرت گشتند. در مقابل، پیروان شعیب از سود برندگان بودند.
5. قوم موسی: موسی(ع) قومش را به ورود به سرزمین مقدس دستور داد و عدم ورود آنان را سبب خسرانشان دانست: يَـٰقَوْمِ ٱدْخُلُوا۟ ٱلْأَرْضَ ٱلْمُقَدَّسَةَ ٱلَّتِى كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا۟ عَلَىٰٓ أَدْبَارِكُمْ فَتَنقَلِبُوا۟ خَـٰسِرِينَ در تبیین خسران آنان گفته شده که درآمدن آنان به سرزمین مقدّس، همانند نماز، روزه و...، بر آنان واجب بود و چون از اطاعت این حکم سرباز زدند، در تحصیل ثواب الهی دچار زیان شدند. در مقابل، برخی خسران آنان را زیان در بهره از زندگی مادی دانسته‌اند که با ورود به سرزمین مقدس به دست می‌آمد. دیدگاه سوم در این باره، تفسیر آن به زیان در دنیا و آخرت است.
6. اعراب جاهلی: قرآن در آیه ۱۴۰ انعام از زیانکار بودن عرب‌های روزگار جاهلی که نابخردانه فرزندان دختر خود را می‌کشتند و آنچه را خدا روزی‌شان کرده بود با افترا بر او، بر خود حرام می‌کردند، خبر داده و آنان را گمراه می‌خواند: قَدْ خَسِرَ ٱلَّذِينَ قَتَلُوٓا۟ أَوْلَـٰدَهُمْ سَفَهًۢا بِغَيْرِ عِلْمٍۢ وَحَرَّمُوا۟ مَا رَزَقَهُمُ ٱللَّهُ ٱفْتِرَآءً عَلَى ٱللَّهِ قَدْ ضَلُّوا۟ وَمَا كَانُوا۟ مُهْتَدِينَ. برخی آیه را در شأن دو قبیله ربیعه و مضر دانسته‌اند که در دوره جاهلیت دختران خود را از ترس اسارت و گرسنگی زنده به گور می‌کردند. بعضی سبب خسران اینان را نکوهش شدید در دنیا و عذاب بزرگ در آخرت دانسته‌اند.
7. یهودیان دوران پیامبر: اهل کتاب دوره پیامبر(ص) با آنکه به جهت یادکرد نشانه‌های حضرت در تورات و انجیل او را کاملاً می‌شناختند، نبوت وی را انکار می‌کردند و قرآن آنان را زیانکار می‌داند: ٱلَّذِينَ ءَاتَيْنَـٰهُمُ ٱلْكِتَـٰبَ يَعْرِفُونَهُۥ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَآءَهُمُ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ بر اساس روایتی ذیل این آیه و در تبیین زیانکاری آنان، همه انسان‌های کافر و مسلمان در بهشت و جهنم منازلی دارند که بر اثر اعمالشان منازل بهشتی اهل آتش را به بهشتیان و در مقابل، منازل جهنمی آنان را به اهل آتش می‌دهند.
8. ابولهب: سوره مسد که در توبیخ ابولهب فرود آمده، از خسران همیشگی او خبر می‌دهد: بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلرَّحِيمِ تَبَّتْ يَدَآ أَبِى لَهَبٍۢ وَتَبَّ مفسران تب را در این آیه به معنای زیان و هلاک دانسته‌اند. بر این‌پایه، سرمایه و اموال بسیار ابولهب نتوانست او را در مقابله با زیانش توانمند سازد. در شأن نزول این سوره گفته شده وقتی پیامبر اکرم(ص) روی کوه صفا فریاد برآورد و مردم را به دور خود گردآورد و آنان را از عذاب الهی برحذر داشت، ابولهب با بی‌ارزش خواندن دعوت حضرت برای وی خسران در تمام روز را آرزو کرد که این سوره نازل شد و خود او را زیانکار در دنیا و آخرت خواند..

عوامل خسران

بر اساس آیات قرآن عواملی را می‌توان برای خسران برشمرد.

کفر

کفر در برابر ایمان و به معنای انکار خدا و لازمِ آن، ناسپاسی در برابر نعمت‌های اوست. کافران به سبب ناسپاسی در برابر نعمت‌های مادی و معنوی خدا، خویشتن را به فسق و عصیان می‌آلایند و کردار ناشایست آنان خسرانشان را در پی دارد. خدا در آیه ۳۹ فاطر پیامد ناگوار کفر را از شخص کافر دانسته و از شدت نفرت الهی درباره کافران خبر می‌دهد و کفر آنان را سبب افزایش خسارت آنان می‌خواند: هُوَ ٱلَّذِى جَعَلَكُمْ خَلَـٰٓئِفَ فِى ٱلْأَرْضِ فَمَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُۥ وَلَا يَزِيدُ ٱلْكَـٰفِرِينَ كُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتًۭا وَلَا يَزِيدُ ٱلْكَـٰفِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَارًۭا. افزون بر این، پیروی از کافران نیز از عوامل خسران: يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِن تُطِيعُوا۟ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ يَرُدُّوكُمْ عَلَىٰٓ أَعْقَـٰبِكُمْ فَتَنقَلِبُوا۟ خَـٰسِرِينَ و در مقابل، ایمان به خدا از اسباب نجات انسان از خسران دانسته شده است. (همین مقاله: راه‌های برونرفت از خسران) بر اساس آیات ۱۰۷ ـ ۱۰۹ نحل دنیاخواهی و برگزیدن زندگی دنیا و امور فانی و باطل بر آخرت که از ویژگی‌های کافران است، توفیق هدایت و ایمان را از آنان می‌گیرد و زیان آخرتی را برایشان به ارمغان می‌آورد: ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ * أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ * لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ. قرآن کریم جلوه‌های گوناگون کفر را از عوامل خسران می‌داند.

1. کفر به خدا: آیه ۵۲ عنکبوت ایمان به باطل و کفر به خدا را سبب خسران می‌داند: قُلْ كَفَىٰ بِٱللَّهِ بَيْنِى وَبَيْنَكُمْ شَهِيدًۭا يَعْلَمُ مَا فِى ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ بِٱلْبَـٰطِلِ وَكَفَرُوا۟ بِٱللَّهِ أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ. به باور برخی، که این آیه (بدترین) خسران را ویژه کافران و سبب آن را ایمان به باطل در برابر حق می‌شناساند. قرآن، کفر به خدا را در هر چهره‌ای، اعم از کفر ابتدایی یا کفر ارتدادی، مایه خسران دنیا و آخرت می‌داند: مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ * أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ * لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ
2. شرک: «شِرک» به معنی شریک، نصیب و بهره است، بنابراین مشرک کسی است که در خلقت، اداره و تدبیر جهان و عبادت برای خدا شریک قرار دهد. برخی درباره نسبت میان کفر و شرک، کفر را اعم از شرک و سبب اطلاق شرک بر همه اقسام کفر را فزونی کاربست در آن دانسته‌اند. گرچه یاد کرد از شرک در کنار کفر، گویای افتراق آن دو در معناست، برخی آیات، شرک را کفر و کفر را شرک می‌خوانند. بر این اساس، کفر و شرک از جهت انکار حق همسویند و قرآن شرک را ستمی بزرگ: وَإِذْ قَالَ لُقْمَـٰنُ لِٱبْنِهِۦ وَهُوَ يَعِظُهُۥ يَـٰبُنَىَّ لَا تُشْرِكْ بِٱللَّهِ إِنَّ ٱلشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌۭ و به شکل کلی، ظلم را سبب خسران می‌داند، ازاین‌رو خدا به پیامبران هشدار می‌دهد که شرک به خدا مایه تباه گشتن کردار شایسته می‌شود و مشرک را از خاسران قرار می‌دهد: «ولَقَد اُوحِیَ اِلَیکَ واِلَی الَّذینَ مِن قَبلِکَ لـَن اَشرَکتَ لَیَحبَطَنَّ عَمَلُکَ ولَتَکونَنَّ مِنَ الخـسِرین». برخی روایات در ذیل این آیه، از عذاب مشرکان، بی‌هیچ حسابرسی سخن می‌گویند که گویای عمق خسارت آنان است و خدایانی را که آنان به جای خدا می‌خوانند، برایشان سود نداشته و جز خسارت برایشان به ارمغان نمی‌آورند: وَمَا ظَلَمْنَـٰهُمْ وَلَـٰكِن ظَلَمُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ فَمَآ أَغْنَتْ عَنْهُمْ ءَالِهَتُهُمُ ٱلَّتِى يَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ مِن شَىْءٍۢ لَّمَّا جَآءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيبٍۢ.. در آیه‌ای خدا با بیانی تهدیدآمیز معبودان باطل را سبب زیانکاری و از دست رفتن سرمایه (نفس) انسان می‌شمرد و آن را زیانی آشکار وصف می‌کند: فَٱعْبُدُوا۟ مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِۦ قُلْ إِنَّ ٱلْخَـٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ أَلَا ذَٰلِكَ هُوَ ٱلْخُسْرَانُ ٱلْمُبِينُ؛ ؛ البته مشرکان مهلت یافته‌اند با توبه خود از خسارت خویش پیشگیری کنند و پایان مهلت پذیرش توبه آنان فرارسیدن عذاب الهی است: فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ و نیز هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُۥ يَوْمَ يَأْتِى تَأْوِيلُهُۥ يَقُولُ ٱلَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِٱلْحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَآءَ فَيَشْفَعُوا۟ لَنَآ أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ ٱلَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا۟ يَفْتَرُونَ بر این اساس، ایمانی سودمند است که پیش از دیدن عذاب الهی باشد.
3. کفر به آیات الهی: به شکل کلی، قرآن کریم کافران به آیات الهی را به عذابی سخت و حبط اعمالشان وعده می‌دهد و آنان را از زیانکارترین به شمار می‌آورد و اعمال آنان را بی‌ارزش می‌داند: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا * أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا به دیده برخی، مراد از «آیَاتِ» آیات آفاقی، انفسی، پیامبران خدا و معجزات آنان است. بعضی آن را آیات قرآن یا ادله عقلی و نقلی توحید و نبوت می‌دانند. بر این اساس، کفر به هریک از موارد یادشده، انسان را در زمره زیانکاران می‌نهد: لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ افزون بر این، قرآن تکذیب آیات الهی و دعوت انبیاء را عامل مستقیم خسران می‌شمرد و از آن پرهیز می‌دهد: وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِـَٔايَـٰتِ ٱللَّهِ فَتَكُونَ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ؛ . تکذیب آیات خدا گمراهی، در نتیجه خسران و محرومیت از بهشت و مغفرت الهی را در پی دارد: سَاءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ * مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَمَنْ يُضْلِلْ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ؛ آثار زیانبار تکذیب و کفر، به خسران آخرتی محدود نمی‌شود و زیان در حیات دنیایی و محرومیت از نعمت‌های خدا و نزول عذاب را نیز در پی دارد: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ
4. کفر به ایمان: برخی آیات از کفر به ایمان سخن می‌رانند. (مائده / ۵، ۵) بر این پایه، سرباز زدن از ایمان به خدا و یگانگی او و سرپیچی از فرامین و نواهی‌اش، به انسان سود نمی‌رساند و در آخرت از زیانکاران خواهد بود: ٱلْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ ٱلطَّيِّبَـٰتُ وَطَعَامُ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ حِلٌّۭ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّۭ لَّهُمْ وَٱلْمُحْصَنَـٰتُ مِنَ ٱلْمُؤْمِنَـٰتِ وَٱلْمُحْصَنَـٰتُ مِنَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ مِن قَبْلِكُمْ إِذَآ ءَاتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَـٰفِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِىٓ أَخْدَانٍۢ وَمَن يَكْفُرْ بِٱلْإِيمَـٰنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُۥ وَهُوَ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ مفسران درباره معنای کفر به ایمان به تفصیل سخن گفته‌اند. امام صادق(ع) منظور از «کفر به ایمان» را ترک هر عملی دانسته که انسان به درستی آن اذعان دارد؛ ولی در انجام دادنش کوتاهی کند که این خود، به سست‌انگاری در تکالیف دینی و به ترک تدریجی ایمان به شکل کامل می‌انجامد، در نتیجه زیانکاری در آخرت را در پی می‌آورد. برپایه روایت، انکار ولایت علی(ع) نیز از مصادیق کفر به ایمان است. نه تنها کفر به ایمان، تزلزل در ایمان نیز سبب خسران انسان‌ها در دنیا و آخرت است: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ این آیه درباره کسانی است که خدا را با شک می‌پرستند و هرگاه خیری به آنان برسد و زندگی فراخی داشته باشند و اسباب دنیا برایشان فراهم باشد، ایمانشان به ظاهر مستحکم گشته و به دین اسلام پای‌بند و زمانی که گرفتار بلا می‌شوند و زندگی بر آنان سخت می‌گردد، روی برتافته و کافر می‌گردند؛ چنین ایمان لرزانی جز خسران برای صاحبش در پی ندارد که قرآن از آن به خسران مبین یاد کرده است. مفسران جمله خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ را متفاوت تفسیر کرده‌اند که آن را می‌توان در دست نیافتن به خواسته خود، غنیمت نبردن، عزت نیافتن در دنیا، عقاب براثر نفاق و از دست دادن ثواب و بهشت در آخرت خلاصه کرد.
5. انکار آخرت: انکار رستاخیز و مجازات آخرتی، به نفی دعوت پیامبران، در نتیجه انکار خدا می‌انجامد، از این‌رو قرآن کریم از خسران حتمی منکران آخرت گزارش می‌دهد که تنها هنگام فرارسیدن قیامت بیدار می‌شوند و درحالی که کوله‌بار گناه بر دوش آنان سنگینی می‌کند، بر کرده خود افسوس می‌خورند: قَدْ خَسِرَ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِلِقَآءِ ٱللَّهِ حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَتْهُمُ ٱلسَّاعَةُ بَغْتَةًۭ قَالُوا۟ يَـٰحَسْرَتَنَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَىٰ ظُهُورِهِمْ أَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ؛ . بر اساس آیات ۴ ـ ۵ سوره نمل خدا کردار ناشایست کسانی را که به آخرت ایمان ندارند، برای آنان نیک جلوه داده و چون زندگی را بی‌هدف می‌دانند، همیشه سرگردان خواهند بود، در نتیجه گرفتار بدترین عذاب‌ها در آخرت و از زیانکاران می‌شوند: إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذَابِ وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ..

پیروی از شیطان و هوای نفس

ابلیس پس از رانده شدن از بهشت بر گمراه کردن انسان‌ها سوگند خورده و با وسوسه‌های خویش کوشیده و می‌کوشد آنان را به آرزوهای باطل بیالاید و به سمت گناه گرایش دهد، تا آفرینش خدا را دگرگون سازند و اوامر و نواهی الهی را زیر پا گذارند، پس پیروی از ابلیس، انسان‌ها را دستخوش خسرانی آشکار می‌کند: وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَـَٔامُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ ءَاذَانَ ٱلْأَنْعَـٰمِ وَلَـَٔامُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ ٱللَّهِ وَمَن يَتَّخِذِ ٱلشَّيْطَـٰنَ وَلِيًّۭا مِّن دُونِ ٱللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًۭا مُّبِينًۭا. در حقیقت، شیطان در برابر هدف غایی آفرینش انسان ایستاده و با چیره شدن بر پیروانش نام خدا را از یادشان می‌برد و آنان را در زمره زیانکاران می‌نهد. قرآن از آنان به «حزب شیطان» یاد و زیانکارشان معرفی می‌کند: ٱسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ ٱلشَّيْطَـٰنُ فَأَنسَىٰهُمْ ذِكْرَ ٱللَّهِ أُو۟لَـٰٓئِكَ حِزْبُ ٱلشَّيْطَـٰنِ أَلَآ إِنَّ حِزْبَ ٱلشَّيْطَـٰنِ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ. در آیات ۲۲ ـ ۲۵ فصّلت گمان بیجای گناهکارانی یاد می‌شود که می‌پندارند خدا نافرمانی آنان را نمی‌بیند و این خیال نادرست را مایه خسران آنان می‌داند و از همدمی شیطان با آنان که کردار زشتشان را زیبا جلوه می‌دهند، به جای هدایتگران و از غرق گناه بودن آنان سخن می‌راند و آنان را زیانکار می‌خواند. قرآن، آلودگی به گناه و خوهای شیطانی را در برابر تزکیه و سبب خسران و ناکامی نفس انسانی می‌داند: وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّىٰهَا؛ ، آن‌گونه که قابیل با پیروی از هوای نفس برادرش را کشت و از زیانکاران شد: فَطَوَّعَتْ لَهُۥ نَفْسُهُۥ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُۥ فَأَصْبَحَ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ...

افترا به خدا

نسبت دادن باورها و تشریع احکامی باطل به خدا، بی‌دلیل و برهان، زمینه خسران در دنیا و آخرت را فراهم می‌آورد: وَذَٰلِكُمْ ظَنُّكُمُ ٱلَّذِى ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَىٰكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ.، ازاین‌رو کسانی که باورهای خودساخته خویش را به خدا نسبت می‌دهند، خود را از نعمت‌های خدادادی محروم ساخته و زیان دنیا و آخرت را به جان می‌خرند: قَدْ خَسِرَ ٱلَّذِينَ قَتَلُوٓا۟ أَوْلَـٰدَهُمْ سَفَهًۢا بِغَيْرِ عِلْمٍۢ وَحَرَّمُوا۟ مَا رَزَقَهُمُ ٱللَّهُ ٱفْتِرَآءً عَلَى ٱللَّهِ قَدْ ضَلُّوا۟ وَمَا كَانُوا۟ مُهْتَدِينَ این آیه درباره کسانی است که فرزندان خود را از روی نادانی، ازترس فقر و برای فرار از ننگ به قتل رسانده، در نتیجه خود را از نعمت فرزندان در این دنیا محروم می‌سازند و خسران آخرتی را نیز برای خود می‌خرند. گروهی نیز برخی نعمت‌های حلال خدا را به پندار باطل خود حرام شمرده و دسته‌ای از چارپایان و کشت‌ها را بر خود حرام کردند؛ اینان افزون بر محرومیت از این نعمت‌ها، به جهت افترا به خدا سزاوار عذاب شدند. برخی نیز با ادعای وجود شریکی برای خدا، به او دروغ و افتراء می‌بندند و خود را از رحمت الهی محروم ساخته و زیان می‌بینند: أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا۟ يَفْتَرُونَ اینان نه تنها برای خدا به شریک معتقد می‌شوند، دیگران را از راه خدا باز داشته؛ حتی از اموال خود در این جهت هزینه می‌کنند. جمله وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ در ۷ آیه و به مناسبت‌های مختلفی یادشده که در دو مورد، افترا زنندگان را از زیانکاران دانسته است. مفسران، آن را ناپدید شدن بت‌هایی دانسته‌اند که آنها را شریک خدا و شفیعان خود نزد او می‌دانستند، به گونه‌ای که نمی‌توانند آنان را بیابند و سودی از آنها به‌دست آورند، بنابراین عبادت بت‌ها و خدماتشان به آنها بی‌هیچ دستاوردی، از بین رفتن سرمایه نفسشان را برای آنان در پی دارد که بر عکس سرمایه مادی، جبران‌ناپذیر است . در داستان جدل موسی(ع) و ساحران نیز آن حضرت به ایشان گوشزد می‌کرد به خدا دروغ مبندند که به عذابی سخت هلاک می‌گردند و به خواسته‌شان دست نیافته و زیان می‌بینند: قَالَ لَهُم مُّوسَىٰ وَيْلَكُمْ لَا تَفْتَرُوا۟ عَلَى ٱللَّهِ كَذِبًۭا فَيُسْحِتَكُم بِعَذَابٍۢ وَقَدْ خَابَ مَنِ ٱفْتَرَىٰ...

نفاق

قرآن، اعمال منافقان را به جهت دروغشان در ادعای همراهی با مؤمنان تباه می‌داند و آنان را از زیانکاران به شمار می‌آورد: وَيَقُولُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَهَـٰٓؤُلَآءِ ٱلَّذِينَ أَقْسَمُوا۟ بِٱللَّهِ جَهْدَ أَيْمَـٰنِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فَأَصْبَحُوا۟ خَـٰسِرِينَ مفسران، زیانکاری آنان در دنیا را رسوایی‌شان براثر آشکار شدن دروغگویی آنان و در آخرت، به جهت جهنمی شدنشان و به ارث بردن منزل‌های بهشتی آنان از سوی مؤمنان دانسته‌اند. برخی منافقان را ازاین‌رو از زیانکاران دانسته‌اند که دستورهای الهی را برای رضای او انجام نمی‌دهند، در نتیجه ثواب الهی را از دست داده و به جای آن عقاب خدا را به دست آورده‌اند. بعضی دیگر، خسران آنان را بر اثر عصیان و عدم توجه به نهی الهی و نیافتن اطمینان قلبی به وعده فتح خدا دانسته‌اند. برخی نیز منافقان را فاقد خلوص نیت خوانده‌اند که براثر آن، کردار نیکشان تباه گشته و از آن سودی نمی‌برند. بعضی نیز حقیقت نفاق و کفر را یکی و تنها آنها را در نمود ظاهری‌شان متفاوت می‌دانند، ازاین‌رو خدا منافقان را کنار اهل کفر به آتش جهنم وعده داده و آنان را به گذشتگانی مانند می‌کند که اعمالشان پس از غرق شدن در باطل تباه می‌گردد و زیانکار خواهند بود: وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ * كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. منافقان در برابر تلاش‌هایشان در دنیا و اعمال به ظاهر نیکشان به جای پاداش، سزاوار عقاب‌اند که خسرانی بزرگ است..

ستمکاری

ستمکاران در چندین آیه از زیانکاران خوانده شده‌اند؛ حتی قرآن که مایه رحمت و رهایی از جهالت و گمراهی برای مؤمنان است، ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید: وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٌۭ وَرَحْمَةٌۭ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ ٱلظَّـٰلِمِينَ إِلَّا خَسَارًۭا؛. برخی از این‌رو قرآن را برای ظالمان مایه خسارت دانسته‌اند که بر اثر کفر، ظلم * و نفاق، خمیرمایه وجودشان دگرگون می‌شود و هر جا نور حق را بیابند، به ستیز با آن بر می‌خیزند و این حق‌ستیزی بر پلیدی آنان افزوده و روح سرکشی را در آنان نیرومند می‌کند و بر گمراهی‌شان می‌افزاید. برپایه آیاتی، ستمکاران در قیامت ناامید و زیانکارند: وَعَنَتِ ٱلْوُجُوهُ لِلْحَىِّ ٱلْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًۭا؛ . ظلم در این آیه به شرک و کفر و نسبت‌های ناروا به خدا و ارتکاب گناه تفسیر شده است. ستمکاران در روز قیامت با ترس از گوشه چشم خود به جهنم می‌نگرند و مؤمنان می‌گویند که زیانکاران، خویش و خانواده خود را باخته‌اند و در عذابی ثابت و همیشگی می‌مانند: وَتَرَىٰهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَـٰشِعِينَ مِنَ ٱلذُّلِّ يَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِىٍّۢ وَقَالَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِنَّ ٱلْخَـٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ أَلَآ إِنَّ ٱلظَّـٰلِمِينَ فِى عَذَابٍۢ مُّقِيمٍۢ. ستمکاری، سبکی میزان اعمال را به دنبال دارد. بر این اساس، کسانی که کفّه ترازوی اعمال نیکشان بر اثر ستمکاری و روی‌گردانی از آیات الهی سبک باشد، در قیامت به هنگام حسابرسی، شاهد زیان خویش از رحمت و پاداش الهی بوده و به عذاب الهی گرفتار می‌شوند: وَمَنْ خَفَّتْ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُم بِمَا كَانُوا۟ بِـَٔايَـٰتِنَا يَظْلِمُونَ. اعمال بد آنان بر اثر گناهان بسیارشان غلبه کرده و طاعات اندکشان را نیز باطل می‌سازد، تا آنکه به تدریج عمر گرانمایه را از دست داده و زیان آتش جهنم را برای همیشه می‌خرند: وَمَنْ خَفَّتْ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ فِى جَهَنَّمَ خَـٰلِدُونَ. افزون بر این، قرآن از زیانکاری گناهکارانی که امر الهی را فرمان نمی‌برند پیمان‌شکنان، مفسدان و قطع کنندگان رحم و کسانی که از مکر الهی ایمنی حس می‌کنند و از کسانی سخن می‌گوید که جز اسلام دینی را برگزینند..

راه‌های برونرفت از خسران

از آنجا که خسران مفهومی آخرتی است و به تباه کردن فرصت زندگی اشاره دارد، می‌توان گفت همه انسان‌ها به گونه‌ای در معرض آن هستند: إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ قرآن کریم برای برونرفت از خسران، راه‌هایی را پیشنهاد می‌کند.

1. ایمان و عمل صالح: بر اساس مفاد سوره عصر، تنها مؤمنان و صالحان از زیان رهیده‌اند و عمرشان بیهوده نمی‌گذرد: إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ.، ازاین‌رو در آیه ۶۲ بقره پاداش مؤمنان به خدا و آخرت و کسانی را که کارهای شایسته انجام می‌دهند، نزد خدا محفوظ دانسته و از نداشتن ترس و اندوهگین نبودن آنان در قیامت خبر می‌دهد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ. خدا به آنان حیات طیب می‌بخشد و به آنها بر پایه بهترین کارشان پاداش می‌دهد، بنابراین کردار واعتقاداتی که از ایمان سر چشمه می‌گیرند، مانند پذیرش ولایت خدا، تقوا، تزکیه نفس، پذیرش وحی و پیروی از آن، سفارش به حق و صبر و بردباری از عوامل دور ماندن از خسران آخرتی دانسته شده‌اند.
2. اسلام: براساس آیه ۸۵ آل‌عمران نپذیرفتن دین اسلام، مانع قبولی اعمال شده و انسان را در قیامت از زیانکاران قرار می‌دهد: وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ ٱلْإِسْلَـٰمِ دِينًۭا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ برخی نزول آیه را در شأن منافقانی مانند حارث بن سوید انصاری می‌دانند که به پیامبر(ص) ایمان آوردند و پس از آن مرتد شدند. بسیاری از مفسران، اسلام را در این آیه به معنای دین اسلام دانسته‌اند. بر این اساس، با آمدن اسلام همه دین‌ها نسخ شدند و تنها دین پذیرفته اسلام است.
3. آمرزش و رحمت خدا: از دیگر راه‌های برونرفت از خسران، توبه از کردار ناشایست است. بر اساس آیه ۲۳ اعراف آدم و حوا(ع) پس از ترک اَوْلی در برابر خدای متعالی توبه کرده و به ظلم به خود اعتراف و از خدا پذیرش توبه و رحمت او را درخواست کردند و بی‌پذیرش توبه از سوی خدا و عدم شمول رحمت او، خود را از زیانکاران دانستند: قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ؛ همچنین گروهی از بنی اسرائیل که در غیاب موسی(ع) گوساله‌پرست و هنگام بازگشت او پشیمان گشتند و به گمراهی خود پی بردند، به پروردگارشان گفتند که اگر با رحمت، مهربانی و عطوفت با ما رفتار نکنی و گناهانمان را نپوشانی، از زیانکاران خواهیم بود: وَلَمَّا سُقِطَ فِىٓ أَيْدِيهِمْ وَرَأَوْا۟ أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا۟ قَالُوا۟ لَئِن لَّمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ. اگر فضل الهی در اعطای مهلت و پذیرفتن توبه نبود، بنی اسرائیل از خاسران می‌گشتند: ثُمَّ تَوَلَّيْتُم مِّنۢ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَلَوْلَا فَضْلُ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُۥ لَكُنتُم مِّنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ. فضل خدا را به پذیرش اسلام و رحمت الهی را به قرآن کریم تفسیر کرده و این آیه را در بردارنده بالاترین حد امیدواری برای گنهکاران شمرده‌اند.
4. هدایت خدا: مَن يَهْدِ ٱللَّهُ فَهُوَ ٱلْمُهْتَدِى وَمَن يُضْلِلْ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ به دیده برخی در تفسیر این آیه، راه‌یافتن به چیزی وقتی سودمند است که هدایت خدای سبحان با آن همراه باشد و در حقیقت، این هدایت الهی است که مایه کمال هدایت و با آن سعادت آدمی حتمی می‌شود..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. یوسف‌زاده، حسین علی، مقاله «خسران»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲