برهان نظم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث برهان نظم است. برهان نظم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: برهان نظم در قرآن - برهان نظم در کلام اسلامی - برهان نظم در معارف و سیره علوی - برهان نظم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

برهان نظم عبارت است از: اثبات مبدئی یگانه، حکیم، عالم و قدیر برای مجموعه نظام هستی با تکیه بر وجود نظم هدفمند در جهان آفرینش.

برهان نظم مرکب از دو کلمه «برهان» به معنای دلیل روشن و «نظم» به معنای تألیف و ضمیمه کردن است. برهان در اصطلاح، برترین نوع استدلال است که با تکیه بر مقدمات قطعی و یقینی به نتیجه یقینی منتهی می‌گردد و نظم در اصطلاح عبارت از گرد آمدن اجزای متفاوت با کیفیت و کمیّت ویژه در یک مجموعه است که هماهنگی آنها هدف معینی را دنبال کند، بنابراین برهان نظم استدلالی است که بر خلاف براهین حدوث، حرکت و امکان هرگز بر مدار یک موجود سامان نیافته و با تکیه بر وجود نظمی هدفمند و پویا در جهان به اثبات وجود مبدئی یگانه و دانا و توانا و حکیم می‌پردازد، ازاین‌رو برخی گفته‌اند: نظم مورد نظر در این برهان فقط نظم ناشی از علت فاعلی نیست، بلکه مراد نظمی است که افزون بر ابتنای بر فاعل، ناشی از علت غایی است و برای هدف و غایت معیّنی پدید آمده است؛ زیرا صرف وجود فاعل نمی‌تواند نظم شگفت‌انگیز جهان هستی را تفسیر کند، بلکه باید این فاعل دارای علم و شعور و حکمت و قدرت بوده، فعل او هدف مشخصی را دنبال کند.

پیشینه برهان نظم

پیشینه تاریخی به‌کارگیری این برهان بر اثر وضوح آن روشن نیست؛ اما از سوی حکیمانی همچون سقراط و ارسطو به کار رفته است. در منابع اسلامی (فلسفی، کلامی، تفسیری) نیز مواردی یافت می‌شود که از نظم به عنوان برهانی برای اثبات وجود خداوند با اوصاف یاد شده بهره جسته شده است. گرچه برخی از فلاسفه اسلامی در اثبات ذات واجب از این برهان بهره نگرفته‌اند؛ اما در باب وحدت، علم و دیگر اوصاف الهی از آن استفاده شده است. آنان از به کار بردن نظم برای اثبات اموری دیگر نیز غفلت نکرده‌اند، چنان‌که حکیمان مشّاء از مشاهده افعال متکثّر و هماهنگی موجود در گیاهان و حیوانات که مستند به عناصر مادی درون گیاه و حیوان نیست، نفس نباتی و حیوانی را ثابت کرده‌اند و شیخ اشراق از این هماهنگی عالمانه و مدبّرانه به اثبات ارباب انواع پرداخته است.

انواع نظم

نظم به سه قسم «علّی و معلولی»، «هدفمندانه» و «استحسانی و زیباشناختی» تقسیم می‌شود که به دلیل رجوع قسم سوم به دوم ما در این مجال به تقریر دو قسم نخستین می‌‌پردازیم:

نظم علّی و معلولی

عقل در این قسم با مشاهده اجزاء و معلولات منظم و هماهنگ یک مجموعه حکم می‌کند که این مجموعه منظم یک ناظم و علتی دارد؛ چراکه همه اجزای آن در تقوم و نظم خود به غیری وابسته‌اند. آیات متعددی به این سنخ از دلیل نظم تأکید دارند که اشاره می‌شود:

1. وجود نظم و هماهنگی در آفرینش ابتدایی: برخی آیات از وجود شالوده نظم هماهنگی در دستگاه خلقت خبر می‌دهند که در تکوین و شالوده آفریده‌ها پی‌ریزی شده است:
   1. ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ﴾.

این آیه شریفه از بهترین بودن نظام خلقت خبر می‌‌دهد که در اصطلاح فلسفی و کلامی از آن به «نظام احسن» تعبیر می‌شود، آیه دیگر بر همین مضمون، اما با تعبیر اتقان تأکید می‌کند.

1. 1. ﴿الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ﴾.
   2. آیه دیگر از استواء خلقت در مرحله نخستین خلقت سخن می‌‌گوید: ﴿الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى﴾.
2. آفرینش بر حسب وزن و اندازه مشخص: به آیاتی دلالت می‌‌کند که خلقت نظام ماده بر اساس یک سری پارامترها و معیارهای خاصی صورت گرفته و خلق پدیده‌ها نیز هماهنگ و موزون است:
   1. ﴿إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ﴾؛
   2. ﴿كُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ﴾؛
   3. ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾.
   4. ﴿وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا﴾. این آیات از مُقدّر و از پیش تعیین شدن خلقت هر شیء خبر می‌دهد که بر نظم خاص مبتنی است.
   5. آیه دیگر بر هماهنگی و موزون بودن همه پدیده‌ها در ادامه حیات آن مثل نظم و موزون بودن رشد و نمو گیاهان دلالت می‌کند: ﴿وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾.
3. فراخوانی مطالعه و تأمل در نظم پدیده‌ها: برخی آیات از انسان‌ها می‌‌خواهد که به منظور شناخت آفریدگار، در آفریده‌ها و نظم و هماهنگی خاص، آنها را مورد مطالعه، دقت و تأمل قرار دهند تا از این طریق وجود ناظم آگاه و خداوند روشن گردد: ﴿الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ﴾. این آیه شریفه نفوذ هرگونه تفاوت و کجی و ناهماهنگی را در خلق آسمان‌ها نفی می‌کند و به عنوان تأکید و مبالغه از انسان می‌خواهد دوباره در نظام خلقت نظر بیفکند که آیا در آن سستی و از هم گسستگی می‌‌تواند مشاهده کند؟!
4. اشاره به نظم پدیده‌های خاص و مشخص: قسم دیگر آیات به تبیین نظم و هماهنگی اعجاب‌آور پدیده‌های خاص اشاره می‌کند که شمارگان آنها به صدها آیه بالغ می‌شوند که توضیح آنها در این مجال نمی‌گنجد، اما فقط به عناوین کلی آنها اشاره می‌کنیم. آیاتی به تبیین نظم و هماهنگی موجود در آسمان و متعلقات آن مانند باد، باران، حرکت ابرها و بعضی دیگر نظم و متعلقات آن نظیر رشد و نمو گیاه‌ها، کوه‌ها، دریاها را یادآور و ایضاح می‌کند. گونه دیگر آیات به مصادیق ریزتر نظام اشاره می‌‌کنند و برای این کار از آفرینش انسان، زنبور، مورچه، شتر و غیره را به رخ انسان می‌کشد.

نظم غایی

نصوص دینی پیشین به وجود نظم به معنای علّی و معلولی (نیاز نظم بر ناظم) دلالت می‌کرد؛ اکنون به گزارش نصوص دینی دال بر وجود غایت و هدف در تشکیلات منظم جهان می‌پردازیم. ابتدا به تعریف نظم غایی می‌‌پردازیم.

با مشاهده یک مجموعه منظم که از اجزای هماهنگ و مرتبط با یکدیگر ترکیب یافته‌اند، معلوم می‌شود آن در مقام تحصیل و رسیدن به غایت مشترکی هستند؛ مثلاً رشد و نمو هسته یک درخت و تبدیل و تحول آن به بوته درخت شکوفه و گل به منظور آوردن میوه مناسب آن است، یا بنای یک ساختمان با تمام تجهیزات و رعایت وسایل ایمنی به منظور رفاه و آسایش کامل ساکنان آن است. اگر این هدف نباشد بناء چنین ساختمانی لغو خواهد بود.

از منظر قرآن کریم آفرینش جهان امکان به منظور تحصیل غایتی است که قبلاً پیش‌بینی شده و همه تغییر و تحولات نظام خلقت به تناسب این هدف خواهد بود که در اینجا به بعضی آیات اشاره می‌شود.

1. ﴿إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ﴾.
2. ﴿خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا﴾.

آیات دال بر وجود تقدیر و اندازه‌گیری برای جهان عام بوده و شامل تقدیر در نظم ذاتی پدیده و شامل وجود غایت برای آنها می‌شود و اگر این همه پدیده‌های منظم و شگفت‌انگیز در هماهنگی خود غایتی و هدفی نداشته باشند و بدون هدف و سرگردان به جریان خود ادامه دهند، نمی‌توان عنوان خلقت بر اساس تقدیر بر آنها اطلاق کرد.

قرآن کریم با نسبت دادن هر آنچه در آسمان و زمین است به خدا، تأکید می‌کند مسیر همه امور به خداست: ﴿أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ﴾.

آیه دیگر با اشاره به کهکشان‌های آسمان و تسخیر امثال خورشید و ماه خاطرنشان می‌‌سازد که سیر و جریان آنها یک غایت و وقت مشخصی دارند که به سوی آن در حرکت هستند.

1. ﴿وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى﴾.
2. آیه دیگر به صورت مطلق خدا را غایت صیرورت عالم بیان می‌کند: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾.

آیات متعددی وجود دارد که با اشاره به خلقت جهان و انسان‌ها تصریح می‌کنند که مقصود و غایت خلقت مخصوصاً خلقت انسان‌ها رجوع به سوی خداست که به برخی اشاره می‌شود:

1. ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛
2. ﴿وَهُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾؛
3. ﴿اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾؛
4. ﴿فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾.

دو آیه دیگر به صورت مطلق آفرینش زمین و آسمان‌ها را به صورت بی‌هدف و باطل نفی می‌کند که لازمه آن وجود غایت و حکیمانه بودن آن است:

1. ﴿مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا﴾.
2. ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ﴾.

آیه دیگر ضمن اشاره به رعایت اصل نظم و اتقان در خلقت انسان و شکل ظاهری آن، غایت مصیر و منتهی حرکت را خداوند بیان می‌کنند: ﴿وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾.

ارزش معرفتی نظم از دیدگاه قرآن

ده‌ها، بلکه صدها آیه مردم را به مطالعه و تأمل در نظم و هماهنگی موجود در عرصه‌های مختلف دستگاه آفرینش دعوت و تشویق می‌کنند، قرآن مجید برای نظم نوعی ارزش معرفتی قایل است و از آن با عناوین مختلف مثل ﴿آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ﴾، ﴿آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ﴾، ﴿آيَاتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿آيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿آيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾، ﴿آيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿آيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾ توصیف می‌‌کند.

اطلاق «آیه» و «آیات» بر دلیل نظم خود موضوعیت دارد؛ چراکه آیه در لغت به معنای نشانه و علامت ظاهر و روشن است و این معنی نیز در قرآن به کار رفته است؛ لکن این دلالت و نشان بودن به طیف‌های خاص مانند مؤمنان، صاحبان عقل و خرد تقیید و تحدید شده است؛ پس قرآن کریم دلالت نظم را به عنوان دلالت آیه‌ای مطرح می‌کند که قدر متیقن آن این است که انسان از وجود نظم باید به عنوان علامت و نشان برای رسیدن به مقام ربوبی استفاده کند.

تقریرهای برهان نظم

برای برهان نظم تقریرهایی گوناگون ارائه شده است:

1. جهان طبیعت دارای نظم معینی است و هر نظمی به حکم عقل نیازمند ناظمی آگاه و تواناست که آن را پدید آورده است، پس جهان طبیعت ناظمی آگاه و توانا دارد، و آن خداوند متعالی است. در این تقریر از شکل اول بهره گرفته شده است.
2. بین نظام حاکم بر جهان و خواسته‌های انسان نوعی هماهنگی، تناسب و توافق دائمی برقرار است. این تناسب یا از سوی صانعی حکیم و دانا (خدای متعالی) پدید آمده است یا بنا بر حساب احتمالاتِ بسیار ناچیز برحسب تصادف پدید آمده است و در چنین فرضی عقل سلیم گزینه نخست را که امری معقول است بر گزینه دیگر که بسیار ضعیف است ترجیح می‌دهد.
3. بین اندازه‌ها و مقدارهای موجودات مختلف طبیعت توازن و نظم وجود دارد. اختلالی اندک در این توازن باعث اختلال در اندازه‌های دیگر در بخش‌های گسترده‌ای از جهان، بلکه در تمام جهان می‌شود؛ مانند توازنی که بین مقدار اکسیژن و دی اکسید کربن در طبیعت وجود دارد که اگر مقدار هریک کاسته شود باعث به خطر افتادن زندگی گیاهان (که دی اکسید کربن را جذب و اکسیژن را دفع می‌کنند) و حیوانات (که عکس عمل گیاهان را انجام می‌دهند) می‌شود و به حکم عقل، این توازن و نظم بدون خالق حکیم و دانا نمی‌تواند پدید آید، در هر صورت برهان نظم دارای دو مقدمه است که مقدمه نخست آن (صغرا) وجود افعال هماهنگ در عالم طبیعت است، اعم از اینکه نظم در بخشی از طبیعت یا در تمام آن باشد. این مقدمه، حسّی و تجربی است. مقدمه دوم برهان (کبرا) نیز عبارت است از اینکه هر نظمی نیازمند به ناظمی حکیم و داناست.

گفتنی است که برهان نظم به هر صورت اقامه شود از اشکال شرور مصون است؛ زیرا قوام نظم به غایت داشتن فعل یا به ارتباط و هماهنگی بین افعالی است که غایت و غرض واحدی را دنبال می‌کنند و غایت داشتن و ربط بین فعل و غایت ملازم با خیر بودن یا شر بودن آن غایت نیست. اگر نظم وجود داشته باشد شر نیز در صورت موجود بودن در قالب همان نظم عمل می‌کند یا بر اساس غایتی که دارد شکل می‌گیرد. برخی در یقین‌زایی و استقلال برهان نظم تشکیک کرده و گفته‌اند: این برهان بر مقدمات حسی و تجربی و استقرا و حساب احتمالات ـ که امور ظنّی هستند ـ مبتنی است، و نیز به براهین دیگری نیازمند است؛ زیرا این برهان تنها ثابت می‌کند ناظمی حکیم و دانا این جهان را به نظم درآورده است و آن می‌تواند موجودی مجرد و عالم و قدیر که خارج از مجموعه هماهنگ است باشد، آنگاه برای اثبات اینکه این ناظم همان خداوندِ واجب الوجود است به برهان دیگری مانند برهان حدوث یا امکان نیاز است؛ مانند اینکه گفته شود نظم واقعیتی حادث یا ممکن است و هر حادث یا ممکنی نیازمند به مبدئی محدِث یا واجب است و مبدئی که نظم از وی صادر می‌شود ناظم نامیده می‌شود و چون فعلی که از ناظم صادر می‌شود (نظم) عالمانه بوده و با علم قرین است از این طریق وصف علم نیز برای ناظم اثبات می‌گردد و برهان نظم برای اثبات وصفی از اوصاف واجب نیز مانند ناظم و مدبّر یا عالم بودن ناگزیر باید به یکی از براهین دیگر نظیر برهان امکان و وجوب اعتماد کند، بنابراین برهان نظم، برهانی مستقلی محسوب نمی‌شود و در هر محدوده‌ای که بخواهد نتیجه بدهد نیازمند به برهان دیگری است، افزون بر این اگر صغرای برهان نظم مربوط به نظم در طبیعت باشد، برهان انّی و نتیجه آن اثبات ناظم و مدبّر و حضور علم در همان محدوده خواهد بود؛ امّا اثبات نظم در محور عالم هستی جز با برهان عقلی و از طریق برهان لمّی میسّر نیست؛ یعنی از راه نظر به مبادی عالیه و به وساطت اسما و صفات الهی می‌توان نظم کلی عالم و احسن بودن نظام را ثابت کرد و قبل از پی بردن به اصل نظام باید آگاهی به وجود مبدأ پیدا کرده و علم به نظم را از راه علم به ذات و صفات واجب به دست آورد، ازاین‌رو نمی‌توان آگاهی به ذات یا صفاتی را که در اثبات نظم جهان نقش دارد در گرو قیاسی قرار داد که وجود نظم در صغرای آن استفاده شده باشد، با این همه نفی ارزش برهانی قیاس مبتنی بر نظم مستلزم نفی ارزش جدلی آن نیست و استفاده جدلی از آن در برابر کسانی که نظم را در بخشی از طبیعت یا در کل جهان می‌پذیرند و به ذات واجب و خالقیت و نیز توحید ذاتی باور دارند، مفید است؛ زیرا در این صورت با استفاده از آن می‌توان توحید ربوبی و در پی آن توحید عبادی را نیز ثابت کرد. در پاسخ به تشکیکهای یاد شده باید اموری را متذکر شد:

1. در برهان نظم گویا یک توافق ضمنی میان خداپرستان جهان و مادیین بر سر وجود یک مبدأ ازلی و ابدی صورت گرفته است؛ ولی خداپرستان، بر خلاف مادیین که عالم را زاییده طبیعتِ فاقد شعور و عقل می‌دانند با تکیه بر برهان نظم تأکید می‌کنند که جهان تابلوی گویا از علم و دانش مبدأ آفرینش، و آفریدگار آن یک مبدأ بزرگ علم و قدرت است.
2. هدف از برهان نظم چیزی جز اثبات مبدئی عالم و قادر و حکیم برای همین عالم مشهود نیست، هرچند برای اثبات واجب الوجود بودن این مبدأ و سایر صفات او باید از برهان وجوب و امکان و دلایل دیگر کمک گرفت، ازاین‌رو توقع اموری جز هدف یاد شده از این برهان اصولاً صحیح نیست تا بر اساس توقع مزبور برهان نظم ناقص یا غیر مستقل معرفی گردد.
3. برهان نظم از امتیازات فراوانی برخوردار است؛ مانند مقبولیت عامه و عدم نیاز به مقدمات پیچیده و پویایی و پیشرفت همگام با پیشرفت علوم و اکتشافات جدید و نیز قابلیت تطبیق آن بر بسیاری از آیات و روایات، به نحوی که می‌توان ادعا کرد قرآن کریم بیشترین تکیه را بر همین برهان دارد.

قرآن کریم و برهان نظم

قرآن کریم گرچه از برهان نظم به طور صریح یاد نکرده است؛ امّا می‌توان آن را از آیاتی پرشمار استفاده کرد. برخی از این آیات ناظر به نظم در زوایای گوناگونی از زندگی انسان است؛ مانند خلقت انسان‌ها، نظم زبان‌ها و رنگ‌ها و غیره و قسمتی دیگر از این آیات درباره حیوانات است؛ مانند تنظیم آفرینش آنها برای استفاده انسان در زمینه‌های گوناگون؛ مانند حمل و نقل و بخشی نیز در مورد نباتات است؛ مانند کیفیت آفرینش آنها و سر برآوردن از زیر خاک.

نظم در حوزه‌های گوناگون پدیده‌های جهان هستی از نشانه‌های الهی است. در آیه ۱۶۴ بقره آمده است که در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و درپی یکدیگر آمدن شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا روان‌اند با آنچه به مردم سود می‌رساند و (همچنین) آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمین را پس از مردنش زنده گردانیده و در آن هرگونه جنبنده‌ای پراکنده کرده و (نیز در) گردانیدن بادها و ابری که میان آسمان و زمین تحت تسخیر است برای گروهی که می‌اندیشند واقعاً نشانه‌هایی (گویا) وجود دارد: ﴿إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَـٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍۢ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍۢ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَـٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَـَٔايَـٰتٍۢ لِّقَوْمٍۢ يَعْقِلُونَ﴾. گفتنی است که برخی مفسران از این آیه ضرورت وجود و توحید خدا و برخی دیگر ضرورت توحید و قدرت وی را ـ که همگی با تکیه بر نظم قابل اثبات‌اند ـ استفاده کرده‌اند. نزدیک به همین مضمون در آیه ۳ سوره جاثیه با کمی اختلاف به جای ﴿إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ﴾ ﴿إِنَّ فِى ٱلسَّمَـٰوَٰتِ﴾ آمده است. این اختلاف در تعبیر نشان می‌دهد که مراد از آفرینش آسمان‌ها و زمین ذات آنهاست؛ نه چیز دیگر؛ زیرا خلق عین مخلوق است.

به گفته برخی از محققان علت اینکه گاهی چیزی به عنوان ظرفی برای آیات و نشانه‌ها مطرح می‌شود در حالی‌که خود آن شی‌ء نیز آیه و نشانه به شمار می‌آید این است که آن شی‌ء دارای جهات متعددی است که هریک از آن جهات در حدّ خود نشانه و آیه به شمار می‌آیند.

امام صادق(ع) در روایتی جهان را به خانه‌ای تشبیه کرده‌اند که همه نیازهای بندگان در آن گردآمده است؛ آسمان مانند سقفی بلند قرار داده شده، زمین همانند فرشی گسترانیده و ستارگان چون چراغ‌هایی چیده شده است و انسان همچون کسی است که این خانه را به او سپرده و همه چیز را در اختیارش گذاشته‌اند و همه انواع گیاهان و حیوانات برای رفع نیاز و صرف در مصالح او در آن مهیا گردیده است، آنگاه امام(ع) همه اینها را دلیل آفرینش جهان‌هستی با اندازه‌گیری دقیق و حکیمانه و نظم و تناسب و هماهنگی از سوی خداوند دانسته‌اند. خلقت انسان (جمع کردن اجزا و موادّ زمینی و ترکیب آنها و سپس ساختن انسان از آن) به عنوان آیه یا آیاتی از وجود صانعی زنده و علیم یاد شده است: ﴿وَمِنْ ءَايَـٰتِهِۦٓ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍۢ ثُمَّ إِذَآ أَنتُم بَشَرٌۭ تَنتَشِرُونَ﴾ البته برخی از مفسران این آیه را دالّ بر قدرت خداوند دانسته‌اند، چنان‌که در آیه دیگری از آفرینش انسان به صورت تعدیل شده و سامان یافته برای دلالت بر صانع حکیم بهره گرفته شده است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلْإِنسَـٰنُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ ٱلْكَرِيمِ * ٱلَّذِى خَلَقَكَ فَسَوَّىٰكَ فَعَدَلَكَ﴾ برخی، آیه یاد شده را دالّ بر ربوبیّت خداوند دانسته‌اند.

در روایتی آمده است که امام صادق(ع) یکی از اصحاب را به تفکر در اندام‌های انسان مانند دست‌ها، پاها، چشم‌ها و دهان دعوت کرده و فرمود با اندیشه ژرف در کار همه عضوهای بدن می‌توان یافت که این همه از سر حکمت و تدبیر و استواری پدید آمده است. یکی دیگر از نظم‌های آشکار در حوزه انسان که از آیات الهی به شمار می‌آید پدیده تنوّع زبان‌ها و رنگ‌هاست: ﴿وَمِنْ ءَايَـٰتِهِۦ خَلْقُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَـٰفُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَٰنِكُمْ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَـَٔايَـٰتٍۢ لِّلْعَـٰلِمِينَ﴾ احتمال می‌رود مراد از تنوع و اختلاف زبان‌ها اختلاف بین زبان‌های عربی، فارسی، اردو و غیره، و مراد از اختلاف رنگ‌ها اختلاف ملت‌ها و نژادها در رنگ‌هایی مانند سفید، زرد، سیاه و سرخ باشد؛ اما می‌توان گفت این آیه ناظر به نکته ظریف‌تری است و آن تنظیم دقیق صدای هر فرد به طوری که با صدای فردی دیگر اشتباه نمی‌شود، حتی اگر هر دو به یک زبان تکلم کنند، و همچنین تنظیم دقیق رنگ‌پوست هر فرد از انسان تا با رنگ پوست هیچ فردی دیگر مشابهت نداشته باشد. دانشمندان نیز به این نظریه اعتقاد دارند. از جهتی دیگر آیات فراوانی نیز وجود دارد که می‌تواند ناظر به برهان نظم در زمینه‌های دیگری از حوزه انسان باشد؛ مانند نظام ارتزاق، خواب، پوشاک، سکونت و غیره.

آیات ۲۷ ـ ۲۸ فاطر وجود نظام اختلاف رنگ‌ها در میوه‌ها، راه‌های میان کوه‌ها یا کوه‌ها، مردم، جنبندگان و چارپایان را یادآور شده و آنها را نشانه وجود خداوند دانسته است: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءًۭ فَأَخْرَجْنَا بِهِۦ ثَمَرَٰتٍۢ مُّخْتَلِفًا أَلْوَٰنُهَا وَمِنَ ٱلْجِبَالِ جُدَدٌۢ بِيضٌۭ وَحُمْرٌۭ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَٰنُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌۭ * وَمِنَ ٱلنَّاسِ وَٱلدَّوَآبِّ وَٱلْأَنْعَـٰمِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَٰنُهُۥ كَذَٰلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى ٱللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ ٱلْعُلَمَـٰٓؤُا۟ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾. برخی این آیات را دالّ بر وجود صانع مختار و برخی دیگر آن را دالّ بر توحید یا بر قدرت و اراده خداوند دانسته‌اند.

نوع دیگری از نظم در حوزه انسان که می‌تواند دال بر صانع مختار باشد، آفرینش آنها به صورت زوج است تا بر آن اساس نسل بشر تداوم پیدا کند. امام صادق(ع) در روایتی آفرینش جفت برای آدمی با هدف تداوم نسل وی را تأیید کرده‌اند. قرآن کریم نظام ازدواج در گیاهان و حیوانات را نیز یادآور شده است که می‌توان از این آیات نیز برهان نظم را استفاده کرد: ﴿وَمِن كُلِّ شَىْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا۟ إِلَى ٱلْأَرْضِ كَمْ أَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍۢ كَرِيمٍ﴾، ﴿سُبْحَـٰنَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلْأَزْوَٰجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنۢبِتُ ٱلْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ﴾ البته برخی از مفسران آیات یاد شده را دال بر توحید، عظمت و قدرت یا ربوبیت و الوهیت دانسته‌اند.

نظم در خلقتِ حیوانات برای استفاده انسان‌ها از شیر یا گوشت آنها یا استفاده از آنها برای حمل و نقل نیز دال بر وجود خدا یا بر توحید و قدرت خدا دانسته شده است: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِى ٱلْأَنْعَـٰمِ لَعِبْرَةًۭ نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِى بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَـٰفِعُ كَثِيرَةٌۭ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَعَلَيْهَا وَعَلَى ٱلْفُلْكِ تُحْمَلُونَ﴾، چنان‌که وجود نظم در آفرینش گیاهان و سر بر آوردن از زیر خاک بر وجود خداوند دلالت دارد: ﴿وَمِنْ ءَايَـٰتِهِۦٓ أَنَّكَ تَرَى ٱلْأَرْضَ خَـٰشِعَةًۭ فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ ٱلَّذِىٓ أَحْيَاهَا لَمُحْىِ ٱلْمَوْتَىٰٓ إِنَّهُۥ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ قَدِيرٌ﴾، گرچه برخی آن‌را دالّ بر احیای مردگان دانسته‌اند.

منابع

1. بیاتی، حیدر، مقاله «برهان نظم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام