بحث:آیه اولی الامر در حدیث

روایات سبب نزول

سبب نزول از منظر شیعه امامیه

مفسران امامیه به اتفاق آرا، نزول آیه شریفه را درباره امامان اهل بیت(ع) دانسته و در این باره، روایاتی از رسول خدا(ص) و امامان اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. کثرت و قوت سند این روایات به گونه‌ای است که برخی مفسران، روایات یادشده را متواتر دانسته‌اند. این روایات به چند دسته تقسیم می‌شود: در شماری از روایات، نزول آیه درباره نخستین فرد از اولی الأمر، یعنی امام علی بن ابی‌طالب(ع) دانسته شده است. در شمار دیگری، از علی(ع) و سبطین(ع) به عنوان مصادیق اولی الأمر یاد شده است و در دسته دیگری از روایات، از تمام امامان معصوم به عنوان مصادیق اولی الأمر سخن به میان آمده است. مفسران امامیه مانند: قمی، فرات کوفی، عیاشی، طبرسی، ابوالفتوح رازی، بحرانی، حویزی، مشهدی قمی، فیض کاشانی، استرآبادی، شبر و... هر کدام، روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند که نشان می‌دهد آیه درباره امامان عترت نازل شده، اما واقعه‌ای ذکر نکرده‌اند که سبب نزول آیه باشد.

شماری از مفسران شیعه و برخی مفسران و دیگر عالمان اهل سنت درباره آیه، واقعه‌ای نیز بیان کرده‌اند که آن واقعه، سبب نزول آیه بوده است. آنان از مجاهد نقل کرده‌اند که وی نزول آیه را در غزوه تبوک دانسته و گفته است: «إِنَّمَا نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) حِينَ خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِالْمَدِينَةِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُخَلِّفُنِي بَيْنَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ؟ فَقَالَ يَا عَلِيُّ أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى حِينَ قَالَ لَهُ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ فَقَالَ بَلَى وَ اللَّهِ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع) وَلَّاهُ اللَّهُ أَمْرَ الْأُمَّةِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ حِينَ خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِالْمَدِينَةِ فَأَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِطَاعَتِهِ وَ تَرْكِ خِلَافِهِ‌». آیه درباره امیرالمؤمنین علی(ع) نازل شده است. هنگامی که رسول خدا(ص) آن حضرت را در مدینه جانشین خود نمود. امیرالمؤمنین(ع) به پیامبر فرمود: ای رسول خدا آیا مرا جانشین قرار می‌دهید بر زنان و کودکان؟! پیامبر(ص) فرمود: ای علی آیا خشنود نیستی از اینکه نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی(ع) باشی، هنگامی که به هارون فرمود: «در میان قومم جانشینم باش و به اصلاح بپرداز».

امیرالمؤمنین(ع) پاسخ داد: آری به خدا سوگند. مجاهد می‌افزاید: مقصود از ﴿أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ علی بن ابی طالب(ع) است. خداوند در زمان حیات پیامبر(ص) برای پس از رسول خدا(ص) او را ولیّ و پیشوای امت قرار داد و جانشین ساختن او توسط رسول خدا(ص) در مدینه و دستور دادن به مردم به پیروی از او و تخلف نکردن از دستورهای او، برای همین مقصود بود. با توجه به سبب نزول آیه درباره علی(ع) در جریان جنگ تبوک و ماندن علی(ع) به جای پیامبر در مدینه و سخن پیامبر(ص) درباره علی که: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي» شاید چنین تصور شود که آیه درباره امیرالمؤمنین(ع) نازل شده و شمول آن نسبت به دیگر امامان عترت از باب جری و تطبیق است؛ اما وقتی به روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نگاه می‌کنیم می‌بینیم در اکثر قریب به اتفاق روایات، به صراحت سخن از نزول آیه درباره همه امامان اهل بیت(ع) است. تعبیرهایی مانند سخن امام باقر(ع): «فَأُولِي الْأَمْرِ فِي هَذِهِ الْآيَةِ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ(ص)»؛

و سخن دیگر ایشان: «إِيَّانَا عَنَى خَاصَّةً- أَمَرَ جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ بِطَاعَتِنَا»؛ و سخن امام صادق(ع) ذیل آیه: «قَالَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِيٍ وَ فَاطِمَةَ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ»؛ یا روایت جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا(ص) که حضرت پس از نزول آیه، از همه امامان عترت به عنوان مصداق اولی الأمر نام برده‌اند و سخن امام علی بن موسی الرضا(ع) که از تک تک امامان به عنوان مصداق اولی الأمر یاد کرده‌اند. روایات فوق و روایات دیگری از این دست، به صراحت نشان می‌دهد آیه درباره همه امامان اهل بیت(ع) نازل شده و نام بردن از امیرالمؤمنین(ع) به عنوان سبب نزول آیه در برخی روایات، از باب ذکر اتم مصادیق و نخستین مصداق اولی الأمر است، نه از باب اختصاص نزول آیه به آن حضرت..

نمونه‌هایی از روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)

رسول خدا(ص)

۱. جمعی از محدثان و مفسران امامیه از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده‌اند که وی پس از نزول آیه، از رسول خدا(ص) تقاضا کرده مصادیق «اولی الأمر» را که خداوند اطاعت آنان را در کنار اطاعتِ پیامبر(ص) بر مؤمنان واجب کرده، معرفی کنند. پیامبر(ص) به وی خبر داده‌اند که آنان جانشینان پیامبر و پیشوایان امت اسلامی پس از پیامبرند. رسول خدا(ص) از یک‌یک آنان نام برده و بیان داشتند که نفر اول آنان علی بن ابی طالب(ع) و آخرین نفر آنان فرزند امام حسن عسکری(ع) است که هم نام پیامبر و آخرین حجت خدا در زمین است؛ و همو است که خداوند با دستان او شرق و غرب جهان را فتح خواهد نمود. پیامبر(ص) به جابر خبر دادند که او پنجمین امام از سلسله امامان اهل بیت(ع)، یعنی امام محمد باقر(ع) را درک خواهد نمود و از جابر خواستند هرگاه او را ملاقات نمود، سلام پیامبر(ص) را به وی ابلاغ کند.

۲. سلیم بن قیس می‌گوید: از امیرالمؤمنین علی(ع) شنیدم که می‌فرمود: ... رسول خدا به من فرمود پروردگارم به من خبر داده که خواسته مرا درباره تو و شرکایت که پس از تو وجود خواهند داشت، اجابت کرده است. گفتم ای رسول خدا شرکای من که پس از من خواهند آمد چه کسانی هستند، فرمود: کسانی هستند که خداوند آنان را به خود و به من نزدیک کرده و فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ یعنی امامان. گفتم: ای رسول خدا آنان چه کسانی هستند؟

فرمود: آنان اوصیای من هستند تا آنکه در حوض بر من وارد شوند. همه آنان افرادی هدایت شده و هدایت‌گرند که خوار کردنشان زیانی به آنان وارد نمی‌سازد. آنان با قرآنند و قرآن با ایشان، نه قرآن از آنان جدا می‌شود و نه آنان از قرآن...، پیامبر سپس از تک تک آنان نام بردند.

حضرت امام جعفر صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که فرمود: سوگند به کسی که مرا بر اساس حق به نبوت برگزید، اگر شخصی خدا را ملاقات کند در حالی که به اندازه هفتاد پیامبر کار نیک انجام داده باشد، اما ولایت اولی الأمر از ما اهل بیت را نداشته باشد، خداوند هیچ عملی را از او نخواهد پذیرفت. این روایت نیز نشان می‌دهد مصداق اولی الأمر از اهل بیت پیامبر(ص) است.

۴. سلمان فارسی نیز از رسول خدا(ص) نقل کرده که حضرت، ولایت علی(ع) را همانند ولایت پیامبر(ص) و خدا دانسته و بیزاری جُستن از ولایت علی را بیزاری از ولایت خدا و رسول به شمار آورده‌اند. پیامبر(ص) با یکسان دانستن اطاعت و معصیتِ علی(ع)، با اطاعت و معصیت خدا و رسول(ص)، به آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ اشاره نموده و علی(ع) را به عنوان مصداق اولی الأمر معرفی کرده‌اند..

امام علی(ع)

۱. شخصی از امیرالمؤمنین(ع) پرسید: کمترین چیزی که بنده می‌تواند به وسیله آن مؤمن باشد و کمترین چیزی که می‌تواند به وسیله آن کافر باشد چیست؟ حضرت در پاسخ فرمود: کمترین چیزی که بنده می‌تواند به وسیله آن مؤمن باشد، آن است که خدا و پیامبرش و امام و حجت خویش را بشناسد و با پیروی از خدا و رسول و امام، به وجود و حقانیت آنان اقرار کند، حتی اگر به دیگر مسائل آشنا نباشد؛ چنان که هرگاه به کاری فرمان داده شد پیروی کند و هرگاه از کاری نهی شد، پرهیز نماید.... و کمترین چیزی که می‌تواند موجب گمراهیِ بنده شود آن است که حجت خدا بر بندگانش را که خداوند ولایتش را واجب نموده و به پیروی او دستور داده، نشناسد. از حضرت خواسته شد حجت‌های خدا را توصیف کند. ایشان فرمود: آنان همان کسانی هستند که خداوند آنها را قرین خود و پیامبرش قرار داده و فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

و همان کسانی هستند که رسول خدا در آخرین خطبه و در آخرین روز حیات خود درباره آنان فرمود: من در میان شما دو یادگار باقی می‌گذارم مادام که به آن دو چنگ زنید پس از من هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترتم اهل بیتم؛ خداوند لطیف خبیر به من خبر داده است که آن دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.... پس به آنان تمسک جویید تا نلغزید و گمراه نشوید. حدیث فوق صراحت دارد که مصداق اولی الأمر امامان اهل بیت‌اند.

۲. امیرالمؤمنین(ع) در زمان حکومت عثمان، در جمع گروهی از انصار و مهاجرین، آنان را به خداوند سوگند داد و پرسید آیا می‌دانید هنگامی که آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ نازل شد، مردم گفتند: ای رسول خدا آیا این آیه به برخی مؤمنان اختصاص دارد یا همه آنان را شامل می‌شود، پس خداوند به پیامبرش دستور داد تا والیان امر آنان را به آنها بشناساند و چنان که نماز و زکات و روزه و حج را برایشان تفسیر می‌کند، ولایت را نیز تفسیر کند، پس رسول خدا مرا در غدیر خم برای مردم نصب نمود.

۳. در روایت دیگری، شخصی از حضرت علی(ع) خواست برترین فضایلی که در کتاب خدا درباره ایشان نازل شده را بیان نماید، حضرت چند آیه را بیان نمود که آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ یکی از آن آیات است.

۴. همچنین حضرت در نامه‌ای که به معاویه نوشته‌اند آیه را مخصوص اهل بیت(ع) دانسته و آورده‌اند: «يقول الله ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ هي لنا أهل البيت...».

۵. ابوذر غفاری می‌گوید در جریان شورای شش نفره‌ای که عمر بن خطاب برای تعیین خلیفه ترتیب داده بود، وقتی امیرالمؤمنین دید که آنان می‌خواهند شخص دیگری را انتخاب کنند، به آنان فرمود دوست دارم سخنم را بشنوید، اگر حق بود بپذیرید و اگر باطل بود انکار کنید. حضرت فرمود:... شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا در میان شما غیر از من کسی هست که خداوند درباره او گفته باشد ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ گفتند: نه. این روایت در صدد معرفی نخستین و برجسته‌ترین فرد از مصادیق اولی الأمر است.

ممکن است از روایت فوق برای کسانی که از حوادث روی داده پس از درگذشت پیامبر(ص) اطلاع کافی ندارند، این سؤال پیش آید که اعضای شورا با اینکه به حقانیت امیرالمؤمنین(ع) معترف بودند چرا ایشان را به عنوان خلیفه و پیشوای مسلمانان انتخاب نکردند؟ در پاسخ به پرسش فوق باید گفت شواهد تاریخی نشان می‌دهد خلیفه دوم اعضای شورا را به گونه‌ای انتخاب کرده بود که نتیجه قطعی آن، انتخاب عثمان باشد. به عبارت دیگر، می‌توان گفت عثمان توسط عمر بن خطاب به خلافت نصب شد و شورا یک ظاهر‌سازی برای فریب افکار مسلمانان و فرار از عواقب حکومت عثمان و دیگر امویان بود؛ وگرنه معنا نداشت که تصمیم گیرنده نهایی در این شورا عبدالرحمن بن عوف باشد که از خویشاوندان عثمان بود. به همین دلیل برخی دانشمندان اهل سنت تصریح کرده‌اند عثمان با رأی یک نفر،یعنی عبدالرحمن بن عوف به خلافت برگزیده شده است.

قاضی عضد ایجی درباره امامت می‌نویسد: أنها تثبت... ببيعة اهل الحل والعقد خلافا للشيعة، لنا ثبوت امامة ابي بكر بالبيعة! اذا ثبت حصول الامامة بالاختيار والبيعة، فاعلم ان ذلك لا يفتقر الي الاجماع... بل الواحد والاثنان من اهل الحل والعقد كاف، لعلمنا أن الصحابة مع صلابتهم في الدين اكتفوا بذلک، کعقد عمر لابي بكر، و عقد عبدالرحمن بن عوف لعثمان.... اما در بیان علت اینکه چرا عبد الرحمن بن عوف عثمان را انتخاب نمود، مورخان نوشته‌اند عبدالرحمن بن عوف با عثمان تبانی کرد که حال که حق انتخاب خلیفه به دست او است عثمان را انتخاب کند، مشروط به اینکه عثمان پس از خودش خلافت را به عبدالرحمن بن عوف واگذار کند.

ابوالفداء (م ۷۳۲ق) در بیان اخبار شورایی که عثمان را انتخاب نمود، آورده است که حضرت علی(ع) به عبدالرحمن بن عوف فرمود: «و الله ما وليت عثمان إلا ليرد الأمر إليك...». به خدا سوگند عثمان را به حکومت بر نگزیدی مگر برای اینکه حکومت را به تو باز گرداند. ابن شبه نمیری (م ۲۶۲ق) با ذکر سند می‌نویسد: أن عثمان بن عفان... فدعا حمران فقال: اكتب لعبد الرحمن العهد من بعدي. فكتب له.... عثمان غلامش حمران را فرا خواند و به او گفت: بنویس که خلافت پس از من از آنِ عبدالرحمن عوف باشد، حمران این مطلب را برای او نوشت. عثمان از حمران خواست که این خبر را به کسی نگوید. ابن شبه در ادامه این خبر، به تفصیل درباره ولایت‌عهدی ابن عوف به جای عثمان پس از او سخن گفته است. خبر ولایت‌عهدی عبدالرحمن بن عوف به جای عثمان را ابن واضح یعقوبی و ذهبی نیز به تفصیل نقل کرده‌اند. اما اجل به عبدالرحمن بن عوف مهلت نداد و قبل از عثمان درگذشت و هرگز به این آرزوی خود دست نیافت..

امام مجتبی(ع)

هشام بن حسان می‌گوید: پس از آنکه با امام مجتبی(ع) بیعت شد، حضرت در خطبه‌ای که بیان نمود فرمود: ما حزب پیروز خداوند و عترت و خویشاوندان نزدیک پیامبر و اهل بیت پاک او هستیم. ... از ما اطاعت کنید زیرا پیروی از ما واجب است؛ چون در کنار پیروی از خدا و رسول او قرار گرفته است.

خداوند می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ﴾، ﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾. روایت فوق در صدد معرفی اجمالی همه مصادیق اولی الأمر است..

امام حسین(ع)

حضرت امام حسین(ع) در خطبه‌ای، اهل بیت(ع) را خویشاوندان نزدیک پیامبر و یکی از ثقلین دانسته‌اند که پیروی آنان واجب است؛ زیرا پیرویِ آنان، قرین پیروی از خدا و رسول او است. خداوند فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ﴾. امام در این حدیث از قرین بودن پیروی از اولی الامر، با پیروی از خدا و رسول وجوب پیروی از اولی الأمر را نتیجه گرفته‌اند..

امام سجاد(ع)

از ابوخالد کابلی نقل است که از امام زین العابدین(ع) خواسته است تا کسانی را که خداوند پس از پیامبر(ص) اطاعت و مودت و اقتدا به آنان را بر مردم واجب کرده معرفی کنند. حضرت پاسخ داده اند: «إن اولي الأمر الذين جعلهم الله أئمة للناس و أوجب عليهم طاعتهم أمير المؤمنين علي بن أبي طالب(ع) ثم الحسن، ثم الحسين»: اولی الامری که خداوند آنان را پیشوای مردم قرار داده و پیروی از آنان را بر مردم واجب نموده، علی بن ابی طالب و فرزندان آن حضرت‌اند.....

امام محمد باقر(ع)

۱. امام باقر(ع) درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ فرمود: مقصود از اولی الأمر در این آیه فقط ما هستیم، خداوند به همه مؤمنان تا قیامت دستور داده از ما پیروی کنند. حضرت اضافه نمود: اگر از نزاع در امری خوف داشتید، آن را به خدا و رسول و اولی الأمرتان ارجاع دهید. آیه این گونه نازل شده است. چگونه ممکن است خداوند مردم را به پیروی از والیان امر دستور دهد و به آنان اجازه دهد با والیان امر به نزاع بپردازند؟ مقصود از نزاع کنندگانی که وظیفه دارند مسئله محل نزاع را به خدا و رسول ارجاع دهند، مؤمنانی هستند که خداوند در آغاز آیه درباره آنان فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

۲. زراره و محمد بن مسلم و ابی الجارود و جمع دیگری از حضرت باقر(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: خداوند پیامبرش را به ولایت علی(ع) دستور داد و بر آن حضرت(ص) نازل نمود: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ و ولایت اولی الأمر را واجب نمود، اما مردم نمی‌دانستند أولی الأمر کیست؟ تا آنکه خداوند به محمد(ص) دستور داد ولایت را برای آنان تفسیر کند چنان‌که نماز و زکات و روزه و حج را برای‌شان تفسیر می‌کند و چون آیه فوق از جانب خداوند بر پیامبر نازل شد، حضرت احساس دلتنگی نمود و می‌ترسید که اگر ولایت امیرالمؤمنین(ع) را ابلاغ کند مردم از دین برگردند و پیامبر را تکذیب کنند؛ لذا پیامبر به پروردگارش رجوع نمود [و راه حل خواست] و خداوند به او وحی نمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ و پیامبر در روز غدیر خم به ابلاغ ولایت علی(ع) اقدام نمود و از حاضران خواست تا این خبر را به غایبان برسانند.

۳. در حدیث دیگری از حضرت باقر(ع) آمده است که خداوند فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و رسول خدا(ص) فرمود: هر کس بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است؛ یعنی مصداق اولی الأمر همان امامی است که از نظر رسول خدا(ص) هر کس بمیرد و او را نشناسد مرگش مرگ جاهلی است؛ یعنی امامان معصوم از اهل بیت پیامبر.

۴. جابر جعفی می‌گوید: از امام باقر(ع) درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ سؤال کردم، حضرت فرمود: مقصود از اولی الأمر اوصیاء‌اند. روایات پیامبر و شواهد تاریخی بیانگر آن است که همه پیامبران الهی به دستور خداوند برای خود وصی و جانشین تعیین می‌کرده‌اند تا پس از آنان، راهشان را ادامه دهند. روایات صحیح پیامبر که در منابع فریقین ثبت شده، گویای آن است که پیامبر اسلام نیز هماهنگ با پیامبران پیشین برای خود وصی، بلکه اوصیایی تعیین کرده‌اند. نخستین وصیّ پیامبر، امام علی بن ابی طالب و دیگر اوصیای پیامبر(ص)، یازده نفر از فرزندان معصوم علی بن ابی طالب‌اند. رسول خدا در نخستین سال‌های بعثت در یوم الدار درباره علی(ع) فرمود: «... هَذَا أَخِي وَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي فِيكُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا». این [علی] برادر و وصی و جانشین من در میان شماست؛ سخن او را گوش کنید و از وی اطاعت نمایید. پیامبر در حدیث دیگری که بُریده از ایشان نقل کرده فرموده اند: «لِكُلِّ نَبِيٍّ وَصِيٌّ وَ وَارِثٌ وَ إِنَّ عَلِيّاً وَصِيِّي وَ وَارِثِي».

پیامبر در این حدیث که طبرانی آن را مورد تأیید قرار داده، بر دو نکته تأکید کرده‌اند.

1. علی بن ابی طالب(ع) وصی و وارث پیامبر است.
2. همه پیامبران پیشین دارای وصی بوده‌اند و تعیین وصی از سوی پیامبر(ص)، اقدامی است هماهنگ با اقدام سایر پیامبران الهی.
3. در روایتی دیگر عبدالله بن عجلان از امام باقر(ع) نقل می‌کند که درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ فرمود: آیه درباره علی(ع) و دیگر امامان است، خداوند آنان را در جایگاه پیامبران قرار داده، جز آنکه آنان، چیزی را حلال یا حرام نمی‌کنند.
4. در روایت دیگری از حضرت باقر(ع) آمده است که رسول خدا(ص) به علی و حسن و حسین(ع) وصیت نمود، سپس درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ فرمود: مقصود امامانی هستند که از نسل علی و فاطمه‌اند و دوران امامتشان تا قیامت تداوم خواهد داشت. مقصود آن است که امامت امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر به گونه‌ای تنظیم شده که جهان از وجود آنان خالی نیست و همواره یکی از آنان در جهان باقی است تا قیامت فرا رسد و به طور طبیعی بایدیکی از آنان عمر غیر طبیعی داشته باشد.

۵. ابو بصیر از حضرت باقر(ع) نقل کرده که حضرت نزول آیه را درباره علی(ع) دانسته‌اند. عرض کردم: مردم می‌گویند: چرا خداوند در کتابش از علی(ع) و اهل بیت ایشان نام نبرده است؟ حضرت فرمود: به آنان بگویید: خداوند نماز را بر پیامبرش نازل نمود، اما تعداد رکعات آن را مشخص نکرد تا آنکه پیامبر(ص) آن را برایشان تفسیر نمود. حج را نازل نمود؛ اما نفرمود که باید هفت دور طواف کنند، تا آنکه پیامبر آن را بیان فرمود. آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را نازل نمود و آیه درباره علی و حسن و حسین(ع) نازل شد و پیامبر(ص) درباره علی(ع) فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» و فرمود: شما را به کتاب خدا و اهل بیتم سفارش می‌کنم، من از خدا خواسته‌ام تا میان آن دو فاصله نیندازد تا آنان را در حوض کوثر بر من وارد کند و خداوند خواسته مرا پذیرفته است.

مشابه این روایت از حضرت صادق(ع) نیز نقل شده است. برید بن معاویه، جعفر بن محمد فزاری، و... نیز از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که حضرت مصداق اولی الأمر را در آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ آل محمد(ص) دانسته‌اند.

۶. محمد بن فضیل می‌گوید: از امام باقر(ع) پرسیدم برترین چیزی که بندگان می‌توانند به وسیله آن به خدا نزدیک شوند چیست؟ حضرت فرمود: پیروی از خدا و رسول و اولی الأمر..

امام صادق(ع)

۱. حسین بن ابی العلا می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم ما در مورد اوصیا معتقدیم پیروی آنان واجب است. حضرت فرمود: بله، اوصیا همان کسانی هستند که خداوند تعالی درباره آنان فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و همان کسانی هستند که خداوند فرموده است: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾.

۲. ابی مسروق می‌گوید: خدمت حضرت صادق(ع) عرض کردم ما با مردم سخن گفته و با آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ علیه آنان استدلال می‌کنیم، می‌گویند: آیه درباره فرماندهان سریّه‌ها نازل شده است. با آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ﴾ علیه‌شان استدلال می‌کنیم. می‌گویند: آیه درباره مؤمنین نازل شده است. با آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ علیه آنان استدلال می‌کنیم، می‌گویند: آیه درباره خویشاوندان مسلمانان نازل شده است. حضرت فرمود: با آنان مباهله کنید و شیوه مباهله را به ابی مسروق آموخت.

در روایتی دیگر از حضرت صادق(ع) درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ سؤال شد، حضرت پاسخ دادند: مقصود از اولی الأمر صاحبان فقه و علم‌اند، سؤال شد آیه به افراد خاصی اختصاص دارد یا عام است؟ پاسخ داد: به ما اختصاص دارد. به جز روایات گذشته افرادی چون ابی الدیلم، ابو بصیر و... روایات دیگری نیز از حضرت صادق(ع) نقل کرده‌اند که حضرت نزول آیه اولی الأمر را درباره امامان اهل بیت(ع) دانسته‌اند..

امام رضا(ع)

۱. حضرت امام رضا(ع) در روایتی مقصود از اولی الأمر، در آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را علی بن أبی طالب و اوصیایِ پس از وی دانسته‌اند.

۲. در روایت دیگری آمده است که «أبان» از حضرت رضا(ع) درباره آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ سؤال کرده و حضرت آیه را درباره علی(ع) و دیگر امامان معصوم دانسته و از تک تک آنان به عنوان مصادیق اولی الأمر نام برده‌اند. و مباحثی در مورد ضرورت وجود و وحدت اولی الأمر بیان داشته‌اند.

۳. حضرت رضا(ع) در روایتی که عبدالله بن جندب از ایشان نقل کرده، مصداق اولی الأمر در آیه ﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾ را نیز آل محمد(ص) دانسته و آنان را به عنوان حجت‌های خدا بر بندگانش که احکام حلال و حرام را از قرآن استنباط می‌کنند، معرفی نموده‌اند..

امام هادی(ع)

موسی بن عبدالله نخعی می‌گوید: به امام علی النقی(ع) عرض کردم به من سخن بلیغ و کاملی بیاموزید تا هرگاه یکی از شما را زیارت می‌کنم، آن را بگویم. حضرت در ضمن سخنانی که به من آموخت از امامان اهل بیت با عنوان «اولی الأمر» یاد کرده و فرمود: «السَّلَامُ عَلَى أَئِمَّةِ الدُّعَاةِ وَ الْقَادَةِ الْهُدَاةِ وَ السَّادَةِ الْوُلَاةِ وَ الذَّادَةِ الْحُمَاةِ وَ أَهْلِ الذِّكْرِ وَ أُولِي الْأَمْرِ...».

دیدگاه مفسران امامیه در مورد مصداق اولی الأمر

از مهم‌ترین مباحثی که در آیه مورد نظر، توجه مفسران را به خود معطوف داشته، مسئله مصادیق اولی الأمر است. در این باره از سوی مفسران، دو دیدگاه مطرح شده است. مفسران امامیه معتقدند مصادیق اولی الأمر از سوی خداوند تعیین و توسط رسول خدا(ص) معرفی شده‌اند و وظیفه مردم مسلمان، نه تعیین اولی الأمر، بلکه شناخت اولی الأمر و پیروی از آنان است؛ اما مفسران اهل سنت معتقدند تعیین مصادیق اولی الأمر به دست خود مسلمانان است و بر همین اساس هر یک از آنان فرد یا افرادی را به عنوان مصادیق اولی الأمر تعیین و معرفی کرده‌اند. مفسران امامیه به اتفاق و به پیروی از روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مصداق انحصاری أولی الأمر را امامان معصوم دانسته‌اند. و دیدگاه آنان با ظاهر آیه مورد نظر، کاملاً هماهنگ است. آیه ظهور دارد که در هر عصری برای مؤمنان، اولی الأمر معصومی وجود دارد و آنان وظیفه دارند از او پیروی کنند؛ و پیروی از اولی الأمر در صورتی ممکن است که اولاً اولی الأمری وجود داشته باشد و ثانیاً شناخته شده باشد؛ در غیر این صورت امکان پیروی از اولی الأمر وجود نخواهد داشت.

نمونه‌هایی از نظرهای آنان به شرح زیر است:

۱. علی بن ابراهیم قمی (م ۳۰۷ق) می‌نویسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ یعنی امیرالمؤمنین(ع). سخن قمی بیان نخستین مصداق اولی الأمر است.

۲. شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) می‌نویسد: روي اصحابنا عن أبي جعفر و أبي عبد الله(ع) أنهم الأئمة من آل محمد(ص). فلذلك أوجب الله تعالي طاعتهم بالإطلاق، كما أوجب طاعة رسوله و طاعة نفسه کذلک. و لا يجوز إيجاب طاعة أحد مطلقا إلا من كان معصوما مأمونا منه السهو الغلط، وليس ذلك بحاصل في الأمراء، و لا العلماء و إنما هو واجب في الأئمة الذين دلت الأدلة علي عصمتهم وطهارتم.... یاران ما از امام باقر و امام صادق(ع) نقل کرده‌اند که مقصود از اولی الأمر، امامانی هستند که از اهل بیت پیامبرند و به همین سبب است که خداوند پیروی آنان را همانند پیروی از خود و پیامبرش، به صورت مطلق واجب کرده است. واجب کردن پیروی از شخصی به صورت مطلق جایز نیست، مگر آنکه معصوم بوده، از سهو و خطا در امان باشد. حاکمان و دانشمندان از سهو و خطا در امان نیستند. ایمن بودن از سهو و خطا در امامانی لازم است که دلایل متعددی بر عصمت و طهارتشان دلالت دارد.

۳. طبرسی (م ۵۳۶ق) مباحثی شبیه نظر شیخ طوسی بیان داشته و می‌افزاید: خداوند پیروی از اولی الأمر را همانند پیروی از خود و پیامبرش به صورت مطلق واجب کرده و جایز نیست خدا پیروی از کسی را به صورت مطلق واجب کند، مگر آنکه عصمتش ثابت شده ظاهر و باطنش یکسان باشد و از ارتکاب خطا و کارهای قبیح ایمن باشد. حاکمان و دانشمندان فاقد عصمت‌اند و خداوند برتر از آن است که به مؤمنان دستور دهد تا از کسی که خدا را معصیت می‌کند پیروی کنند؛ همچنین خداوند پیروی از اولی الأمر را بدان جهت به پیروی از پیامبرش نزدیک کرد که اولی الأمر برتر از همه مردم‌اند. چنان که پیامبر(ص) برتر از اولی الأمر و برتر از همه مردم است.

۴. ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ق) می‌نویسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...﴾ قالوا نزلت في أئمة الهدى و الدليل على ذلك أن ظاهرها يقتضي عموم طاعة اولي الأمر من حيث عطف تعالى الأمر بطاعتهم على الأمر بطاعته و طاعة رسوله(ص)، و طاعة أمراء السرايا و علماء العامة لا تجب مثل طاعة الله وطاعة رسوله فلم يبق إلا أن أئمتنا هم المعنيون بها. ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا و رسول و اولی الامرتان پیروی کنید... گفته‌اند آیه درباره امامان هدایت نازل شده است. دلیل این مطلب آن است که ظاهر آیه نشان می‌دهد پیروی از اولی الأمر عام است؛ زیرا خداوند امر به پیروی از اولی الأمر را عطف کرده است بر امر به پیروی از خودش و پیامبرش و پیروی فرماندهان سریّه‌ها و دانشمندان اهل سنت مانند پیروی از خدا و رسول واجب نیست، پس چاره‌ای نیست جز آنکه امامان اهل بیت(ع) مقصود آیه باشند.

۵. فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ق) با استناد به روایات اهل بیت(ع)، مصداق منحصر به فرد اولی الأمر را امامان اهل بیت(ع) دانسته است.

۶. سید عبدالله شبر (م ۱۲۴۲ق) می‌نویسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و هم الأئمة من آل محمد(ص) كما تواترت به الأخبار، إذ لا يوجب الله طاعة واحد علي الإطلاق، كما أوجب طاعته و طاعة رسوله(ص)، إلا من أيد بالعصمة. و لا أحد به هذا الوصف الا أئمة الهدي الذين أذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا. وتدل الآية علي عدم خلوّ الزمان من اولي الأمر، و أنهم مفترضة الطاعة، ولا ينطبق الا علي مذهب الامامية بان الزمان لا يخلو من معصوم.

به شهادت اخبار متواتر یا نزدیک به تواتر، مقصود از اولی الأمر در آیه، امامانی هستند که از آل محمدند؛ زیرا خداوند پیروی از کسی را همانند پیروی از خود و پیامبرش به صورت مطلق واجب نمی‌کند، مگر کسی که دارای عصمت باشد.... و کسی جز امامان هدایت که خداوند همه آلودگی‌ها را از آنان دور کرده و پاک و پاکیزه‌شان کرده، از صفت عصمت برخوردار نیست. آیه دلالت دارد که زمان از وجود اولی الامری که پیروی او بر مؤمنان واجب است، خالی نیست و آیه جز بر مذهب شیعه امامیه که زمان را خالی از معصوم نمی‌دانند، بر کس دیگری قابل تطبیق نیست. از سخن شبر چند نکته استفاده می‌شود:

1. روایاتی که بر اختصاص آیه به امامان اهل بیت دلالت دارد متواتر است.
2. پیروی مطلق تنها از کسی واجب است که دارای مقام عصمت باشد و تنها امامان اهل بیت دارای این ویژگی‌اند و پیروی از آنان به دلیل عصمت علم و فضل‌شان واجب است.
3. به دلالت آیه، زمان از وجود اولی الأمر خالی نیست.
4. آیه فقط بر مذهب شیعه امامیه منطبق است که زمان را خالی از امام معصوم نمی‌دانند (و معتقدند دوران امامت امامان دوازده‌گانه معصوم که از اهل بیت پیامبر(ص) می‌باشند، پس از درگذشت پیامبر آغاز شده و تا فرا رسیدن قیامت ادامه خواهد یافت و عُمر مبارک آخرین فرد از این سلسله، یعنی امام مهدی موعود(ع) به صورت غیر طبیعی است. در حالی که این اوصاف در کسانی که اهل سنت آنان را مصداق اولی الأمر قرار داده‌اند وجود ندارد).

۷. علامه طباطبایی (م ۱۳۶۰ش) ضمن بحثی مفصل و سودمند درباره آیه، برای اولی الأمر اوصاف و ویژگی‌هایی بیان نموده و می‌نویسد:

1. اولی الأمر هر کسی که باشد بهره‌ای از وحی ندارد و شأن آنان بیان آرای است و پیروی از سخن و نظر آنان همانند پیروی از پیامبر واجب است و به همین سبب در هنگام نزاع، از مراجعه به آنان سخن به میان نیامده و مسئله مورد نزاع باید به خدا و رسول ارجاع شود.
2. سخن اولی الأمر در تفسیر کتاب و سنت به طور قطع حجت است؛ زیرا آیه پیروی از اولی الأمر را بدون قید و شرط واجب کرده است.
3. اولی الأمر نمی‌تواند حکم جدیدی را وضع یا حکم ثابتی را نسخ کند.
4. پیروی مطلق از اولی الأمر به معنای عصمت اولی الأمر است؛ یعنی اولی الأمر هیچ امر و نهی‌ای که مخالف حکم خدا باشد انجام نمی‌دهد.
5. مقصود از اولی الأمر افرادی از این امت‌اند که در سخنان خود معصوم‌اند، پیروی از آنان واجب است و در شناخت آنان نیاز به نصی از جانب خداوند، در کلام خدا یا در سخن پیامبر وجود دارد و اولی الأمر منطبق است بر آنچه از طریق امامان اهل بیت(ع) روایت شده که مصداق اولی الأمر آنها هستند.
6. مراد از اولی الأمر در آیه مردانی از امت‌اند که حکم هر یک از آنان در عصمت و وجوب پیروی، حکم رسول است.

۸. آیت‌الله مکارم شیرازی می‌نویسد: همه مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولی الأمر» امامان معصوم می‌باشند که رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی، در تمام شئون زندگی از طرف خداوند و پیامبر(ص) به آنها سپرده شده است و غیر آنها را شامل نمی‌شود.

۹. آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: مراد از «اولی الامر» در این آیه امامان معصوم(ع) است؛ زیرا واژه «اولی الأمر» به «الرسول» عطف است و دستور به اطاعت رسول، مطلق و بدون قید و شرط است؛ و در نتیجه، اطاعتِ اولی الأمر نیز بدون شرط واجب است و قرینه‌ای برای تقیید آن نیست. سرّ اطاعتِ مطلق از پیامبر(ص)، عصمت آن حضرت است و از همین رو، اطاعت او اطاعت خدا و مخالفت با او در ردیف عصیان الهی است؛ بنابراین اولی الأمر نیز نه تنها از معصیت که از خطا و اشتباه نیز باید مصون باشد و چنین مصونیتی تنها از آنِ معصوم(ع) است. به دیگر سخن، مطاع مطلق که اطاعت او تِلوِ اطاعت خدا و پیامبرِ معصوم است، حتماً باید معصوم باشد و چنین مطاعی نه امرایند، نه علما، نه صحابه و نه اهل حل و عقد و اصحاب رأی..

منابع

1. زینلی، غلامحسین، آیه اولی الامر