رابطه انتظار با دین چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'منتخب الاثر،' به 'منتخب الاثر،') |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| (۴۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات پرسش | {{جعبه اطلاعات پرسش | ||
| موضوع اصلی | | موضوع اصلی = [[مهدویت (پرسش)|بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت]] | ||
| تصویر = 7626626268.jpg | |||
| تصویر | | مدخل بالاتر = [[مهدویت]] / [[غیبت امام مهدی]] / [[وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت]] / [[انتظار فرج]] | ||
| مدخل اصلی = [[رابطه انتظار با دین]] | |||
| مدخل بالاتر | | مدخل وابسته = | ||
| مدخل اصلی | | تعداد پاسخ = ۱ | ||
| مدخل وابسته | |||
| | |||
}} | }} | ||
'''رابطه [[انتظار]] با [[دین]] چیست؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[مهدویت (پرسش)|مهدویت]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[مهدویت]]''' مراجعه شود. | '''رابطه [[انتظار]] با [[دین]] چیست؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[مهدویت (پرسش)|مهدویت]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[مهدویت]]''' مراجعه شود. | ||
== | == پاسخ جامع اجمالی == | ||
* [[زندگی]] منتظرانه، پیشینه‌ای دراز در [[تاریخ]] و افقی [[ناپیدا]] در آیندۀ روزگار دارد. [[باور]] [[انتظار]]، نه تنها به پایان [[عصر حضور]] که به دوران آغازین [[دین]] باز می‌گردد؛ زیرا [[تاریخ اسلام]] این [[سلوک]] را در [[زندگی]] [[دینی]] آن روزگار نشان می‌دهد<ref>ر.ک: [[حسن عبدی‌پور|عبدی‌پور، حسن]]، [[نقش اجتماعی انتظار (کتاب)|نقش اجتماعی انتظار]]، ص ۱۵.</ref>. [[انتظار]] و [[دینداری]] از جمله بایدهای [[عقل عملی]] [[دینداری]] و باورمندی به [[دین]] است<ref>ر.ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران (مقاله)|انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران]]، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.</ref>. | |||
* رابطۀ [[انتظار]] با [[دین]] این است، کار [[دین]] و [[دیانت]] تعمق و توسعۀ آن چیزی است که [[انسان‌ها]] در [[زندگی]] دارند؛ [[انسان‌ها]] با [[انتظار]] [[زندگی]] می‌کنند. [[دین]]، این [[انتظار]] را که جوهرۀ [[زندگی]] [[آدمی]] است وسعت می‌بخشد و سپس آن را تعمیق می‌دهد و چیزی را که [[انسان]] دارد کامل‌تر می‌کند. به عبارت دیگر، [[دین]] با [[فطرت انسان]] [[مخالفت]] نمی‌کند، بلکه آن را می‌پروراند و در مسیر [[تکامل]] قرار می‌دهد<ref>ر.ک: [[حسن عبدی‌پور|عبدی‌پور، حسن]]، [[نقش اجتماعی انتظار (کتاب)|نقش اجتماعی انتظار]]، ص ۱۵.</ref>. اگر [[انتظار]] و [[چشم به راه]] [[ظهور]] بودن، در میان [[جامعه]] تقویت شود [[جامعه]] در راستای [[فرهنگ‌سازی]] صحیح و [[راستین]] پیش می‌‌رود و هر چه در [[جامعه]] و آحاد [[مردم]]، [[فرهنگ]] اصیل و [[راستین]] پا بگیرد، [[باورها]] و [[اعتقادات]] [[مردم]] نسبت به متافیزیک و امور قدسی تشدید میشود. با [[عنایت]] به اینکه پایه‌های اصلی [[دین]] [[اعتقاد]] و [[باور]] به [[امور غیبی]] و قدسی است، پس در کنار [[فرهنگ‌سازی]] [[انتظار]]، [[شاهد]] تقویت و تعمیق [[دین]] در [[جامعۀ منتظران]] خواهیم بود. [[جایگاه]] و [[نقش انتظار]] به حدی است که در برخی از [[روایات]]، [[انتظار]] را پایه‌های اصلی [[دین]] به حساب آورده‌اند یعنی نه تنها [[انتظار]] در تحکیم و تقویت [[دین]] نقش مهمی دارد بلکه با فقدان [[انتظار]] [[دین]] از بین می‌‌رود. چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: «از [[دین]] [[اهل بیت]] است: [[تقوی]]، [[عفت]]، [[صالح]] بودن، و [[انتظار فرج]] با [[شکیبایی]]»<ref>{{متن حدیث|من دین الائمة الورع و العفه و الصلاح و انتظار الفرج بالصبر}}؛ صافی، لطف الله، [[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ص۴۹۸؛ بشارة الاسلام، ص۹۰.</ref><ref>ر.ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران (مقاله)|انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران]]، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.</ref> | |||
* دیگر اینکه [[فهم]] و تلقّی درست از [[دین]]، شرط [[انتظار واقعی]] است. مطالعۀ [[تاریخ]]، نشان می‌دهد، [[ادیان]] بر اثر عوامل مختلف و با [[گذشت]] زمان‌های متمادی، آرام‌آرام از [[خلوص]] نخستین خود فاصله می‌گیرند و خطوط اصلی و فرعی آنها با حذف و اضافه، تبدیل و تغییر، [[تأویل]] و [[تفسیر]] و... دچار [[تحریف]] می‌شوند؛ هرچند در [[کتاب آسمانی]] ([[قرآن کریم]]) [[تحریف]] لفظی راه نیافته است، اما در طی چهارده قرن گذشته، عواملی چون [[تفسیر به رأی]] یا [[کج‌فهمی]] [[قرآن]]، فقدان بخشی از منابع [[حدیث]]، [[سیره]] و [[سنّت]]، [[جعل حدیث]]، [[تحریف]] [[تاریخ]] و شخصیت‌ها، نفوذ فرهنگ‌های بیگانه و پیدایش رگه‌های [[نفاق]]، مهجور شدن [[وحی]] از صحنه‌های [[زندگی اجتماعی]] و حیات [[سیاسی]]، [[ترویج]] اسلام‌شناسی‌های [[مسموم]] و مغرضانه، مانند تک‌بعدی دیدن [[دین]] و... همگی به نوعی در محدود ساختن [[خلوص]] [[اسلام]] نقش داشته‌اند. با توجه به فرمودۀ [[امام خمینی]] (ره) اگر مجاهدت‌های [[علمی]] استخوان‌سوز و طاقت‌فرسای علمای عظام یعنی [[فقیهان]] و اسلام‌شناسان ژرف‌اندیش و جامع‌نگر نبود معلوم نبود امروز چه چیزی را به جای [[اسلام]] به خورد توده‌های [[مسلمان]] می‌دادند؛ ولی با این وصف، رسوباتی از آن همه جریان ناسالم و [[انحرافی]] خواه ناخواه در ذهنیت [[جامعۀ اسلامی]] ته‌نشین خواهد شد. وظیفۀ فرد و [[جامعۀ منتظر]] در [[عصر غیبت]] به ویژه در دورۀ حاضر که با تداوم و تورم نظریه‌پردازی و مطالعات نظری در حوزۀ دین‌پژوهی، عرصۀ وسیع [[علوم انسانی]] و روند برداشت‌های ناصواب از [[دین]] پیچیده‌تر شده، این است که [[اسلام ناب]] را از سرچشمه‌های اصیل آن دریافت دارند<ref>ر.ک: [[مرضیه شریفی|شریفی، مرضیه]]، [[انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت (مقاله)|انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت]]، ص ۲۱۲ـ۲۱۴.</ref>. | |||
* [[امام مهدی]] {{ع}} نه تنها یک انقلابی و [[رهبر]] سترگ [[سیاسی]] ـ [[اجتماعی]] است که [[عدالت]] را در گسترۀ [[جامعۀ بشری]] محقّق خواهد ساخت، بلکه [[مصلح بزرگ]] [[دین]] است؛ ایشان بساط همۀ دین‌فروشان، بدعت‌گذاران و متحجّران را برخواهد چید و [[مردم]] را به سوی ابعاد ناشناخته و متروک [[دین]]، [[هدایت]] خواهد کرد<ref>ر.ک: [[مرضیه شریفی|شریفی، مرضیه]]، [[انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت (مقاله)|انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت]]، ص ۲۱۲ـ۲۱۴.</ref>. | |||
* در مجموع باید گفت: اولاً یکی از کارکردهای مهم "[[انتظار]]" تعالی‌بخشی و [[فرهنگ‌سازی]] در [[جامعه]] است؛ ثانیاً در پرتو [[فرهنگ]] سازی صحیح و [[راستین]] در [[جامعه]]، [[باورها]] و [[اعتقادات]] [[مردم]] نسبت به امور قدسی تقویت میشود و ثالثاً از آنجا که مؤلفه‌های مهم [[دین]] (خصوصا [[دین]] آسمانی) مؤلفه‌های قدسی و متافیزیکی است، پس [[انتظار]] با تعالی [[باور]] به امور قدسی، عامل تقویت و [[شکوفایی]] [[دین]] است<ref>ر.ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران (مقاله)|انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران]]، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.</ref>. | |||
== | == پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه == | ||
{{پاسخ پرسش | |||
| عنوان پاسخ‌دهنده = ۱. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛ | |||
| تصویر = 1368264.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = حسین الهی‌نژاد | |||
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[حسین الهی‌نژاد]]'''، در مقاله ''«[[انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران (مقاله)|انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
«[[انتظار]] و [[دینداری]] از جمله بایدهای [[عقل]] عملی [[دینداری]] و باورمندی که به [[دین]] است. در دروان [[غیبت]] و [[پنهان‌زیستی]] [[امام مهدی]] یا [[منتظران]] در [[انتظار ظهور]] آن [[امام غایب]] به سر می‌‌برند، [[انتظار]] نقشی در تشدید و تقویت [[دینداری]] دارد؟ | |||
در پاسخ باید گفت که اولا، یکی از کارکردهای مهم "[[انتظار]]" تعالی‌بخشی و [[فرهنگ‌سازی]] در [[جامعه]] است. ثانیا در پرتو [[فرهنگ]] سازی صحیح و [[راستین]] در [[جامعه]]، [[باورها]] و [[اعتقادات]] [[مردم]] نسبت به امور قدسی تقویت میشود، ثالثا از آنجا که مؤلفه‌های مهم [[دین]] (خصوصا [[دین]] آسمانی) مؤلفه‌های قدسی و متافیزیکی است، پس [[انتظار]] با تعالی [[باور]] به امور قدسی، عامل تقویت و [[شکوفایی]] [[دین]] می‌‌باشد. | |||
به بیان دیگر، وقتی که در میان [[جامعه]] [[انتظار]] و [[چشم به راه]] [[ظهور]] بودن، تقویت شد [[جامعه]] در راستای [[فرهنگ‌سازی]] صحیح و [[راستین]] به پیش می‌‌رود و هر چه در [[جامعه]] و آحاد [[مردم]]، [[فرهنگ]] اصیل و [[راستین]] پا بگیرد، [[باورها]] و [[اعتقادات]] [[مردم]] نسبت به متافیزیک و امور قدسی تشدید میشود. با [[عنایت]] به اینکه پایه‌های اصلی [[دین]] [[اعتقاد]] و [[باور]] به [[امور غیبی]] و قدسی است، پس در کنار [[فرهنگ‌سازی]] [[انتظار]]، [[شاهد]] تقویت و تعمیق [[دین]] در [[جامعه منتظران]] خواهیم بود. | |||
|< | [[جایگاه]] و [[نقش انتظار]] به حدی است که در برخی از [[روایات]]، [[انتظار]] را پایه‌های اصلی [[دین]] به حساب آورده‌اند. یعنی نه تنها [[انتظار]] در تحکیم و تقویت [[دین]] نقش مهمی دارد بلکه با فقدان [[انتظار]] [[دین]] از بین می‌‌رود. چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} فرموده است: "از [[دین]] [[اهل بیت]] است: [[تقوی]]، [[عفت]]، [[صالح]] بودن، و [[انتظار فرج]] با [[شکیبایی]]"<ref>{{متن حدیث| من دین الائمة الورع و العفه و الصلاح و انتظار الفرج بالصبر}}؛ صافی، لطف الله، [[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ناشر مؤسسه السیده المعصومه، قم ص۴۹۸، بشارة الاسلام، ص۹۰.</ref>»<ref>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران (مقاله)|انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران]]، ص ۳۳۲-۳۳۳.</ref>. | ||
}} | |||
{{پاسخ پرسش | |||
| عنوان پاسخ‌دهنده = ۲. آقای دکتر عبدی‌پور؛ | |||
| تصویر = Pic3001.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = حسن عبدی‌پور | |||
| پاسخ = آقای دکتر '''[[حسن عبدی‌پور]]'''، در کتاب ''«[[نقش اجتماعی انتظار (کتاب)|نقش اجتماعی انتظار]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
«رابطه [[انتظار]] با [[دین]] این است که کار [[دین]] و [[دیانت]] تعمق و توسعه آن چیزی است که [[انسان‌ها]] در [[زندگی]] دارند؛ به این معنا که [[دین]] کمتر چیزی را که در [[زندگی]] [[انسان‌ها]] نیست ایجاد می‌کند و شاید اصلاً نتوانیم چیزی را پیدا کنیم که خلاف این باشد. در سایه [[انتظار]] هم [[دین]]، چنین کاری کرده است. [[انسان‌ها]] با [[انتظار]] [[زندگی]] می‌کنند. [[دین]]، این [[انتظار]] را که جوهره [[زندگی]] [[آدمی]] است وسعت می‌بخشد و سپس آن را تعمیق می‌دهد و چیزی را که [[انسان]] دارد، کامل‌تر می‌کند. به عبارت دیگر، [[دین]] با [[فطرت]] [[انسان]] [[مخالفت]] نمی‌کند بلکه آن را می‌پروراند و آن را در مسیر [[تکامل]] قرار می‌دهد. | |||
[[زندگی]] منتظرانه، پیشینه‌ای دراز در [[تاریخ]] و افقی [[ناپیدا]] در [[آینده]] روزگار دارد. [[باور]] [[انتظار]]، نه تنها به پایان [[عصر حضور]] که به دوران آغازین [[دین]] باز می‌گردد، زیرا [[تاریخ اسلام]]، این [[سلوک]] را در [[زندگی]] [[دینی]] آن روزگار نشان می‌دهد»<ref>[[حسن عبدی‌پور|عبدی‌پور، حسن]]، [[نقش اجتماعی انتظار (کتاب)|نقش اجتماعی انتظار]]، ص ۱۵.</ref>. | |||
}} | |||
{{پاسخ پرسش | |||
| عنوان پاسخ‌دهنده = ۳. سرکارخانم شریفی؛ | |||
| تصویر = 13681201.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = مرضیه شریفی | |||
| پاسخ = سرکارخانم '''[[مرضیه شریفی]]'''، در مقاله ''«[[انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت (مقاله)|انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
«[[فهم]] و تلقّی درست از [[دین]]، شرط [[انتظار واقعی]] است. مطالعه [[تاریخ]]، نشان می‌دهد که [[ادیان]]، بر اثر عوامل مختلف و با گذشت زمان‌های متمادی، آرام‌آرام از [[خلوص]] نخستین خود فاصله می‌گیرند و خطوط اصلی و فرعی آنها، با حذف و اضافه، تبدیل و تغییر، [[تأویل]] و [[تفسیر]] و... دچار [[تحریف]] می‌شوند. هرگونه تحریفی، از یک نظر، به دو دسته لفظی و [[معنوی]] تقسیم میشود. | |||
درباره وقوع [[تحریف]] در [[اسلام]] باید گفت: هرچند در [[کتاب آسمانی]] ([[قرآن کریم]]) [[تحریف]] لفظی راه نیافته است، اما در طی چهارده قرن گذشته، عواملی چون [[تفسیر به رأی]] یا [[کج‌فهمی]] [[قرآن]]، فقدان بخشی از منابع [[حدیث]]، [[سیره]] و [[سنّت]]، [[جعل حدیث]]، [[تحریف]] [[تاریخ]] و شخصیت‌ها، نفوذ فرهنگ‌های بیگانه و پیدایش رگه‌های [[نفاق]]، مهجور شدن [[وحی]] از صحنه‌های [[زندگی اجتماعی]] و حیات [[سیاسی]]، [[ترویج]] اسلام‌شناسی‌های [[مسموم]] و مغرضانه، مانند تک‌بعدی دیدن [[دین]]... همگی به نوعی در محدود ساختن [[خلوص]] [[اسلام]] نقش داشته‌اند<ref>ر.ک: مرتضی مطهری، علل انحطاط مسلمین؛ اقبال لاهوری، احیای فکر دینی در اسلام.</ref>. | |||
[[امام خمینی]] در این‌باره فرمودند: اگر نبود مجاهدت‌های [[علمی]] استخوان‌سوز و طاقت‌فرسای علمای عظام -یعنی [[فقیهان]] و اسلام‌شناسان ژرف‌اندیش و جامع‌نگر- معلوم نبود امروز چه چیزی را به جای [[اسلام]] به خورد توده‌های [[مسلمان]] می‌دادند. ولی با این وصف، رسوباتی از آن‌همه جریان ناسالم و [[انحرافی]]- خواه ناخواه- در ذهنیت [[جامعه اسلامی]] ته‌نشین خواهد شد. [[وظیفه]] فرد و [[جامعه منتظر]] در [[عصر غیبت]]، به ویژه در دوره حاضر- که با تداوم و تورم نظریه‌پردازی و مطالعات نظری در حوزه دین‌پژوهی، عرصه وسیع [[علوم انسانی]] و روند برداشت‌های ناصواب از [[دین]]، پیچیده‌تر شده- این است که [[اسلام ناب]] را از سرچشمه‌های اصیل آن دریافت دارند. | |||
{{ | [[حضرت]] [[امام مهدی]] {{ع}} نه تنها یک انقلابی و [[رهبر]] سترگ [[سیاسی]]- [[اجتماعی]] است که [[عدالت]] را در گستره [[جامعه بشری]] محقّق خواهد ساخت، بلکه [[مصلح بزرگ]] [[دین]] است<ref>قندوزی حنفی، ینابیع المودة لذوی القربی، ص۴۴۵؛ حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، ج۳، ص۵۶۰.</ref>. او بساط همه دین‌فروشان، بدعت‌گذاران و متحجّران را برخواهدچید و [[مردم]] را به سوی ابعاد ناشناخته و متروک [[دین]]، [[هدایت]] خواهد کرد<ref>مفید، محمد بن محمد، إرشاد، ج۲، ص۳۸۳.</ref>. | ||
[[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید: برای [[صاحب الامر]]، غیبتی طولانی است. در این دوران هرکس باید [[تقوا]] پیشه سازد و چنگ در [[دین]] خود زند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۳۳۵، ح۱.</ref>»<ref>[[مرضیه شریفی|شریفی، مرضیه]]، [[انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت (مقاله)|انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت]]، ص۲۱۲-۲۱۴.</ref>. | |||
{{ | }} | ||
== | == پرسش‌های وابسته == | ||
{{ | {{پرسمان انتظار فرج}} | ||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:پرسش]] | [[رده:پرسش]] | ||
[[رده: | [[رده:پرسمان مهدویت]] | ||
[[رده:(اب): پرسش‌هایی با ۲ پاسخ]] | [[رده:(اب): پرسش‌هایی با ۲ پاسخ]] | ||
[[رده:(اب): پرسش‌های مهدویت با ۲ پاسخ]] | [[رده:(اب): پرسش‌های مهدویت با ۲ پاسخ]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۳:۲۳
| رابطه انتظار با دین چیست؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج |
| مدخل اصلی | رابطه انتظار با دین |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
رابطه انتظار با دین چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.
پاسخ جامع اجمالی
- زندگی منتظرانه، پیشینه‌ای دراز در تاریخ و افقی ناپیدا در آیندۀ روزگار دارد. باور انتظار، نه تنها به پایان عصر حضور که به دوران آغازین دین باز می‌گردد؛ زیرا تاریخ اسلام این سلوک را در زندگی دینی آن روزگار نشان می‌دهد[۱]. انتظار و دینداری از جمله بایدهای عقل عملی دینداری و باورمندی به دین است[۲].
- رابطۀ انتظار با دین این است، کار دین و دیانت تعمق و توسعۀ آن چیزی است که انسان‌ها در زندگی دارند؛ انسان‌ها با انتظار زندگی می‌کنند. دین، این انتظار را که جوهرۀ زندگی آدمی است وسعت می‌بخشد و سپس آن را تعمیق می‌دهد و چیزی را که انسان دارد کامل‌تر می‌کند. به عبارت دیگر، دین با فطرت انسان مخالفت نمی‌کند، بلکه آن را می‌پروراند و در مسیر تکامل قرار می‌دهد[۳]. اگر انتظار و چشم به راه ظهور بودن، در میان جامعه تقویت شود جامعه در راستای فرهنگ‌سازی صحیح و راستین پیش می‌‌رود و هر چه در جامعه و آحاد مردم، فرهنگ اصیل و راستین پا بگیرد، باورها و اعتقادات مردم نسبت به متافیزیک و امور قدسی تشدید میشود. با عنایت به اینکه پایه‌های اصلی دین اعتقاد و باور به امور غیبی و قدسی است، پس در کنار فرهنگ‌سازی انتظار، شاهد تقویت و تعمیق دین در جامعۀ منتظران خواهیم بود. جایگاه و نقش انتظار به حدی است که در برخی از روایات، انتظار را پایه‌های اصلی دین به حساب آورده‌اند یعنی نه تنها انتظار در تحکیم و تقویت دین نقش مهمی دارد بلکه با فقدان انتظار دین از بین می‌‌رود. چنانکه امام صادق (ع) فرمودند: «از دین اهل بیت است: تقوی، عفت، صالح بودن، و انتظار فرج با شکیبایی»[۴][۵]
- دیگر اینکه فهم و تلقّی درست از دین، شرط انتظار واقعی است. مطالعۀ تاریخ، نشان می‌دهد، ادیان بر اثر عوامل مختلف و با گذشت زمان‌های متمادی، آرام‌آرام از خلوص نخستین خود فاصله می‌گیرند و خطوط اصلی و فرعی آنها با حذف و اضافه، تبدیل و تغییر، تأویل و تفسیر و... دچار تحریف می‌شوند؛ هرچند در کتاب آسمانی (قرآن کریم) تحریف لفظی راه نیافته است، اما در طی چهارده قرن گذشته، عواملی چون تفسیر به رأی یا کج‌فهمی قرآن، فقدان بخشی از منابع حدیث، سیره و سنّت، جعل حدیث، تحریف تاریخ و شخصیت‌ها، نفوذ فرهنگ‌های بیگانه و پیدایش رگه‌های نفاق، مهجور شدن وحی از صحنه‌های زندگی اجتماعی و حیات سیاسی، ترویج اسلام‌شناسی‌های مسموم و مغرضانه، مانند تک‌بعدی دیدن دین و... همگی به نوعی در محدود ساختن خلوص اسلام نقش داشته‌اند. با توجه به فرمودۀ امام خمینی (ره) اگر مجاهدت‌های علمی استخوان‌سوز و طاقت‌فرسای علمای عظام یعنی فقیهان و اسلام‌شناسان ژرف‌اندیش و جامع‌نگر نبود معلوم نبود امروز چه چیزی را به جای اسلام به خورد توده‌های مسلمان می‌دادند؛ ولی با این وصف، رسوباتی از آن همه جریان ناسالم و انحرافی خواه ناخواه در ذهنیت جامعۀ اسلامی ته‌نشین خواهد شد. وظیفۀ فرد و جامعۀ منتظر در عصر غیبت به ویژه در دورۀ حاضر که با تداوم و تورم نظریه‌پردازی و مطالعات نظری در حوزۀ دین‌پژوهی، عرصۀ وسیع علوم انسانی و روند برداشت‌های ناصواب از دین پیچیده‌تر شده، این است که اسلام ناب را از سرچشمه‌های اصیل آن دریافت دارند[۶].
- امام مهدی (ع) نه تنها یک انقلابی و رهبر سترگ سیاسی ـ اجتماعی است که عدالت را در گسترۀ جامعۀ بشری محقّق خواهد ساخت، بلکه مصلح بزرگ دین است؛ ایشان بساط همۀ دین‌فروشان، بدعت‌گذاران و متحجّران را برخواهد چید و مردم را به سوی ابعاد ناشناخته و متروک دین، هدایت خواهد کرد[۷].
- در مجموع باید گفت: اولاً یکی از کارکردهای مهم "انتظار" تعالی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در جامعه است؛ ثانیاً در پرتو فرهنگ سازی صحیح و راستین در جامعه، باورها و اعتقادات مردم نسبت به امور قدسی تقویت میشود و ثالثاً از آنجا که مؤلفه‌های مهم دین (خصوصا دین آسمانی) مؤلفه‌های قدسی و متافیزیکی است، پس انتظار با تعالی باور به امور قدسی، عامل تقویت و شکوفایی دین است[۸].
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در مقاله «انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران» در این‌باره گفته است:
«انتظار و دینداری از جمله بایدهای عقل عملی دینداری و باورمندی که به دین است. در دروان غیبت و پنهان‌زیستی امام مهدی یا منتظران در انتظار ظهور آن امام غایب به سر می‌‌برند، انتظار نقشی در تشدید و تقویت دینداری دارد؟ در پاسخ باید گفت که اولا، یکی از کارکردهای مهم "انتظار" تعالی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در جامعه است. ثانیا در پرتو فرهنگ سازی صحیح و راستین در جامعه، باورها و اعتقادات مردم نسبت به امور قدسی تقویت میشود، ثالثا از آنجا که مؤلفه‌های مهم دین (خصوصا دین آسمانی) مؤلفه‌های قدسی و متافیزیکی است، پس انتظار با تعالی باور به امور قدسی، عامل تقویت و شکوفایی دین می‌‌باشد. به بیان دیگر، وقتی که در میان جامعه انتظار و چشم به راه ظهور بودن، تقویت شد جامعه در راستای فرهنگ‌سازی صحیح و راستین به پیش می‌‌رود و هر چه در جامعه و آحاد مردم، فرهنگ اصیل و راستین پا بگیرد، باورها و اعتقادات مردم نسبت به متافیزیک و امور قدسی تشدید میشود. با عنایت به اینکه پایه‌های اصلی دین اعتقاد و باور به امور غیبی و قدسی است، پس در کنار فرهنگ‌سازی انتظار، شاهد تقویت و تعمیق دین در جامعه منتظران خواهیم بود. جایگاه و نقش انتظار به حدی است که در برخی از روایات، انتظار را پایه‌های اصلی دین به حساب آورده‌اند. یعنی نه تنها انتظار در تحکیم و تقویت دین نقش مهمی دارد بلکه با فقدان انتظار دین از بین می‌‌رود. چنانکه امام صادق (ع) فرموده است: "از دین اهل بیت است: تقوی، عفت، صالح بودن، و انتظار فرج با شکیبایی"[۹]»[۱۰]. |
| ۲. آقای دکتر عبدی‌پور؛ |
|---|
|
آقای دکتر حسن عبدی‌پور، در کتاب «نقش اجتماعی انتظار» در این‌باره گفته است:
«رابطه انتظار با دین این است که کار دین و دیانت تعمق و توسعه آن چیزی است که انسان‌ها در زندگی دارند؛ به این معنا که دین کمتر چیزی را که در زندگی انسان‌ها نیست ایجاد می‌کند و شاید اصلاً نتوانیم چیزی را پیدا کنیم که خلاف این باشد. در سایه انتظار هم دین، چنین کاری کرده است. انسان‌ها با انتظار زندگی می‌کنند. دین، این انتظار را که جوهره زندگی آدمی است وسعت می‌بخشد و سپس آن را تعمیق می‌دهد و چیزی را که انسان دارد، کامل‌تر می‌کند. به عبارت دیگر، دین با فطرت انسان مخالفت نمی‌کند بلکه آن را می‌پروراند و آن را در مسیر تکامل قرار می‌دهد. زندگی منتظرانه، پیشینه‌ای دراز در تاریخ و افقی ناپیدا در آینده روزگار دارد. باور انتظار، نه تنها به پایان عصر حضور که به دوران آغازین دین باز می‌گردد، زیرا تاریخ اسلام، این سلوک را در زندگی دینی آن روزگار نشان می‌دهد»[۱۱]. |
| ۳. سرکارخانم شریفی؛ |
|---|
|
سرکارخانم مرضیه شریفی، در مقاله «انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت» در این‌باره گفته است:
«فهم و تلقّی درست از دین، شرط انتظار واقعی است. مطالعه تاریخ، نشان می‌دهد که ادیان، بر اثر عوامل مختلف و با گذشت زمان‌های متمادی، آرام‌آرام از خلوص نخستین خود فاصله می‌گیرند و خطوط اصلی و فرعی آنها، با حذف و اضافه، تبدیل و تغییر، تأویل و تفسیر و... دچار تحریف می‌شوند. هرگونه تحریفی، از یک نظر، به دو دسته لفظی و معنوی تقسیم میشود. درباره وقوع تحریف در اسلام باید گفت: هرچند در کتاب آسمانی (قرآن کریم) تحریف لفظی راه نیافته است، اما در طی چهارده قرن گذشته، عواملی چون تفسیر به رأی یا کج‌فهمی قرآن، فقدان بخشی از منابع حدیث، سیره و سنّت، جعل حدیث، تحریف تاریخ و شخصیت‌ها، نفوذ فرهنگ‌های بیگانه و پیدایش رگه‌های نفاق، مهجور شدن وحی از صحنه‌های زندگی اجتماعی و حیات سیاسی، ترویج اسلام‌شناسی‌های مسموم و مغرضانه، مانند تک‌بعدی دیدن دین... همگی به نوعی در محدود ساختن خلوص اسلام نقش داشته‌اند[۱۲]. امام خمینی در این‌باره فرمودند: اگر نبود مجاهدت‌های علمی استخوان‌سوز و طاقت‌فرسای علمای عظام -یعنی فقیهان و اسلام‌شناسان ژرف‌اندیش و جامع‌نگر- معلوم نبود امروز چه چیزی را به جای اسلام به خورد توده‌های مسلمان می‌دادند. ولی با این وصف، رسوباتی از آن‌همه جریان ناسالم و انحرافی- خواه ناخواه- در ذهنیت جامعه اسلامی ته‌نشین خواهد شد. وظیفه فرد و جامعه منتظر در عصر غیبت، به ویژه در دوره حاضر- که با تداوم و تورم نظریه‌پردازی و مطالعات نظری در حوزه دین‌پژوهی، عرصه وسیع علوم انسانی و روند برداشت‌های ناصواب از دین، پیچیده‌تر شده- این است که اسلام ناب را از سرچشمه‌های اصیل آن دریافت دارند. حضرت امام مهدی (ع) نه تنها یک انقلابی و رهبر سترگ سیاسی- اجتماعی است که عدالت را در گستره جامعه بشری محقّق خواهد ساخت، بلکه مصلح بزرگ دین است[۱۳]. او بساط همه دین‌فروشان، بدعت‌گذاران و متحجّران را برخواهدچید و مردم را به سوی ابعاد ناشناخته و متروک دین، هدایت خواهد کرد[۱۴]. امام صادق (ع) می‌فرماید: برای صاحب الامر، غیبتی طولانی است. در این دوران هرکس باید تقوا پیشه سازد و چنگ در دین خود زند[۱۵]»[۱۶]. |
پرسش‌های وابسته
- معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
- ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
- عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
- هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
- آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
- جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
- نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
- انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
- شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
- لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
- آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
- چرا گفته میشود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
- دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
- آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
- آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم میشود؟ (پرسش)
- آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی میشود؟ (پرسش)
- آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
- آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
- منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
- آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
- گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
- نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
- آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
- چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
- ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
- منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
- مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
- چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
- آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
- منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
- منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
- شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
- انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
- آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
- آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
- آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
- مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
- مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
- منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
- انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
- برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش)
- آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
- عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
- لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
- نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
- امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
- آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
- مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
- چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
- انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
- اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
- آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
- انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
- برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی میدانند؟ (پرسش)
- آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
- مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
- آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب میشود؟ (پرسش)
- آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالتآور است؟ (پرسش)
- علت سختی انتظار چیست و چرا میگویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
- امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
- منتظران امام مهدی که در قرنهای گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
- آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
- فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
- خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجاتدهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
- دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
- دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده میشود؟ (پرسش)
- آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
- انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‌کند؟ (پرسش)
- رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
- رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
- فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
- باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه میشود؟ (پرسش)
- انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
- جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
- چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
- چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
- ویژگی‌های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
- انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
- چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
- دانش آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
- رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
- آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
- آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
- وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
- چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
- جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
- انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
- صرفنظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
- منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
- منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
- منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
- در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
- ویژگی‌های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
- آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
- ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
- ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
- فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
- آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
- چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش میشود؟ (پرسش)
- عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
- چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
- آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
- انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
- ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
- ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ ر.ک: عبدی‌پور، حسن، نقش اجتماعی انتظار، ص ۱۵.
- ↑ ر.ک: الهی‌نژاد، حسین، انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.
- ↑ ر.ک: عبدی‌پور، حسن، نقش اجتماعی انتظار، ص ۱۵.
- ↑ «من دین الائمة الورع و العفه و الصلاح و انتظار الفرج بالصبر»؛ صافی، لطف الله، منتخب الاثر، ص۴۹۸؛ بشارة الاسلام، ص۹۰.
- ↑ ر.ک: الهی‌نژاد، حسین، انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.
- ↑ ر.ک: شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت، ص ۲۱۲ـ۲۱۴.
- ↑ ر.ک: شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت، ص ۲۱۲ـ۲۱۴.
- ↑ ر.ک: الهی‌نژاد، حسین، انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران، ص ۳۳۲ـ۳۳۳.
- ↑ « من دین الائمة الورع و العفه و الصلاح و انتظار الفرج بالصبر»؛ صافی، لطف الله، منتخب الاثر، ناشر مؤسسه السیده المعصومه، قم ص۴۹۸، بشارة الاسلام، ص۹۰.
- ↑ الهی‌نژاد، حسین، انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران، ص ۳۳۲-۳۳۳.
- ↑ عبدی‌پور، حسن، نقش اجتماعی انتظار، ص ۱۵.
- ↑ ر.ک: مرتضی مطهری، علل انحطاط مسلمین؛ اقبال لاهوری، احیای فکر دینی در اسلام.
- ↑ قندوزی حنفی، ینابیع المودة لذوی القربی، ص۴۴۵؛ حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، ج۳، ص۵۶۰.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، إرشاد، ج۲، ص۳۸۳.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۳۳۵، ح۱.
- ↑ شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی مکلفین در عصر غیبت، ص۲۱۲-۲۱۴.