واثلة بن اسقع لیثی در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث واثلة بن اسقع لیثی است. "واثلة بن اسقع لیثی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

واثلة بن اسقع لیثی در تاریخ اسلامی - واثلة بن اسقع لیثی در تراجم و رجال

مقدمه

نام و نسب او واثلة بن اسقع بن عبدالعزی بن عبدمناة بن کنانه لیثی است و کنیه‌اش را اباسقع، ابا محمد و ابو قرصافه نیز گفته‌اند. او سه سال خادم پیامبر(ص) بود و یکی از اهالی صفّه به شمار می‌رفت .

مسلمان شدن واثله

نقل شده، روزی واثله به مدینه وارد شد و در کنار شهر آمد تا هنگام نماز صبح که به حضور پیامبر(ص) رسیده و با آن حضرت نماز صبح را خواند. پیامبر(ص) معمولاً پس از نماز صبح بر‌می‌گشت و به چهره اصحاب خود می‌نگریست و چون نزدیک واثله رسید، او را نشناخت. پس به او فرمود: "تو کیستی؟" واثله خود را معرفی کرد.

پیامبر(ص) فرمود: "برای چه آمده‌ای؟"

او گفت: "آمده‌ام تا با شما بیعت کنم".

پیامبر(ص) فرمود: "یعنی به هر چه بر آن توانایی، عمل کنی؟"

او گفت: "آری" و پیامبر(ص) با او بیعت فرمود.

پیامبر(ص) در آن هنگام عازم تبوک بود. واثله هم نزد خویشاوندان خود برگشت و به دیدار پدر خود اسقع رفت. پدر او همین که حالات او را دید، گفت: "آن کار را کردی؟ مسلمان شدی؟!" واثله گفت: "آری". پدرش گفت: "به خدا سوگند هرگز با تو صحبت نخواهم کرد". او پیش عمویش آمد در حالی که او پشت به آفتاب داده بود. پس به عمویش سلام کرد. عمویش به او گفت: "آن کار را کردی؟" او گفت: "آری". او هم واثله را سرزنش کرد ولی کمتر از پدرش، به او گفت: "شایسته نبود که در کاری بر ما سبقت بگیری". خواهر واثله که گفتار او را شنید، پیش او آمد و به او به شیوه مسلمانان سلام داد. واثله به او گفت: "خواهرکم، چرا چنین سلام دادی؟" او گفت: "گفتگوی تو و عمویت را شنیدم". واثله اسلام را برای عموی خود بیان کرده بود و خواهرش آنها را شنیده و مسلمان شده بود. واثله به او گفت: "خواهرکم، خداوند متعال برای تو ارادهی خیر فرموده است، اکنون برای برادرت وسایل جنگ را آماده ساز که رسول خدا(ص) آماده سفر است". او مقداری آرد را در سطلی خمیر کرد و مقداری هم خرما به برادرش داد. واثله آن را گرفت و به مدینه آمد و متوجه شد که رسول خدا(ص) دو روز قبل به سوی تبوک حرکت فرموده ولی هنوز برخی از کاروان‌ها که آماده حرکت هستند، حرکت نکرده‌اند. واثله میان بازار بنی قینقاع ایستاد و فریاد زد: "هر کس مرا با خود ببرد سهم غنایم من از آن او باشد".

واثله گوید: من توان پیاده روی نداشتم. کعب بن عجره مرا صدا زد و گفت: "من یک نوبت در شب و یک نوبت در روز تو را بر شتر خود سوار می‌کنم و در عوض، هر چه به دست آری و سهم تو، از آن من باشد". واثله پذیرفت. بعدها واثله می‌گفت: خداوند متعال به کعب جزای خیر بدهد، نه تنها دو نوبت بلکه بیشتر هم مرا سوار می‌‌کرد و من همراه او غذا می‌خوردم و احترام مرا نگه می‌داشت. چون پیامبر(ص) خالد بن ولید را به جنگ اکیدر به دومة الجندل روانه فرمود کعب بن عجره هم در سپاه او بود و من هم همراهش بودم و غنایم زیادی نصیب ما شد که خالد آنها را تقسیم کرد و شش شتر جوان سهم من شد. من آنها را جلو انداختم و کنار خیمه کعب بن عجره آمدم و گفتم: خدا رحمتت کند، بیا شتران جوان خود را ببین و بگیر! او در حالی که لبخند می‌زد پیش من آمد و گفت: "خداوند به تو برکت بدهد؛ من تو را سوار نکردم برای اینکه چیزی از تو بگیرم".

واثله و اصحاب صفه

از واثلة نقل شده که من از اصحاب صفه بودم و هیچ کس از ما لباس کاملی نداشت و غبار و عرق بر پوست ما نشسته بود. ما بیست نفر بودیم که در صفه‌های مسجد زندگی می‌کردیم و من از همه آنها کوچک‌تر بودم. روزی گرسنگی بر ما فشار آورد، مرا نزد رسول خدا(ص) فرستادند که مدتی است چیزی نخورده‌ایم، چه کنیم؟ رسول اکرم(ص) از همسرانش پرسید: چیزی در خانه دارید؟ آنها گفتند: کمی نان و قدری شیر ست. حضرت نان‌ها را در ظرفی خرد کرد و شیر را روی آن ریخت و با دست مبارک به هم زد، سپس فرمود: "واثله، ده نفر از رفقایت را بخوان". ده نفر آمدند و دور ظرف شیر نشستند. پیامبر(ص) فرمود: "بسم الله بگویید و از اطراف ظرف بخورید و به وسط آن دست نزنید که برکت از بالا می‌آید". اینها سیر شدند و رفتند و ده نفر دوم آمدند. رسول خدا(ص) همان فرمان اول را داد. اینها هم نشستند و خوردند و سیر شدند و هنوز در کاسه غذا مانده بود. من از دیدن این حال در شگفت شدم.

واثله و نقل حدیث کساء

واثله از دوستان خاندان پیامبر(ص) بوده و مخصوصا به امیر مؤمنان علی(ع) ارادت زیادی داشت. هنگامی که اسرای کربلا را به شام وارد کردند، یک نفر از اهل شام به امام علی و امام حسین(ع) توهین کرد، واثله خشمناک شد و به او گفت: "ای مرد! اگر آنچه را که من از رسول خدا درباره حسین و پدرش علی و مادرش فاطمه زهرا و برادرش حسن شنیده‌ام، شنیده بودی، دوستدار ایشان بودی نه آنکه با ایشان کینه‌توزی کنی. روزی در خانه ام سلمه نزد رسول خدا بودم که حسن وارد شد. پیامبر او را روی زانوی راست نشانید، سپس حسین آمد و پیامبر او را بر زانوی چپ نشانید. پیامبر ایشان را می‌بوسید و نوازش می‌کرد. آنگاه فاطمه آمد و در مقابل پیامبر قرار گرفت. در این وقت پیامبر، علی را خواند و فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾..

علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌نویسد: اثبات اینکه مراد از أهل البیت مخاطب آیه تطهیر، خمسه طیبه (پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع)) هستند با آن روایاتی که در‌شان نزول آیه وارد شده، تأیید می‌شود. چه در آن روایت آمده که آیه شریفه در‌شان رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) منازل شده است و احدی در این فضیلت با آنان شرکت ندارد. این روایات، بسیار زیاد و بیش از هفتاد حدیث است که بیشتر آنها از طرق اهل سنت است و اهل سنت آنها را از طرق بسیاری از ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، سعد، واثلة بن الاسقع، ابی الحمراء، ابن عباس، ثوبان، غلام آزاد شده رسول خدا، عبدالله بن جعفر، علی و حسن بن علی نقل کرده‌اند و تقریباً از چهل طریق نقل کرده‌اند. و شیعه آن را از امام علی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) و از ام سلمه، ابوذر، ابو لیلی، ابوالاسود دؤلی، عمرو بن میمون اودی و سعد بن ابی وقاص و بیش از سی طریق نقل کرده‌اند.

حال اگر کسی بگوید: این روایات بیش از این دلالت ندارد که علی و فاطمه و حسنین نیز مشمول آیه هستند و این منافات ندارد با اینکه همسران رسول خدا(ص) نیز مشمول آن باشند، چون آیه شریفه در سیاق خطاب به آنان قرار گرفته است. در پاسخ می‌گوییم: بسیاری از این روایات و به خصوص آنچه از ام سلمه - که آیه در خانه او نازل شده به روایت شده است، تصریح دارد بر اینکه آیه مخصوص همان پنج تن است و شامل همسران رسول خدا(ص) نیست. و اگر کسی بگوید: آن روایات باید به خاطر ناسازگاری‌اش با صریح قرآن طرح شود، چون روایت هر قدر هم صحیح باشد، وقتی پذیرفته است که با نص صریح قرآن منافات نداشته باشد و روایات مذکور مخالف قرآن است، برای اینکه آیه مورد بحث دنبال آیاتی قرار دارد که خطاب در همه آنها به همسران رسول خدا(ص) است، پس باید خطاب در این آیه نیز به ایشان باشد. در پاسخ می‌گوییم: همه حرف‌ها در همین است که آیا آیه مورد بحث، متصل به آن آیات و تتمه آنها است یا نه؟ چون روایاتی که بدان اشاره شد، همین را منکر است و می‌فرماید، آیه مورد بحث به تنهایی و در یک واقعه جداگانه نازل شده و حتی در بین این هفتاد روایت، یک روایت هم وجود ندارد که بگوید آیه شریفه دنبال آیات مربوط به همسران رسول خدا(ص) نازل شده و حتی احدی هم از مفسرین این حرف را نزده‌اند. حتی آنها هم که گفته‌اند آیه مورد بحث، مخصوص همسران رسول خداست مانند عکرمه و عروه، نگفته‌اند که آیه در ضمن آیات نازل شده است. پس آیه مورد بحث از جهت نزول جزو آیات مربوط به همسران رسول خدا(ص) و متصل به آن نیست، حال با این است که به دستور رسول خدا دنبال آن آیات قرارش داده‌اند و یا بعد از رحلت رسول خدا اصحاب در هنگام تألیف آیات قرآنی در آنجا نوشته‌اند. پس مؤید این احتمال آن است که اگر آیه مورد بحث که در حال حاضر جزو آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾؛ است از آن حذف شود و فرض کنیم که اصلا جزو آن نیست، آیه مزبور با آیه بعدش که می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْنَ﴾؛ کمال اتصال و انسجام را دارد و اتصالش به هم نمی‌خورد. پس معلوم می‌شود جمله مورد بحث نسبت به آیه قبل و بعدش نظیر آیهی ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾. است که در وسط آیاتی قرار گرفته که آنچه خوردنش حرام است، می‌شمارد. بنابر آنچه گفته شد، کلمه "أهل البیت" در عرف قرآن اسم خاص است که هر جا ذکر شود، منظور از آن، این پنج تن هستند؛ یعنی رسول خدا و علی و فاطمه و حسنین، و بر هیچ کس دیگر اطلاق نمی‌شود، هر چند که از خویشاوندان و اقربای آن جناب باشد. البته این معنا، معنایی است که قرآن کریم لفظ مذکور را بدان اختصاص داده، وگرنه به حسب عرف عام، کلمه مزبور بر خویشاوندان نیز اطلاق می‌شود.

واثله و نقل روایت

از آن جایی که واثله سه سال خادم پیامبر(ص) بوده، احادیث زیادی را از آن حضرت(ع) نقل می‌کند که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم: 

1. انتخاب پیامبر(ص): رسول خدا فرمود: خداوند از اولاد ابراهیم اسماعیل را، و از اسماعیلکنانه را، و از کنانه قریش را، و از قریش بنی هاشم را، و از بنی هاشم مرا برگزید.
2. سرزنش نکردن: رسول خدا(ص) فرمود: برادرت را آشکارا سرزنش مکن که خداوند او را عافیت بخشد و تو را (به همان عیب) گرفتار سازد.
3. نگاه به علی(ع): رسول خدا فرمود: نگاه کردن به صورت علی(ع) عبادت است.
4. محبت اهل بیت(ع): رسول خدا(ص) فرمود: "محبت من و اهل بیتم در هفت موضع که خطرهای آن زیاد است، نافع است:
   1. موقع مردن؛
   2. در قبر؛
   3. موقع حشر (برانگیخته شدن در صحرای محشر)؛
   4. وقتی که نامه اعمال به دست اشخاص داده می‌شود؛
   5. وقتی که به حساب‌ها رسیدگی می‌کنند؛
   6. وقتی که افراد به پای میزان می‌روند؛
   7. وقت عبور از صراط، پس هر که مرا و اهل بیتم را دوست بدارد و پس از من به آنان تمسک کرده باشد، ما شفیعان او در روز قیامت هستیم". به حضرت گفته شد: تمسک به آنان چگونه است؟ فرمود: "پیشوایان بعد از من دوازده نفرند؛ هر که آنان را دوست بدارد و بدان‌ها اقتدا کند، رستگار شده و اهل نجات است. و هر که از آنان رو گردان شود، گمراه می‌شود".

همچنین واثله نقل می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: "اهل بیت مرا به جای سر برای بدن و به جای دو چشم سر قرار دهید؛ سر بدون چشم راهنمایی نشود. پس از من از آنها پیروی کنید تا هرگز گمراه نشوید". از آن حضرت از امامان پرسیدم، فرمود: "امامان بعد از من از عترت من، یا فرمود: از اهل بیت من - به عدد نقیبان بنی اسرائیل‌اند".

همچنین رسول خدا(ص) فرمود: "ایمان، کامل نشود مگر به محبت ما اهل بیت، و به درستی که خداوند تعالی به من سفارش فرموده که ما اهل بیت را دوست ندارد مگر مؤمن پرهیز کار، و دشمن ندارد ما را مگر منافق بدبخت. پس خوشا به حال کسی که به من و به ائمه اطهار از فرزندان من بریری متمسک شود". گفته شد: ای رسول خدا! امامان پس از تو چند نفرند؟ فرمود: به عدد نقیبان بنی اسرائیل".

علی(ع) وصی پیامبر(ص)

واثلة بن اسقع نقل می‌کند: از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: "هنگامی که مرا به آسمان بردند و به درخت سدرة المنتهی رسیدم، پروردگار من جل جلاله به من ندا کرده، فرمود: " ای محمد! " گفتم: لبیک ای سید من! فرمود: " من هیچ پیامبری را نفرستادم که روزگارش سپری شود مگر اینکه پس از او وصیش به امر امامت قیام کرده و تو پس از خود علی بن ابی طالب را امام و وصی خود قرار ده، زیرا من تو و او را از نور واحدی آفریدم و امامان راهنما را از نور شما دو نفر آفریدم. ای محمد! آیا می‌خواهی آنها را ببینی؟ " گفتم: آری پروردگارا! فرمود: " سر بلند کن. پس سرم را بلند کردم، ناگاه انوار امامان دوازده گانهی بعد از خود را دیدم. گفتم: پروردگارا! اینها انوار کیست؟ فرمود: " انوار امامان امین و معصوم پس از تو است".

واثله از جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که گفت: جندب بن جناده یهودی که از یهودان خیبر بود به نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: "ای رسول خدا خبر ده به من از آنچه برای خدا نیست؟ و از آنچه نزد خدا نیست و از آنچه خدا نمی‌داند". رسول خدا(ص) فرمود: "اما آنچه برای خدا نیست، پس برای خدا شریکی نیست و اما آنچه نزد خدا نیست، پس آن ظلم بر بندگان است، و اما آنچه خدا نمی‌داند آن گفتار شما مردمان یهود است که عزیر فرزند خدا است، و خدا برای خود فرزندی نمی‌داند".

جندب گفت: أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُهُ ؛ گواهی دهم که جز خدای یگانه خدایی نیست و گواهی می‌دهم که به حقیقت تو رسول خدایی. سپس جندب گفت: "دیشب حضرت موسی بن عمران را در خواب دیدم. به من فرمود: " ای جندب! به دست محمد اسلام آور و به اوصیای پس از او متمسک شو " و خداوند اسلام را روزی من فرمود و مسلمان شدم. اکنون از اوصیای خود مرا آگاه فرما تا به آنان متمسک گردم". پیامبر(ص) فرمود: "ای جندب! اوصیای پس از من به عدد نقیبان بنی اسرائیل هستند". او گفت: "ای رسول خدا، به طوری که ما در تورات دیده‌ایم آنها دوازده تن بوده‌اند". پیامبر(ص) فرمود: "آری، امامان پس از من دوازده نفرند". او گفت: "ای رسول خدا! همگی آنها در یک زمانند؟" پیامبر(ص) فرمود: "نه، بلکه یکی پس از دیگری بیایند و تو به جز سه نفر از آنان را نخواهی دید". جندب گفت: اسم‌شان را برایم بگو ای رسول خدا". پیامبر(ص) فرمود: "اولین آنها سید اوصیاء و وارث پیامبران پس از من و پدر امامان، علی بن ابی طالب است. سپس فرزندش حسن و سپس حسین هستند. پس از من به ایشان متمسک شو و نادانی نادانان گولت نزند. و هنگامی که زمان ولادت فرزن! حسین، علی بن الحسین سید العابدین فرا رسد مرگ تو برسد و آخرین توشه تو از دنیا شربت شیری است که بیاشامی".

جندب گفت: ای رسول خدا! آنها را در تورات الیا نقطوا شبرا و شبیرا؛ دیده‌ام، ولی نام‌های ایشان را نمی‌دانم. پس از حسین چند وصی باشند و نام‌شان چیست؟" پیامبر(ص) فرمود: "نه تن از صلب حسین هستند و مهدی از آنها است، و همین که دوران حسین سپری شود، فرزندش علی به امر پس از وی قیام کند و او ملقب به زین العابدین است، و چون دوران او سپری شود، فرزندش محمد که او را با قر خوانند، به امر پس از وی قیام کند. و چون زمان او به پایان رسد، فرزندش جعفر که صادق خوانده می‌شود به امر امامت قیام کند، و چون زمان جعفر به آخر رسد، فرزندش موسی که کاظم خوانده شود به امر پس از وی قیام کند. سپس هنگامی که روزگار موسی سپری شود، فرزندش علی که رضا خوانده شود، به امر امامت قیام می‌کند و چون دوران علی سپری شود فرزندش محمد که زکی نامیده شود به آن امر قیام کند، و چون زمان محمد، پایان پذیرد، فرزندش علی که نقی خوانده شود به این امر قیام کند، و چون دوران علی بگذرد فرزندش حسن که امینش خوانند به این امر قیام کند، سپس امام‌شان از نظر آنها پنهان شود". جندب گفت: "آنکه پنهان شود حسن است؟" پیامبر(ص) فرمود: "نه، پسر او حجت است". جندب گفت: "ای رسول خدا! نامش چیست؟ فرمود: نامش برده نشود تا آنگاه که ظاهر شود". جندب گفت: "ای رسول خدا! ذکر ایشان را در تورات دیده‌ایم و موسی بن عمران دربارهی تو و اوصیاء از ذریه‌ات به ما مژده داده".

پس پیامبر(ص) این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾.

جندب گفت: "ترس‌شان از چیست؟" پیامبر(ص) فرمود: "ای جندب! در زمان هر یک از آنان شیطانی (و سلطان ظالمی) است که ایشان را آزار دهد. پس هنگامی که خداوند در خروج قائم ما تعجیل فرماید (و او قیام کند) زمین را پر از عدل و داد کند چنانکه پر از ظلم و جور شده باشد". سپس فرمود: "خوشا به حال کسانی که بر دوستی ایشان استوار باشند؛ آنان کسانی هستند که خداوند در قرآن وصف‌شان فرموده، آنجا که می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾. سپس فرمود: ﴿أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

ابن اسقع گوید: سپس جندب تا زمان حسین بن علی(ع) زندگی کرد و سپس به طائف رفت. نعیم بن ابی قیس برایم گفت: من در طائف به نزد او وارد شدم و او مریض بود. پس شربتی از شیر‌طلبیده، آشامید و گفت: "این چنین رسول خدا(ص) با من عهد فرموده که آخرین توشه من از دنیا شربتی از شیر است. سپس از دنیا رفت و او را در طائف در مکانی که به کوراء معروف است، دفن کردند؛ خدای او را رحمت کند.

سرانجام واثله

همان طور که نقل شد، واثله در آغاز جنگ تبوک مسلمان شد و وقتی که بصره به دست مسلمانان افتاد، در آنجا ماندگار شد زیرا در آنجا خانه‌ای داشت. سپس به شام رفت و در قریه بلاط در سه فرسخی دمشق منزل کرد و شاهد فتح دمشق بود. در جنگ‌های شام و حمص شرکت داشت و سپس به فلسطین کوچ کرد و در بیت المقدس یا بیت جبرین منزل گرفت، تا اینکه سرانجام در سال ۸۳ با ۸۵ هجری در ۹۸ و یا ۱۰۵ سالگی در حالی که چشمانش نابینا شده و محاسنش به زردی‌گراییده بود، زندگی را بدرود گفت.

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «واثلة بن اسقع»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷