آزمایش الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[اردیبهشت]]|روز=[[۲۱]]|سال=[[۱۴۰۲]]|کاربر=Bahmani}}
{{مدخل مرتبط
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = آزمایش الهی
| موضوع مرتبط = آزمایش الهی
خط ۷: خط ۶:
}}
}}


'''آزمایش''' به‌معنای آزمودن و [[تصفیه]] و [[خالص‌سازی]] است. [[انسان‌ها]] در [[زندگی]] به دلایلی همچون [[پاک]] شدن از [[گناهان]]، [[تادیب]]، جداشدن افراد [[شایسته]] از غیر آن و... مورد آزمایش قرار می‌گیرند و زمینه آزمایش می‌تواند [[نیت]] و [[رفتار]] و [[کردار]] [[مردم]] باشد.
'''آزمایش و ابتلا''' به معنای امتحان‌کردن بندگان توسط [[خداوند]] به‌کار رفته است. در آموزه‌های [[ادیان الهی]]، از ابتلا به عنوان [[سنت الهی]]، [[سخن]] به میان آمده است. [[فلسفه]] آزمایش الهی، شکوفا ساختن و نمایان کردن استعدادها و قابلیت‌های [[آدمی]] و [[تکامل]] بخشیدن به اوست. آزمایش الهی، صفات انسانی را از قوه به فعل و کمال می‌آوَرَد.


== معناشناسی آزمایش و امتحان ==
[[خداوند]] [[انسان‌ها]] را با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون می‌آزماید. برخی از این موارد عبارت است از: [[مال]]، [[فرزند]] و نعمت‌های [[دنیا]]؛ [[خوف]]؛ [[گرسنگی]]؛ کاهش [[اموال]]، [[جان‌ها]] و میوه‌ها؛ تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و [[کمالات]]؛ [[جهاد]] و غیره.
=== معنای لغوی ===
آزمایش یا همان [[امتحان]] از [[سنت‌های الهی]]، در لغت به‌معنای آزمودن<ref>الصحاح، ج۶، ص۲۲۰۱؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۴۲.</ref> و تصفیه و خالص‌سازی است. وقتی فلز، طلا و نقره را در کورۀ [[آتش]] می‌گذارند تا ذوب و [[خالص]] شود، آن را [[امتحان]] کرده‌اند. هر کس به نوعی در [[زندگی]] [[امتحان]] می‌شود<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۳۲-۳۳.</ref>. آزمایش الهی در مورد همه [[بندگان]] که دارای [[قوه]] [[اندیشه]] و [[تفکر]] هستند، جاری می‌شود. در سایه [[آزمایش‌های الهی]]، استعدادهای [[انسان‌ها]] شکوفا می‌شود و [[آدمی]] در مسیر رشد، ترقی و بالندگی قرار می‌گیرد<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 50.</ref>.
=== معنای اصطلاحی ===
== [[فلسفه آزمایش الهی]] ==
آزمایش هر [[انسانی]] می تواند دلیل خاصی داشته باشد مانند اینکه: برخی [[آزمایش]] می‌شوند، تا [[علم]]، [[قدرت]] بدنی، [[ایمان]]، [[صداقت]]، مهارت، [[اخلاص]] یا [[صبر]] و [[مقاومت]] آنان معلوم گردد. [[خداوند]]، [[انسان]] را [[امتحان]] می‌کند، تا جوهره اصلی و [[میزان]] [[صبر]] و [[ایمان]] و تعهّد آنان برای خودشان و بر [[مردم]] روشن شود، وگرنه چیزی بر [[خدا]] پوشیده نیست تا با [[امتحان]] بخواهد [[آگاه]] شود. [[امتحان]] برای همه هست. یکی با [[مال]]، دیگری با [[مقام]] یا [[زیبایی]]، شهرت، [[فقر]]، [[اولاد]]، [[دوست]]، [[بلا]] و گرفتاری، [[مرگ و میر]] عزیزان، [[گرسنگی]]، [[قحطی]]، [[ترس]] و [[ناامنی]] و... [[امتحان]] می‌شود<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۳۲-۳۳؛ [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۱۳۲.</ref>.


همچنین از جمله دیدگاه‌های [[امام علی]] {{ع}} درباره [[فلسفه آزمایش الهی]] می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
== مقدمه ==
# '''تمحیص:''' به‌معنای [[پاک]] کردن یک چیز از آلودگی‌های خارجی. آزمایش الهی پاک‌کننده وجود [[انسان]] است<ref>نک: {{متن قرآن|وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ }}؛ سوره آل عمران، آیه:۱۵۴.</ref>، [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «[[خدا]] آنچه را که از آن شکایت داری (بیماری) موجب کاستن گناهانت قرار داده است. در بیماری پاداشی نیست، اما [[گناهان]] را از بین می‌برد و آنها را چونان برگ پاییزی می‌ریزد»<ref>{{متن حدیث|«جَعَلَ اللَّهُ مَا کَانَ [مِنْکَ‏] مِنْ شَکْوَاکَ حَطّاً لِسَیِّئَاتِکَ فَإِنَّ الْمَرَضَ لَا أَجْرَ فِیهِ وَ لَکِنَّهُ یَحُطُّ السَّیِّئَاتِ وَ یَحُتُّهَا حَتَّ الْأَوْرَاقِ»}}، نهج البلاغه، حکمت ۴۲.</ref>.
[[خداوند]]، [[معرفت]] خویش را در [[فطرت]] [[آدمی]] نهاده است و همین داشته فطری به او [[الهام]] می‌کند که [[پرهیزگاری]] و زشت‌کاری‌ چیست<ref>{{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا}}؛ سوره شمس، آیه ۷.</ref>. [[دین]] راهی ویژه است منطبق با همین [[فطرت]] که کمال [[دنیوی]] و [[اخروی]] را هماهنگ با هم پی می‌جوید و چون [[انسان]] مختار است، [[خداوند]] [[آزمایش]] را برای او مقرر داشته است تا توانایی‌های نهفته‌اش آشکار شوند. [[آزمایش]] [[انسان‌ها]] یک [[سنت الهی]] است و [[مؤمن]] و [[کافر]] و [[نیک]] و بد را در برمی‌گیرد<ref>ابتلاءات الامم‌، ۲۰.</ref>.
# '''[[شکوفایی]] و ظهور استعدادها:''' آزمایش الهی موجب به‌فعل درآمدن نیروهای بالقوه [[انسان]] می‌شود. [[انسان]] با [[انتخاب]] خود، سنّتی از [[سنت‌های الهی]] را می‌پذیرد. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «گوهر [[انسان‌ها]] در درگوگونی احوال معلوم می‌شود»<ref>{{متن حدیث|«فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال» ‏}}، نهج البلاغه، حکمت ۲۱۷.</ref>.
# '''[[پاداش]] و [[کیفر]]:''' [[پاداش]] و [[کیفر]] [[بندگان]] تنها در کارهای آنها بروز می‌کند. ظهور اعمال و افعال بدون اینکه [[آدمی]] در بوته [[امتحان]] و [[آزمون]] قرار گیرد، ممکن نیست. [[خداوند]] [[انسان]] را [[آزمایش]] می‌کند تا افعال و اعمال او به ظهور برسد و براساس آن، [[شایسته]] [[پاداش]] و [[کیفر]] شود. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «بدانید [[نهان]] و [[اسرار]] آفریدگان نزد [[آفریدگار]] آشکار است و از کائناتشان [[آگاهی]] دارد. نه آنکه [[بندگان]] اسرارشان را از خدایشان پوشند و نهانشان را در پرده نگه دارند و او از آنها بی‌خبر ماند، بلکه برای این است که آنها را بیازماید و به آنها نشان دهد کدام یک خوش کردارترند تا [[نیکان]] به [[پاداش نیک]] رسند و بدکاران به [[کیفر]] کارهای خویش»<ref>{{متن حدیث| «أَلَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ کَشَفَ الْخَلْقَ کَشْفَةً لَا أَنَّهُ جَهِلَ مَا أَخْفَوْهُ مِنْ مَصُونِ أَسْرَارِهِمْ وَ مَکْنُونِ ضَمَائِرِهِمْ وَ لَکِنْ‏ لِیَبْلُوَهُمْ {{متن قرآن|ْأَيهُّمْ أَحْسَنُ عَمَلا}}، فَیَکُونَ الثَّوَابُ جَزَاءً وَ الْعِقَابُ بَوَاء»}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴.</ref>
# '''تمیز:''' آزمایش الهی به‌منظور تمیز (یعنی جدا ساختن) [[انسان]] [[نیکوکار]] از [[بدکار]]، [[فرمان‌بردار]] از سرکش، [[مؤمن]] از [[منافق]]، [[پاک]] از ناپاک، [[مجاهد]] از دوری‌کننده از [[جهاد]]، [[خالص]] از ناخالص، صابر از ناشکیبا صورت می‌گیرد. [[حکمت]] خداوندی موجب می‌شود چنین آزمونی انجام شود تا صفوف حق‌جویان از حق‌گریزان بازشناخته شوند. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «لکن [[خدای سبحان]] آفریدگان خود را به پاره‌ای از آنچه اصل آن را نمی‌دانند می‌آزماید تا [[فرمان‌بردار]] از نافرمان مشخص شود و [[خودپسندی]] را از آنان بزداید و [[تکبر]] را از ایشان دور کند»<ref>{{متن حدیث|«لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَبْتَلِی خَلْقَهُ بِبَعْضِ مَا یَجْهَلُونَ أَصْلَهُ تَمْیِیزاً بِالاخْتِبَارِ لَهُمْ وَ نَفْیاً لِلِاسْتِکْبَارِ عَنْهُمْ وَ إِبْعَاداً لِلْخُیَلَاءِ مِنْهُم‏»}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.</ref>.
# '''تأدیب:''' آزمایش الهی به منظور تأدیب یا [[اصلاح]] و [[تربیت]] [[انسان]] تا بتواند مسیر رسیدن به نقاط اوج معنوی را بپیماید و [[مقام]] [[رضا]] و [[قرب الهی]] برسد. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «اگر [[خداوند]] می‌خواست [[آدم]] را از نوری که روشنی‌اش دیده‌ها را برباید و [[زیبایی]] آن خردها را مات و مبهوت کند و از ماده خوش‌بویی که بوی خوشش نفس‌ها را بگیرد بیافریند، می‌آفرید؛ و اگر بدین صورت می‌آفرید گردن‌ها در برابرش خاضع و [[آزمایش]] [[فرشتگان]] سهل و آسان می‌شد. ولی [[خداوند]] [[پاک]] بندگانش را به برخی از اموری که به [[حقیقت]] و ریشه آن [[آگاه]] نیستند [[آزمایش]] می‌کند تا [[خالص]] از ناخالص جدا، [[کبر]] و نخوت از آنان برطرف و [[خودخواهی]] و [[خودپسندی]] از آنان دور شود»<ref>{{متن حدیث|«لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ مِنْ نُورٍ یَخْطَفُ الْأَبْصَارَ ضِیَاؤُهُ وَ یَبْهَرُ الْعُقُولَ رُوَاؤُهُ وَ طِیبٍ یَأْخُذُ الْأَنْفَاسَ عَرْفُهُ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَظَلَّتْ لَهُ الْأَعْنَاقُ خَاضِعَةً وَ لَخَفَّتِ الْبَلْوَی فِیهِ عَلَی الْمَلَائِکَةِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَبْتَلِی خَلْقَهُ بِبَعْضِ مَا یَجْهَلُونَ أَصْلَهُ تَمْیِیزاً بِالاخْتِبَارِ لَهُمْ وَ نَفْیاً لِلِاسْتِکْبَارِ عَنْهُمْ وَ إِبْعَاداً لِلْخُیَلَاءِ مِنْهُم‏:»}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.</ref>.


در هر صورت، تفاوت در زمینه‌های بروز آزمایش الهی تأثیری در چیستی و چگونگی آن ندارد. بروز آزمایش الهی در زمینه‌های مختلف موجب ظهور دستاوردهای گوناگون (مانند [[توبه]] و [[بازگشت به‌سوی خدا]]، [[تربیت]] شدن و رسیدن به نقاط اوج معنوی و [[راضی]] بودن به سرنوشتی که [[خداوند]] برای [[انسان]] معین فرموده) می‌شود و [[انسان]] را در رسیدن به‌سوی کمال [[یاری]] می‌رساند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 51-۵۲.</ref>.
در این میان، [[فطرت]]، [[آدمی]] را به [[نیکی]] و [[پاکی]] فرامی‌خواند و [[دین]] برای رسیدن به آن برنامه می‌دهد و [[شیطان]] می‌کوشد او را با [[اغوا]] و تزیین به [[گمراهی]] اندازَد<ref>تفسیر المیزان‌، ۱۲/ ۴۵.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۰.</ref>


== زمینه آزمایش الهی ==
== معناشناسی ==
زمینه [[آزمایش‌های الهی]] بسته به موضوع آن تفاوت می‌کند:
ابتلا از ریشه «بلو» یا «بلی» و به معنای امتحان‌کردن است<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۸/۳۴۰؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴/۸۳–۸۴؛ فیّومی، المصباح المنیر، ۶۲.</ref> و در امور [[مکروه]] و سخت<ref>عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۱۱.</ref> و [[امور خیر]]<ref>ابن‌اثیر، النهایه، ۱/۱۵۵.</ref> به کار می‌رود. در منابع دینی نیز ابتلا در همان معنای لغوی<ref>راغب، مفردات، ۱۴۵–۱۴۶.</ref> و به معنای امتحان‌کردن بندگان توسط [[خداوند]]<ref>کلینی، الکافی، ۱/۱۵۲.</ref> به‌کار رفته است. علمای اخلاق، ابتلا را امتحان بندگان می‌دانند تا حقیقت‌شان آشکار شود که از جمله اطاعت‌ کنندگان و [[شکرگزاران]] هستند یا از مخالفان و [[کافران]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۲/۳۸۵؛ مدنی، ریاض السالکین، ۱/۳۷۵.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ [[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه امتحان (مقاله)|مقاله «آیه امتحان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۷۶-۷۷.</ref>
# گاهی [[نیّت]] و خواسته‌های درونی [[انسان‌ها]] (مانند [[قضاوت]] کردن درباره افراد، داشتن نگاه نادرست، بدگمانی بی‌جا نسبت به کسی و...) مورد [[امتحان الهی]] قرار می‌گیرد. [[امام علی]] {{ع}} در این زمینه می‌فرماید: «آنگاه که جوّ خوبی و خیرخواهی بر زمانه و [[مردم]] آن سایه گسترَد، اگر کسی به دیگری گمان بد برَد، در حالی که خلافی از او ندیده، [[ستم]] کرده است»<ref>{{متن حدیث| إِذَا اسْتَوْلَی الصَّلَاحُ عَلَی الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ }}، نهج البلاغه؛ حکمت ۱۱٤.</ref>.  
 
# و گاهی [[رفتار]] و کردار [[انسان]] زمینه [[آزمایش]] است؛ [[رفتار]] و واکنش‌هایی که از اعضای [[بدن]] و اندام‌ها سر می‌زند (مانند رعایت [[حدود]] [[واجبات]] و [[محرمات]]، انجام وظایفی که در موقعیت‌های گوناگون برعهده ما گذاشته می‌شود، رعایت [[حقوق]] دیگران و...). [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در این مورد می‌فرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] شما [[مردم]] در کوره [[آزمایش]] قرار می‌گیرید، دست‌خوش دگرگونی می‌شوید، در [[غربال]] سختی‌ها درمی‌آیید و چونان دیگ پرجوش و خروش، زیر و بالا خواهید شد<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُم‏}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۶.</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 51.</ref>.
واژه ابتلاء با الفاظی چون [[فتنه]]، [[امتحان]] و [[تمحیص]] که در [[قرآن]] نیز به کار رفته‌اند مترادف و یا قریب المعناست. فتنه شدیدترین نوع امتحان است<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۳۹۶ـ ۳۹۷.</ref> و امتحان به معنای تصفیه و [[خالص]] کردن، آزمایش و واقع کردن در [[محنت]] و [[سختی]] است<ref>المعجم الوسیط، ص۸۵۶.</ref> و تمحیص یعنی [[تطهیر]]، [[پاک]] شدن و عاری شدن از [[عیب]]<ref>لسان العرب، ج۷، ص۹۰؛ و نیز مفردات، النهایة و مقاییس ذیل ماده.</ref>.<ref>[[داوود فتح‌الله‌زاده|فتح‌الله‌زاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.</ref>
 
== پیشینه ==
در آموزه‌های [[ادیان الهی]]، از ابتلا به عنوان [[سنت الهی]]، [[سخن]] به میان آمده‌است<ref>کتاب مقدس، خروج، ب۳۱، ۱۳؛ ابن‌میمون، ۵۵۹.</ref>. بر اساس [[آیات قرآنی]]، ابتلا یکی از سنت‌های تغییرناپذیر [[الهی]] است<ref>سوره مؤمنون، آیه 30.</ref> که همه افراد با آن روبه‌رو می‌شوند<ref>سوره عنکبوت، آیه 2 و 3.</ref> و [[خداوند]] [[امت‌ها]] را نیز با انواع [[بلاها]] امتحان کرد تا به درگاه خداوند روی آورند<ref>سوره ابراهیم، آیه ۶ و سوره اعراف، آیه ۷۲.</ref>.
 
در برخی [[آیات الهی]]، سخن از ابتلای پیامبران{{ع}} به میان آمده و در این میان، از ابتلای پیامبرانی چون [[آدم]]{{ع}}<ref>سوره اعراف، آیه ۱۹.</ref>، ابراهیم{{ع}}<ref>سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>، ایوب{{ع}}<ref> سوره ص، آیه ۴۱.</ref>، [[یعقوب]]{{ع}}<ref>سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref> و... یاد شده است.
 
در برخی [[روایات]] نیز ابتلای پیامبران{{ع}} شدیدترین مراتب ابتلا دانسته شده، سپس ابتلای افرادی که در قرب به حق‌تعالی به آنها نزدیک‌ترند<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۵۲.</ref>؛ چنان‌که هر قبض و بسطی که برای [[انسان]] رخ می‌دهد، ناشی از [[مشیت]]، [[قضا]] و ابتلاست<ref>صدوق، التوحید، ۳۵۴؛ برقی، المحاسن، ۱/۲۷۸.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref>
 
== [[ابتلا]] در [[قرآن]] ==
واژه بلی و مشتقات آن با ۲۶ گونه استعمال، ۳۸ بار در ۲۵ سوره [[قرآن]] ذکر شده که در این میان، [[ابتلاء]] و سایر صور آن از باب افتعال، ده بار به چشم می‌‌خورد و بیشترین تکرار مربوط به واژه بلاء با ۶ مورد است. [[مفسرین]] این واژه‌ها را معمولاً به معنای [[اختبار]] و [[آزمایش]] گرفته‌اند<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۲ و ۴۳۹؛ ج۲، ص۴۲۲ و ۱۴۷؛ج۳، ص۴۱۷؛ ج۶، ص۳۱۱؛ المیزان، ج۴، ص۴۶ و ۸۶ و ۱۷۸.</ref>، هر چند در مواردی به معنای خاص‌تری به کار رفته است مثل: [[نعمت]] دادن<ref>سوره انفال، آیه ۱۷.</ref>، وقوع در محنت‌ها و [[شداید]]<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>، پذیرش فنا و کهنگی<ref>سوره طه، آیه ۱۲۰.</ref>.<ref>[[داوود فتح‌الله‌زاده|فتح‌الله‌زاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.</ref>
 
[[امتحان]] در فرهنگ قرآن قرار دادن [[انسان‌ها]] در بستر حوادث گوناگون تلخ و شیرین با [[هدف]] رسیدن آنان به کمال لایق خویش است و در [[آیات]] پرشماری با واژه‌های یاد شده و غیر آنها مطرح گردیده و به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته شده است؛ مانند:
# [[سنت]] [[امتحان]] و [[ضرورت]] آن<ref>سوره عنکبوت، آیه ۲.</ref>؛
# [[فلسفه]] و [[اهداف]] [[امتحان]]<ref>سوره عنکبوت، آیه ۳.</ref>؛
# [[امتحان]] و [[علم الهی]]<ref>سوره عنکبوت، آیه ۱۱.</ref>؛
# ابزارها و شیوه‌های [[امتحان]]<ref>سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>؛
# راه موفقیت در [[امتحان]]<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>
 
== [[امتحان]] [[سنت الهی]] ==
[[امتحان]] از جمله سنت‌های قطعی [[الهی]] است<ref>سوره عنکبوت، آیه ۲، سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref>. اصل این [[سنت]] در عالم [[تشریع]] و [[تکوین]] براساس [[قوانین]] دائمی و ثابت [[استوار]] است و هیچ‌گونه تبدیل و جایگزینی<ref>سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref> و تحویل و دگرگونی را برنمی‌تابد<ref>سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳-۲۰۴؛ ج۱۸، ص۲۹۶-۲۹۷.</ref>
 
[[سنت]] [[امتحان]] همچون دیگر سنت‌های [[خداوند]] مطلق و فراگیر است، ازاین‌رو به دوره و گروهی خاص از [[انسان‌ها]] اختصاص ندارد و بر همه افراد و اقوام از گذشته و حال و [[آینده]] [[حاکم]] است<ref>تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳ - ۲۰۴؛ ج۱۷، ص۴۳۵.</ref>. [[امتحان]] به مقتضای عموم شامل انسان‌های عادی و توده [[مردم]] و نیز شامل انسان‌های والا همچون [[انبیای الهی]] می‌گردد.
 
بدیهی است که [[امتحان]] همگان در یک سطح نبوده و هر کسی به اندازه [[دین]]<ref>سنن ترمذی، ج۴، ص۲۸؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref> و [[ایمان]] و [[حسن]] رفتارش [[امتحان]] می‌شود و هر که ایمانش صحیح‌تر و عملش نیکوتر است، [[امتحان]] وی شدیدتر است<ref>الکافی، ج۲، ص۲۵۲؛ بحارالانوار، ج۶۴، ص۲۰۷.</ref>، چنان‌که به تصریح [[قرآن کریم]] [[خداوند]] هیچ‌کس را بیش از وسع وی [[تکلیف]] نمی‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref> از [[رسول‌خدا]] {{صل}} سؤال شد: [[آزمون]] چه کسانی دشوارتر است؟ فرمود: [[پیامبران]]، آنگاه دیگر [[انسان‌ها]] بر حسب مراتب خویش<ref>تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۲۱۵؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. در روایتی [[امام صادق]] {{ع}} حتی اندوهی را که بر [[مؤمن]] وارد می‌شود و راز آن را نمی‌داند مایه زدودن [[گناهان]] وی دانسته است<ref>میزان الحکمه، ج۱، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>


== آزمایش و [[امتحان]] در [[قرآن]] و [[نهج البلاغه]] ==
== موارد [[ابتلا]] ==
در [[قرآن]] با تعبیر [[فتنه]] و [[ابتلاء]] و [[تمحیص]] هم از آزمایش و [[امتحان]] یاد شده است و [[بلاها]] نوعی [[آزمون الهی]] است. [[انسان]] باید پیوسته خود را در حال [[امتحان]] پس دادن بداند و بکوشد که در [[امتحان الهی]] مردود نشود<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۳۲-۳۳.</ref>.
[[قرآن کریم]]، اموری چون [[ترس]]، [[گرسنگی]]، زیان‌های [[مالی]] و جانی<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>، [[فرزندان]]<ref>سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>، [[شر]] و خیر<ref>سوره انبیاء، آیه ۳۵.</ref> را [[فتنه]] و [[آزمایش]] برشمرده است. برخی علمای اخلاق، ابتلا را هم در [[امور خیر]] و هم در امور [[شر]] دانسته‌اند که ابتلا در امور خیر، برای آزمودن [[شکر]] و ابتلا در امور شر، برای آزمودن [[صبر]] [[بندگان]] است<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۳/۲۹۴.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref>
== فلسفه امتحان و اهداف آن ==
[[فلسفه]] آزمایش الهی، شکوفا ساختن و نمایان کردن استعدادها و قابلیت‌های [[آدمی]] و [[تکامل]] بخشیدن به اوست. آزمایش الهی، صفات انسانی را از قوه به فعل و کمال می‌آوَرَد<ref>مجموعه آثار شهید مرتضی مطهری‌، ۱/ ۲۰۵ و ۲۰۶.</ref>.


مفهوم [[آزمایش]] در [[نهج البلاغه]] با تعبیرهای مختلفی همانند [[ابتلا]]<ref>و روزه را برای آزمودن اخلاص مردم قرار داد؛ نهج البلاغه؛ حکمت ۲۴۴</ref>، [[امتحان]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۳۴</ref>، اختبار<ref>و کسی که روزی‌اش تنگ شده، اگر آن را امتحان و آزمایش خویش نداند، اجر خود را از دست داده است؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۵۰</ref>، تمییز<ref>خداوند برای امتیاز دادن به بندگانش، آنها را می‌آزماید به چیزهایی که دلیلش را نمی‌دانند؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۳۴</ref> و [[فتنه]]<ref>کسی از شما نگوید که خداوندا پناه می‌برم به تو از آزمایش، زیرا هیچ‌کس نیست مگر آنکه به نحوی به آزمایش گرفتار است؛ نهج البلاغه، حکمت ۹۰</ref> به‌کار رفته است که همگی از نظر معنایی به هم نزدیک‌اند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 50.</ref>.
[[علی]] {{ع}} در توضیح اغراض [[خداوند]] از [[آزمایش]] [[بندگان]] می‌فرماید: "[[خداوند]] بندگانش را بر اثر رفتارهای ناپسندشان، به کیفرِ کاهش میوه درختان و دریغ داشتن [[باران]] و فرو بستن درهای [[نیکی]] دچار می‌سازد تا [[توبه]] کنند و از [[گناه]] دست کشَند و [[عبرت]] آموزَند"<ref>نهج‌البلاغه‌، خطبه ۱۴۳/ ۱۳۸.</ref>. آزمایش الهی هم فرد را در قلمرو خود دارد و هم [[جوامع]] را [[هدف]] می‌گیرد<ref>{{متن قرآن|قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ }}؛ سوره انعام، آیه ۱۰۴؛ {{متن قرآن|وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ}}؛ سوره مائده، آیه ۴۶.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۱.</ref>


آزمایش الهی برای [[انسان]] در صحنه [[اندیشه]] و عمل معنا پیدا می‌کند و باعث بروز ویژگی‌ها و استعدادهای درونی [[انسان]] می‌شود. در پی [[آزمایش‌های الهی]]، استعدادهای [[انسان]] شکوفا و گوهر نهفته در وجودش آشکار می‌شود و هر کس در جایگاهی که [[شایسته]] آن است، قرار می‌گیرد. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «[[خدای سبحان]] [[دنیا]] را نردبان [[آخرت]] قرار داده و اهل آن را در این آزمایشگاه آزموده است تا بهترین‌ها در عمل پرورده و شناخته شوند. ما که برای این [[دنیا]] آفریده نشده‌ایم و [[خدا]] ما را برای [[تلاش]] در آن و [[هدف]] قرار دادن آن [[مأمور]] نکرده است، جز این نیست که مسافر [[دنیا]] شده‌ایم تا در جریان آزمایش‌ها و امتحان‌های آن پروده شویم»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا وَ ابْتَلَی فِیهَا أَهْلَهَا لِیَعْلَمَ{{متن قرآن|ْأَيهُّمْ أَحْسَنُ عَمَلا}} وَ لَسْنَا لِلدُّنْیَا خُلِقْنَا وَ لَا بِالسَّعْیِ فِیهَا أُمِرْنَا وَ إِنَّمَا وُضِعْنَا فِیهَا لِنُبْتَلَی بِهَا }}؛ نهج البلاغه، نامه ۵۵.</ref>.
[[حکمت]] [[پروردگار]] اقتضا می‌کند در هر امتحانی علتی نهفته باشد. علل مختلفی برای آزمایش‌ها بیان شده است؛ ازجمله:
# '''[[توبه]] و [[بازگشت به حق]]:''' خدای متعال برخی [[بندگان]] خود را به شادی‌ها و غم‌ها، بدی‌ها و نیکی‌ها آزموده تا [[اندرز]] گرفته [[توبه]] کنند و به [[حق]] باز گردند<ref>سوره اعراف، آیه ۱۶۸.</ref>.<ref>التبیان، ج۵، ص۱۹ - ۲۰؛ کشف الاسرار، ج۳، ص۷۷۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۴۳.</ref>
# '''خالص کردن مؤمنان و نابودی کافران:''' [[خدای سبحان]] در گذر زمان و به تدریج با آزمون‌ها، اهل [[ایمان]] را از شائبه‌های [[کفر]] و [[نفاق]] و [[فسق]] دور ساخته و [[ایمان]] آنان را [[خالص]] و شفاف می‌گرداند و [[کافران]] را که [[کفر]] و [[شرک]] و [[مکر]] آنان را فراگرفته به "محق" و نابودی می‌کشاند<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.</ref>.<ref>المیزان، ج۴، ص۲۹ - ۳۰.</ref>
# '''ظاهر ساختن [[باطن]] [[انسان‌ها]] و جداسازی [[انسان‌های پاک]] از خبیث:''' [[امتحان]] برای ظاهر کردن سریره‌های [[انسان‌ها]] و پیدا شدن [[اخلاص]] یا [[نفاق]] آنان است<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref>، بنابراین [[خداوند]] براساس [[سنت]] [[امتحان]]<ref>المیزان، ج۴، ص۷۹.</ref>.<ref>الصافی، ج۱، ص۳۹۳.</ref> [[پاکان]] را از افراد خبیث و [[پلید]] جدا می‌سازد<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.</ref>.
# '''شناخته شدن نیکوکاران:''' [[خدای سبحان]] [[آسمان‌ها]] و [[زمین]]<ref>سوره هود، آیه ۷.</ref> و [[مرگ]] و [[زندگی]]<ref>سوره ملک، آیه ۲.</ref> را آفرید و آنچه را روی [[زمین]] است [[زینت]] قرار داد<ref>سوره کهف، آیه ۷.</ref> تا [[انسان‌ها]] را بیازماید و معلوم شود چه کسی عملش نیکوتر است.
# '''مشخص کردن [[میزان]] [[صداقت]] و [[کذب]] افراد:''' [[امتحان]] برای آن است که [[میزان]] [[صداقت]] افراد در [[ایمان]] و اعتقادشان روشن شده و آنان‌که صادقانه از [[خدا]] [[اطاعت]] کرده و [[رسول]] وی را [[اجابت]] می‌کنند از دروغگویانی که برای منافع دنیوی به او می‌گرایند مشخص شوند<ref>سوره عنکبوت، آیه ۳.</ref>.<ref>جامع البیان، مج ۳، ج۳، ص۱۹۲؛ روح المعانی، مج ۱۱، ج۲۰، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.</ref>.
# '''سنجش [[میزان]] [[صبر]] بر محرومیت‌ها و [[رضایت]] از برخورداری‌ها:''' [[انسان‌ها]] به وسیله یکدیگر [[امتحان]] می‌شوند تا اینکه [[شکیبایی]] آنها معلوم گردد<ref>سوره فرقان، آیه ۲۰.</ref> و [[رضایت]] هرکس به آنچه از آن برخوردار شده یا از آن [[محروم]] گشته آشکار شود<ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج۱۸، ص۲۵۶.</ref>.
# '''شناخته شدن [[مجاهدان]] و [[صابران]]:''' از دیگر [[اهداف]] [[امتحان]] [[شناخت]] پیکارگران و [[صابران]] بیان شده است<ref>سوره محمد، آیه ۳۱.</ref> تا بدین وسیله ایشان [[پاداش]] خود را دریافت دارند<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج۶، ص۲۶۵.</ref>. گذشته از موارد یاد شده در [[روایات]] نیز [[تهذیب نفس]]، رسیدن به مقام [[رضا]]<ref>نهج البلاغه، خطبه۱۹۲؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۹.</ref> و رسیدن [[انسان‌ها]] به [[پاداش]] و [[کیفر]] [[اعمال نیک]] و بد خویش از فلسفه‌های [[امتحان]] یاد شده است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۹۳؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۵ - ۲۱۶؛ منشور جاوید، ج۱، ص۲۶۹.</ref>.
# '''دستیابی به [[تقوا]]:''' [[خداوند]] [[مؤمنان]] را تمرین داده، یا [[سختی]] و [[مشقت]] را بر آنان تحمیل می‌کند تا با این [[امتحان الهی]]، قلب‌هایشان به [[تقوا]] متخلق گردد. نتیجه این‌گونه دستیابی به [[تقوا]] آن است که شخص به [[رسول اکرم]] {{صل}}[[احترام]] گذاشته و هنگام [[سخن گفتن]] در محضر ایشان صدای خود را فرود می‌آورد<ref>سوره حجرات، آیه ۳.</ref>.<ref>المیزان، ج۱۸، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>.<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]؛ [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ [[داوود فتح‌الله‌زاده|فتح‌الله‌زاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۵۱-۵۲.</ref>


زمانی که [[انسان]] موظف به انجام [[تکالیف الهی]] می‌شود، تا آخرین لحظه‌های [[حیات]] رودرروی [[آزمایش‌های خداوند]] قرار دارد و از آنجا که شیوه‌های [[امتحان]] و [[آزمون]] در دست [[انسان]] نیست و [[آدمی]] نمی‌داند [[خداوند]] کجا و کی او را می‌آزماید، همیشه باید مراقب [[رفتار]] و کردار خود باشد تا بتواند از [[آزمایش‌های الهی]] سربلند بیرون آید<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 50 -51.</ref>.
== زمینه آزمایش الهی ==
زمینه [[آزمایش‌های الهی]] بسته به موضوع آن تفاوت می‌کند:
# گاهی [[نیّت]] و خواسته‌های درونی [[انسان‌ها]] (مانند [[قضاوت]] کردن درباره افراد، داشتن نگاه نادرست، بدگمانی بی‌جا نسبت به کسی و...) مورد [[امتحان الهی]] قرار می‌گیرد. [[امام علی]] {{ع}} در این زمینه می‌فرماید: «آنگاه که جوّ خوبی و خیرخواهی بر زمانه و [[مردم]] آن سایه گسترَد، اگر کسی به دیگری گمان بد برَد، در حالی که خلافی از او ندیده، [[ستم]] کرده است»<ref>{{متن حدیث| إِذَا اسْتَوْلَی الصَّلَاحُ عَلَی الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ }}، نهج البلاغه؛ حکمت ۱۱۴.</ref>.
# و گاهی [[رفتار]] و کردار [[انسان]] زمینه [[آزمایش]] است؛ [[رفتار]] و واکنش‌هایی که از اعضای بدن و اندام‌ها سر می‌زند (مانند رعایت [[حدود]] [[واجبات]] و [[محرمات]]، انجام وظایفی که در موقعیت‌های گوناگون برعهده ما گذاشته می‌شود، رعایت [[حقوق]] دیگران و...). [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در این مورد می‌فرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] شما [[مردم]] در کوره [[آزمایش]] قرار می‌گیرید، دست‌خوش دگرگونی می‌شوید، در غربال سختی‌ها درمی‌آیید و چونان دیگ پرجوش و خروش، زیر و بالا خواهید شد<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُم‏}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۶.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۵۱.</ref>


==فلسفه آزمایش==
== ابزارها و شیوه‌های [[امتحان]] ==
فلسفۀ [[آزمایش]] در متون [[اسلامی]] به عنوان یکی از [[علل غیبت]] ذکر شده و در رابطه با مسئلۀ [[رهبری]] در شرایط [[غیبت امام]]، می‌تواند [[مبین]] فلسفۀ [[ولایت فقیه]] باشد<ref>علل الشرایع، ج۱، ص۲۴۴.</ref>.
[[خداوند]] [[انسان‌ها]] را با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون می‌آزماید. برخی از این موارد عبارت است از:
به این معنا که در مرحلۀ نخست [[ولایت]] که [[انسان]] در برابر [[قدرت]] مطلق و [[حاکمیت]] بی‌چون و چرای خدای [[حاکم]] بر [[جهان]] قرار می‌گیرد، جای هیچگونه [[اختیار]] و اظهار وجود و [[اراده]] برای او نیست. حتی در [[آفرینش]] خویش نیز اراده و اختیاری از خود ندارد و نیز در [[اعمال]] [[ولایت تشریعی]] [[خداوند]] برای انسان نقشی وجود ندارد.
# '''[[مال]]، [[فرزند]] و نعمت‌های [[دنیا]]:''' مال و فرزند که از آن در [[قرآن]] به [[زینت]] [[زندگی]] [[دنیا]] تعبیر شده<ref>سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> از جمله ابزارهای [[امتحان]] به‌شمار می‌آید<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۸۶، سوره تغابن، آیه ۱۵، سوره طه، آیه ۱۳۱.</ref>. [[مال]] می‌تواند از این‌جهت برای شخص متمکن و برخوردار وسیله [[امتحان]] باشد که معلوم شود با حقوق خدا و اولیای او و [[مردم]] در [[مال]] خود چگونه [[رفتار]] می‌کند. آیا به وظیفه شرعی و [[اخلاقی]] خود در این زمینه عمل می‌کند و [[زکات]]، [[صدقات]] و نفقات [[واجب]] و [[مستحب]] را می‌پردازد، در امور عام المنفعه شرکت می‌کند و به وضع [[مستمندان]] و تهیدستان رسیدگی می‌کند<ref>سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۴؛ ج۹، ص۶۴۵.</ref>
در مرحلۀ دوم و سوم ولایت، که اعمال [[ولایت الهی]] از راه [[وحی]] به وجود [[پیامبر]]{{صل}} و [[امام]] [[معصوم]]{{ع}} انتقال می‌یابد و شخص پیامبر{{صل}} و امام{{ع}} به عنوان نمایندۀ این حاکمیت تعیین می‌شوند، گرچه در اصل [[انتخاب]] پیامبر{{صل}} و [[تعیین امام]] معصوم{{ع}} نقشی برای [[مردم]] نیست، ولی در این مرحله، مردم از [[حق]] انتخاب و [[آزادی]] (به معنای [[آزادی اراده]] در قبول [[امامت]] پیامبر و امام) برخوردار می‌شوند {{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.</ref>.
# '''[[خوف]]:''' [[خداوند]] [[انسان‌ها]] را به طور حتم با [[ترس]] می‌آزماید<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. در [[جنگ احزاب]] [[مسلمانان]] به هنگام رویارویی با [[دشمنان]] چنان دچار [[ترس]] شدید گشتند که چشم‌هاشان خیره و جان‌های آنان به لب رسید. [[خداوند]] از این حالت ایشان به [[امتحان]] یاد کرده است<ref>سوره احزاب، آیه ۱۰-۱۱.</ref>.
# '''[[گرسنگی]]:''' از دیگر شیوه‌های [[آزمون الهی]] [[گرسنگی]] است<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. از [[غلبه]] [[گرسنگی]] بر [[مسلمانان]] در ابتدای [[مهاجرت]] ایشان به [[مدینه]] به عنوان نمونه‌ای از این [[امتحان]] یاد شده است.
# '''کاهش [[اموال]]، [[جان‌ها]] و میوه‌ها:''' خدای متعال [[انسان‌ها]] را به نقص و زیان‌های [[مالی]] و جانی و کاستی در ثمرات و محصولات می‌آزماید<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. از دست دادن [[دوستان]] و بستگان بر اثر [[مرگ]] و نیز [[مصائب]] جسمی چون [[بیماری‌ها]] و جراحت‌ها از مصادیق [[امتحان]] با [[جان]] به شمار آمده است<ref>تفسیر المنار، ج۲، ص۳۹ - ۴۰.</ref>.
# '''تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و [[کمالات]]:''' تفاوت [[انسان‌ها]] در اوصاف و [[کمالات]] خویش و نیز تنوع منصب و مقام آنان وسیله‌ای برای [[امتحان]] آنها به یکدیگر است<ref>سوره انعام، آیه ۱۶۵،  سوره انعام، آیه ۵۳.</ref>. برخی از [[انسان‌ها]] در این [[آزمون]] به کمالاتی که به دیگران داده شده [[حسد]] می‌ورزند<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۹۶؛ ج۱۲، ص۲۳۸.</ref>. گاهی [[ضعف]] و [[ذلت]] [[مؤمنان]] دستمایه [[امتحان]] [[ظالمان]] یا [[کافران]] می‌شود تا در [[تسلط]] و [[ظلم]] نسبت به آنها [[طمع]] کنند، ازاین‌رو [[مؤمنان]] درخواست می‌کنند [[خداوند]] ایشان را وسیله [[آزمایش]] [[ستمگران]] و [[کافران]] قرار ندهد<ref>سوره یونس، آیه ۸۵،  سوره ممتحنه، آیه ۵.</ref>.  
# '''[[جهاد]]:''' جهاد با [[دشمنان]]، از ابزارهای [[آزمایش]] [[مؤمنان]] است که از نظر [[قرآن]] راه [[بهشت]] بدون پیمودن آن هموار نمی‌شود: سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref>. جهاد از جهات گوناگون می‌تواند وسیله‌ای برای [[امتحان]] باشد؛ گاهی از جهت تحمل دشواری‌ها و مشقت‌های [[نبرد]] یا از جهت از دست رفتن و [[شهادت]] گروهی به هنگام رزم و زمانی از جهت [[شکست]]<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref> و تأخیر در دستیابی به [[پیروزی]]<ref>فی ظلال القرآن، ج۱، ص۴۹۴.</ref> یا حتی از این جهت که با [[پیروزی]] به دست آمده ممکن است گرفتار غرور شوند و [[پیروزی]] را دستاورد خود بدانند. فرمان‌های [[خداوند]] در ضمن [[پیکار]] نیز می‌تواند از دیگر مصادیق [[امتحان]] به وسیله جهاد در ضمن آن به شمار آید، چنان‌که سپاهیان [[طالوت]] در [[مبارزه]] با [[جالوت]] و [[سپاه]] وی [[مأمور]] شدند از نهر آبی که در پیش رو داشتند مگر اندکی ننوشند<ref>سوره بقره، آیه ۲۴۹.</ref>.


نقش نداشتن مردم در اصل [[گزینش]] و تعیین پیامبر و امام بدان جهت است که [[اطاعت]] از آن دو همچون [[اطاعت خدا]]، مطلق است و اطاعت مطلق از کسی که در معرض [[خطا]] و [[لغزش]] و انجام خلاف عمده ([[عصیان]]) است، با فلسفۀ [[هدایت الهی]] سازگار نیست. از سوی دیگر مردم در تشخیص و انتخاب انسان [[معصوم از خطا]] و عصیان، [[علم]] و [[آگاهی]] کافی ندارند و ناگزیرند با [[راهنمایی]] وحی آن دو را بشناسند؛ و فلسفۀ [[آزاد]] بودن انسان در قبول امامت پیامبر و امام و [[طاعت]] از آن دو آن است که براساس دید [[توحیدی]] [[طبیعت انسان]] تنها از راه آزادی و اختیار است که می‌تواند به [[تکامل]] مطلوب خویش نائل شود و آزمایش انسان که جزیی از [[فلسفه خلقت]] و [[زندگی]] او است بدون اعطای [[آزادی]] و [[اراده]] و [[اختیار]] به وی امکان‌پذیر نیست.
همچنین در آیات موارد دیگری نیز برای امتحان بیان شده است مانند: [[زینت]] [[زمین]] (همه موجودات)<ref>سوره کهف، آیه ۷.</ref>؛ [[عهد]] و [[پیمان]]<ref>سوره نحل، آیه ۹۱-۹۲.</ref> و تنگی روزی<ref>سوره فجر، آیه ۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۱.</ref>
اگر قلمروی این آزادی شامل [[انتخاب]] [[پیامبر]] و [[امام]] نمی‌شود بدان علت است که [[انسان]] برای بهره‌گیری از [[هدایت الهی]] نیازمند به [[اطاعت]] مطلق از انسان‌های [[معصوم از خطا]] و [[عصیان]] است که خود از تشخیص آنها [[ناتوان]] است.


از این رو در این مرحله از [[ولایت]]، نوعی آزادی برای انسان هدایت‌شونده وجود دارد؛ اما این آزادی تنها مربوط به عمل و در دایرۀ اراده او است و با فرض [[ایمان به خدا]] در تعیین شخص پیامبر و امام، نمی‌تواند از خود اختیاری داشته باشد.
== [[وظیفه]] [[بندگان]] در آزمایش‌ها ==
اما در مرحله [[ولایت فقیه]] که مرحله نزولی ولایت و [[امامت]] است، آزادی [[مردم]] وسعت بیشتری می‌یابد و انسان نه تنها در اصل قبول و اطاعت مختار و [[آزاد]] است، در [[انتخاب ولی]] [[فقیه]] نیز از آزادی برخوردار است؛ و می‌تواند از میان چند [[فقیه جامع‌الشرایط]] [[شایسته‌ترین]] آنها را انتخاب کند و به این ترتیب مردم از آزادی و [[حق]] انتخاب در هر دو مرحله [[گزینش]] و اطاعت برخوردار می‌شوند و [[اعمال]] حق [[حاکمیت الهی]] و [[حق حاکمیت مردم]] از یک راه و به صورت همگون و کامل امکان‌پذیر می‌شود.
[[خداوند]] به کسانی که هنگام [[گرفتاری‌ها]] و [[بلاها]] [[صبر]] پیشه می‌کنند و به یاد او می‌افتند، [[بشارت]] داده است و آنان را هدایت‌یافتگان معرفی می‌کند<ref>سوره بقره، آیات ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۵۷.</ref>. در بعضی [[روایات]] صبر [[بنده]] بر بلای [[پروردگار]]، مقتضای [[عبودیت]] شمرده شده<ref>دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ۱/۷۳.</ref> و رسیدن به نعمت‌های [[آخرت]]، در گرو صبر بر بلای [[دنیا]] آمده است<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۲.</ref>. [[اندیشمندان اسلامی]] صبر بر [[بلایا]] و امتحانات را یکی از مراتب بلند صبر شمرده‌اند؛ به گونه‌ای که بنده به واسطه آن، در سِلک [[مقربان]] [[الهی]] داخل گشته، طعم محبت الهی را می‌چشد<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۲۰.</ref>. در مقابل، بی‌تابی بر [[مصیبت‌ها]] را از ضعف نفس می‌دانند که جزو مهلکات است و در [[حقیقت]] [[انکار]] [[قضای الهی]] و [[اکراه]] در برابر [[حکم]] و فعل اوست<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۱۳.</ref>. توجه و [[هوشیاری]] به [[امتحانات الهی]] بهره‌های فراوانی برای افراد دارد و در حوزه [[اجتماعی]] نیز آثار فراوانی برای [[جامعه]] دربر خواهد داشت؛ به گونه‌ای که می‌تواند سبب تحولات اساسی و [[پیروزی]] و [[پیشرفت]] شود<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۸/۶۵ و ۱۶/۲۹۸.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref>
این همان فلسفۀ آزمایشی است که به عنوان یکی از دلائل [[غیبت امام]] [[معصوم]]{{ع}} در متون [[اسلامی]] آمده است؛ زیرا مردم با اعطای آزادی بیشتر در چنین شرایطی [[آزمایش]] می‌شوند و با احراز نوعی خودکفایی (از نظر مجری) وظیفۀ [[عبودیت]] حق را که رمز [[تکامل انسان]] است انجام می‌دهند و [[شایستگی]] بیشتر را برای برخورداری از امامت منتخبان [[الهی]] احراز می‌کنند<ref>فقه سیاسی، ج۲، ص۳۳۴-۳۳۶.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۳۱۱.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه''']]
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']]
# [[پرونده:IM009731.jpg|22px]] [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱''']]
# [[پرونده:IM009731.jpg|22px]] [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
خط ۷۰: خط ۹۸:
[[رده:مفاهیم قرآنی]]
[[رده:مفاهیم قرآنی]]
[[رده:مدخل نهج البلاغه]]
[[رده:مدخل نهج البلاغه]]
[[رده:آزمایش الهی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۰۱

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آزمایش الهی است. آزمایش الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آزمایش الهی در قرآن - آزمایش الهی در علوم قرآنی - آزمایش الهی در نهج البلاغه - آزمایش الهی در کلام اسلامی - آزمایش الهی در معارف مهدویت - آزمایش الهی در معارف دعا و زیارات - آزمایش الهی در معارف و سیره سجادی - آزمایش الهی در معارف و سیره رضوی - آزمایش الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آزمایش و ابتلا به معنای امتحان‌کردن بندگان توسط خداوند به‌کار رفته است. در آموزه‌های ادیان الهی، از ابتلا به عنوان سنت الهی، سخن به میان آمده است. فلسفه آزمایش الهی، شکوفا ساختن و نمایان کردن استعدادها و قابلیت‌های آدمی و تکامل بخشیدن به اوست. آزمایش الهی، صفات انسانی را از قوه به فعل و کمال می‌آوَرَد.

خداوند انسان‌ها را با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون می‌آزماید. برخی از این موارد عبارت است از: مال، فرزند و نعمت‌های دنیا؛ خوف؛ گرسنگی؛ کاهش اموال، جان‌ها و میوه‌ها؛ تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و کمالات؛ جهاد و غیره.

مقدمه

خداوند، معرفت خویش را در فطرت آدمی نهاده است و همین داشته فطری به او الهام می‌کند که پرهیزگاری و زشت‌کاری‌ چیست[۱]. دین راهی ویژه است منطبق با همین فطرت که کمال دنیوی و اخروی را هماهنگ با هم پی می‌جوید و چون انسان مختار است، خداوند آزمایش را برای او مقرر داشته است تا توانایی‌های نهفته‌اش آشکار شوند. آزمایش انسان‌ها یک سنت الهی است و مؤمن و کافر و نیک و بد را در برمی‌گیرد[۲].

در این میان، فطرت، آدمی را به نیکی و پاکی فرامی‌خواند و دین برای رسیدن به آن برنامه می‌دهد و شیطان می‌کوشد او را با اغوا و تزیین به گمراهی اندازَد[۳].[۴]

معناشناسی

ابتلا از ریشه «بلو» یا «بلی» و به معنای امتحان‌کردن است[۵] و در امور مکروه و سخت[۶] و امور خیر[۷] به کار می‌رود. در منابع دینی نیز ابتلا در همان معنای لغوی[۸] و به معنای امتحان‌کردن بندگان توسط خداوند[۹] به‌کار رفته است. علمای اخلاق، ابتلا را امتحان بندگان می‌دانند تا حقیقت‌شان آشکار شود که از جمله اطاعت‌ کنندگان و شکرگزاران هستند یا از مخالفان و کافران[۱۰].[۱۱]

واژه ابتلاء با الفاظی چون فتنه، امتحان و تمحیص که در قرآن نیز به کار رفته‌اند مترادف و یا قریب المعناست. فتنه شدیدترین نوع امتحان است[۱۲] و امتحان به معنای تصفیه و خالص کردن، آزمایش و واقع کردن در محنت و سختی است[۱۳] و تمحیص یعنی تطهیر، پاک شدن و عاری شدن از عیب[۱۴].[۱۵]

پیشینه

در آموزه‌های ادیان الهی، از ابتلا به عنوان سنت الهی، سخن به میان آمده‌است[۱۶]. بر اساس آیات قرآنی، ابتلا یکی از سنت‌های تغییرناپذیر الهی است[۱۷] که همه افراد با آن روبه‌رو می‌شوند[۱۸] و خداوند امت‌ها را نیز با انواع بلاها امتحان کرد تا به درگاه خداوند روی آورند[۱۹].

در برخی آیات الهی، سخن از ابتلای پیامبران(ع) به میان آمده و در این میان، از ابتلای پیامبرانی چون آدم(ع)[۲۰]، ابراهیم(ع)[۲۱]، ایوب(ع)[۲۲]، یعقوب(ع)[۲۳] و... یاد شده است.

در برخی روایات نیز ابتلای پیامبران(ع) شدیدترین مراتب ابتلا دانسته شده، سپس ابتلای افرادی که در قرب به حق‌تعالی به آنها نزدیک‌ترند[۲۴]؛ چنان‌که هر قبض و بسطی که برای انسان رخ می‌دهد، ناشی از مشیت، قضا و ابتلاست[۲۵].[۲۶]

ابتلا در قرآن

واژه بلی و مشتقات آن با ۲۶ گونه استعمال، ۳۸ بار در ۲۵ سوره قرآن ذکر شده که در این میان، ابتلاء و سایر صور آن از باب افتعال، ده بار به چشم می‌‌خورد و بیشترین تکرار مربوط به واژه بلاء با ۶ مورد است. مفسرین این واژه‌ها را معمولاً به معنای اختبار و آزمایش گرفته‌اند[۲۷]، هر چند در مواردی به معنای خاص‌تری به کار رفته است مثل: نعمت دادن[۲۸]، وقوع در محنت‌ها و شداید[۲۹]، پذیرش فنا و کهنگی[۳۰].[۳۱]

امتحان در فرهنگ قرآن قرار دادن انسان‌ها در بستر حوادث گوناگون تلخ و شیرین با هدف رسیدن آنان به کمال لایق خویش است و در آیات پرشماری با واژه‌های یاد شده و غیر آنها مطرح گردیده و به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته شده است؛ مانند:

  1. سنت امتحان و ضرورت آن[۳۲]؛
  2. فلسفه و اهداف امتحان[۳۳]؛
  3. امتحان و علم الهی[۳۴]؛
  4. ابزارها و شیوه‌های امتحان[۳۵]؛
  5. راه موفقیت در امتحان[۳۶].[۳۷]

امتحان سنت الهی

امتحان از جمله سنت‌های قطعی الهی است[۳۸]. اصل این سنت در عالم تشریع و تکوین براساس قوانین دائمی و ثابت استوار است و هیچ‌گونه تبدیل و جایگزینی[۳۹] و تحویل و دگرگونی را برنمی‌تابد[۴۰].[۴۱]

سنت امتحان همچون دیگر سنت‌های خداوند مطلق و فراگیر است، ازاین‌رو به دوره و گروهی خاص از انسان‌ها اختصاص ندارد و بر همه افراد و اقوام از گذشته و حال و آینده حاکم است[۴۲]. امتحان به مقتضای عموم شامل انسان‌های عادی و توده مردم و نیز شامل انسان‌های والا همچون انبیای الهی می‌گردد.

بدیهی است که امتحان همگان در یک سطح نبوده و هر کسی به اندازه دین[۴۳] و ایمان و حسن رفتارش امتحان می‌شود و هر که ایمانش صحیح‌تر و عملش نیکوتر است، امتحان وی شدیدتر است[۴۴]، چنان‌که به تصریح قرآن کریم خداوند هیچ‌کس را بیش از وسع وی تکلیف نمی‌کند[۴۵] از رسول‌خدا (ص) سؤال شد: آزمون چه کسانی دشوارتر است؟ فرمود: پیامبران، آنگاه دیگر انسان‌ها بر حسب مراتب خویش[۴۶]. در روایتی امام صادق (ع) حتی اندوهی را که بر مؤمن وارد می‌شود و راز آن را نمی‌داند مایه زدودن گناهان وی دانسته است[۴۷].[۴۸]

موارد ابتلا

قرآن کریم، اموری چون ترس، گرسنگی، زیان‌های مالی و جانی[۴۹]، فرزندان[۵۰]، شر و خیر[۵۱] را فتنه و آزمایش برشمرده است. برخی علمای اخلاق، ابتلا را هم در امور خیر و هم در امور شر دانسته‌اند که ابتلا در امور خیر، برای آزمودن شکر و ابتلا در امور شر، برای آزمودن صبر بندگان است[۵۲].[۵۳]

فلسفه امتحان و اهداف آن

فلسفه آزمایش الهی، شکوفا ساختن و نمایان کردن استعدادها و قابلیت‌های آدمی و تکامل بخشیدن به اوست. آزمایش الهی، صفات انسانی را از قوه به فعل و کمال می‌آوَرَد[۵۴].

علی (ع) در توضیح اغراض خداوند از آزمایش بندگان می‌فرماید: "خداوند بندگانش را بر اثر رفتارهای ناپسندشان، به کیفرِ کاهش میوه درختان و دریغ داشتن باران و فرو بستن درهای نیکی دچار می‌سازد تا توبه کنند و از گناه دست کشَند و عبرت آموزَند"[۵۵]. آزمایش الهی هم فرد را در قلمرو خود دارد و هم جوامع را هدف می‌گیرد[۵۶].[۵۷]

حکمت پروردگار اقتضا می‌کند در هر امتحانی علتی نهفته باشد. علل مختلفی برای آزمایش‌ها بیان شده است؛ ازجمله:

  1. توبه و بازگشت به حق: خدای متعال برخی بندگان خود را به شادی‌ها و غم‌ها، بدی‌ها و نیکی‌ها آزموده تا اندرز گرفته توبه کنند و به حق باز گردند[۵۸].[۵۹]
  2. خالص کردن مؤمنان و نابودی کافران: خدای سبحان در گذر زمان و به تدریج با آزمون‌ها، اهل ایمان را از شائبه‌های کفر و نفاق و فسق دور ساخته و ایمان آنان را خالص و شفاف می‌گرداند و کافران را که کفر و شرک و مکر آنان را فراگرفته به "محق" و نابودی می‌کشاند[۶۰].[۶۱]
  3. ظاهر ساختن باطن انسان‌ها و جداسازی انسان‌های پاک از خبیث: امتحان برای ظاهر کردن سریره‌های انسان‌ها و پیدا شدن اخلاص یا نفاق آنان است[۶۲]، بنابراین خداوند براساس سنت امتحان[۶۳].[۶۴] پاکان را از افراد خبیث و پلید جدا می‌سازد[۶۵].
  4. شناخته شدن نیکوکاران: خدای سبحان آسمان‌ها و زمین[۶۶] و مرگ و زندگی[۶۷] را آفرید و آنچه را روی زمین است زینت قرار داد[۶۸] تا انسان‌ها را بیازماید و معلوم شود چه کسی عملش نیکوتر است.
  5. مشخص کردن میزان صداقت و کذب افراد: امتحان برای آن است که میزان صداقت افراد در ایمان و اعتقادشان روشن شده و آنان‌که صادقانه از خدا اطاعت کرده و رسول وی را اجابت می‌کنند از دروغگویانی که برای منافع دنیوی به او می‌گرایند مشخص شوند[۶۹].[۷۰].
  6. سنجش میزان صبر بر محرومیت‌ها و رضایت از برخورداری‌ها: انسان‌ها به وسیله یکدیگر امتحان می‌شوند تا اینکه شکیبایی آنها معلوم گردد[۷۱] و رضایت هرکس به آنچه از آن برخوردار شده یا از آن محروم گشته آشکار شود[۷۲].
  7. شناخته شدن مجاهدان و صابران: از دیگر اهداف امتحان شناخت پیکارگران و صابران بیان شده است[۷۳] تا بدین وسیله ایشان پاداش خود را دریافت دارند[۷۴]. گذشته از موارد یاد شده در روایات نیز تهذیب نفس، رسیدن به مقام رضا[۷۵] و رسیدن انسان‌ها به پاداش و کیفر اعمال نیک و بد خویش از فلسفه‌های امتحان یاد شده است[۷۶].
  8. دستیابی به تقوا: خداوند مؤمنان را تمرین داده، یا سختی و مشقت را بر آنان تحمیل می‌کند تا با این امتحان الهی، قلب‌هایشان به تقوا متخلق گردد. نتیجه این‌گونه دستیابی به تقوا آن است که شخص به رسول اکرم (ص)احترام گذاشته و هنگام سخن گفتن در محضر ایشان صدای خود را فرود می‌آورد[۷۷].[۷۸].[۷۹]

زمینه آزمایش الهی

زمینه آزمایش‌های الهی بسته به موضوع آن تفاوت می‌کند:

  1. گاهی نیّت و خواسته‌های درونی انسان‌ها (مانند قضاوت کردن درباره افراد، داشتن نگاه نادرست، بدگمانی بی‌جا نسبت به کسی و...) مورد امتحان الهی قرار می‌گیرد. امام علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: «آنگاه که جوّ خوبی و خیرخواهی بر زمانه و مردم آن سایه گسترَد، اگر کسی به دیگری گمان بد برَد، در حالی که خلافی از او ندیده، ستم کرده است»[۸۰].
  2. و گاهی رفتار و کردار انسان زمینه آزمایش است؛ رفتار و واکنش‌هایی که از اعضای بدن و اندام‌ها سر می‌زند (مانند رعایت حدود واجبات و محرمات، انجام وظایفی که در موقعیت‌های گوناگون برعهده ما گذاشته می‌شود، رعایت حقوق دیگران و...). امیرالمؤمنین (ع) در این مورد می‌فرماید: «به خدا سوگند شما مردم در کوره آزمایش قرار می‌گیرید، دست‌خوش دگرگونی می‌شوید، در غربال سختی‌ها درمی‌آیید و چونان دیگ پرجوش و خروش، زیر و بالا خواهید شد[۸۱].[۸۲]

ابزارها و شیوه‌های امتحان

خداوند انسان‌ها را با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون می‌آزماید. برخی از این موارد عبارت است از:

  1. مال، فرزند و نعمت‌های دنیا: مال و فرزند که از آن در قرآن به زینت زندگی دنیا تعبیر شده[۸۳] از جمله ابزارهای امتحان به‌شمار می‌آید[۸۴]. مال می‌تواند از این‌جهت برای شخص متمکن و برخوردار وسیله امتحان باشد که معلوم شود با حقوق خدا و اولیای او و مردم در مال خود چگونه رفتار می‌کند. آیا به وظیفه شرعی و اخلاقی خود در این زمینه عمل می‌کند و زکات، صدقات و نفقات واجب و مستحب را می‌پردازد، در امور عام المنفعه شرکت می‌کند و به وضع مستمندان و تهیدستان رسیدگی می‌کند[۸۵].[۸۶]
  2. خوف: خداوند انسان‌ها را به طور حتم با ترس می‌آزماید[۸۷]. در جنگ احزاب مسلمانان به هنگام رویارویی با دشمنان چنان دچار ترس شدید گشتند که چشم‌هاشان خیره و جان‌های آنان به لب رسید. خداوند از این حالت ایشان به امتحان یاد کرده است[۸۸].
  3. گرسنگی: از دیگر شیوه‌های آزمون الهی گرسنگی است[۸۹]. از غلبه گرسنگی بر مسلمانان در ابتدای مهاجرت ایشان به مدینه به عنوان نمونه‌ای از این امتحان یاد شده است.
  4. کاهش اموال، جان‌ها و میوه‌ها: خدای متعال انسان‌ها را به نقص و زیان‌های مالی و جانی و کاستی در ثمرات و محصولات می‌آزماید[۹۰]. از دست دادن دوستان و بستگان بر اثر مرگ و نیز مصائب جسمی چون بیماری‌ها و جراحت‌ها از مصادیق امتحان با جان به شمار آمده است[۹۱].
  5. تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و کمالات: تفاوت انسان‌ها در اوصاف و کمالات خویش و نیز تنوع منصب و مقام آنان وسیله‌ای برای امتحان آنها به یکدیگر است[۹۲]. برخی از انسان‌ها در این آزمون به کمالاتی که به دیگران داده شده حسد می‌ورزند[۹۳]. گاهی ضعف و ذلت مؤمنان دستمایه امتحان ظالمان یا کافران می‌شود تا در تسلط و ظلم نسبت به آنها طمع کنند، ازاین‌رو مؤمنان درخواست می‌کنند خداوند ایشان را وسیله آزمایش ستمگران و کافران قرار ندهد[۹۴].
  6. جهاد: جهاد با دشمنان، از ابزارهای آزمایش مؤمنان است که از نظر قرآن راه بهشت بدون پیمودن آن هموار نمی‌شود: سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref>. جهاد از جهات گوناگون می‌تواند وسیله‌ای برای امتحان باشد؛ گاهی از جهت تحمل دشواری‌ها و مشقت‌های نبرد یا از جهت از دست رفتن و شهادت گروهی به هنگام رزم و زمانی از جهت شکست[۹۵] و تأخیر در دستیابی به پیروزی[۹۶] یا حتی از این جهت که با پیروزی به دست آمده ممکن است گرفتار غرور شوند و پیروزی را دستاورد خود بدانند. فرمان‌های خداوند در ضمن پیکار نیز می‌تواند از دیگر مصادیق امتحان به وسیله جهاد در ضمن آن به شمار آید، چنان‌که سپاهیان طالوت در مبارزه با جالوت و سپاه وی مأمور شدند از نهر آبی که در پیش رو داشتند مگر اندکی ننوشند[۹۷].

همچنین در آیات موارد دیگری نیز برای امتحان بیان شده است مانند: زینت زمین (همه موجودات)[۹۸]؛ عهد و پیمان[۹۹] و تنگی روزی[۱۰۰].[۱۰۱]

وظیفه بندگان در آزمایش‌ها

خداوند به کسانی که هنگام گرفتاری‌ها و بلاها صبر پیشه می‌کنند و به یاد او می‌افتند، بشارت داده است و آنان را هدایت‌یافتگان معرفی می‌کند[۱۰۲]. در بعضی روایات صبر بنده بر بلای پروردگار، مقتضای عبودیت شمرده شده[۱۰۳] و رسیدن به نعمت‌های آخرت، در گرو صبر بر بلای دنیا آمده است[۱۰۴]. اندیشمندان اسلامی صبر بر بلایا و امتحانات را یکی از مراتب بلند صبر شمرده‌اند؛ به گونه‌ای که بنده به واسطه آن، در سِلک مقربان الهی داخل گشته، طعم محبت الهی را می‌چشد[۱۰۵]. در مقابل، بی‌تابی بر مصیبت‌ها را از ضعف نفس می‌دانند که جزو مهلکات است و در حقیقت انکار قضای الهی و اکراه در برابر حکم و فعل اوست[۱۰۶]. توجه و هوشیاری به امتحانات الهی بهره‌های فراوانی برای افراد دارد و در حوزه اجتماعی نیز آثار فراوانی برای جامعه دربر خواهد داشت؛ به گونه‌ای که می‌تواند سبب تحولات اساسی و پیروزی و پیشرفت شود[۱۰۷].[۱۰۸]

منابع

  1. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه
  2. نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱
  3. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
  4. فتح‌الله‌زاده و سلیمانی بهبهانی، مقاله «ابتلا»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
  5. یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «امتحان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
  6. سرمدی، محمود، مقاله «آیه امتحان»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
  7. علوی، مهوش‌السادات، مقاله «ابتلاء»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس

  1. ↑ ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا﴾؛ سوره شمس، آیه ۷.
  2. ↑ ابتلاءات الامم‌، ۲۰.
  3. ↑ تفسیر المیزان‌، ۱۲/ ۴۵.
  4. ↑ فرهنگ شیعه، ص ۴۰.
  5. ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۸/۳۴۰؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴/۸۳–۸۴؛ فیّومی، المصباح المنیر، ۶۲.
  6. ↑ عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۱۱.
  7. ↑ ابن‌اثیر، النهایه، ۱/۱۵۵.
  8. ↑ راغب، مفردات، ۱۴۵–۱۴۶.
  9. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۱۵۲.
  10. ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، ۲/۳۸۵؛ مدنی، ریاض السالکین، ۱/۳۷۵.
  11. ↑ نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «امتحان»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱؛ سرمدی، محمود، مقاله «آیه امتحان»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۷۶-۷۷.
  12. ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۳۹۶ـ ۳۹۷.
  13. ↑ المعجم الوسیط، ص۸۵۶.
  14. ↑ لسان العرب، ج۷، ص۹۰؛ و نیز مفردات، النهایة و مقاییس ذیل ماده.
  15. ↑ فتح‌الله‌زاده و سلیمانی بهبهانی، مقاله «ابتلا»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.
  16. ↑ کتاب مقدس، خروج، ب۳۱، ۱۳؛ ابن‌میمون، ۵۵۹.
  17. ↑ سوره مؤمنون، آیه 30.
  18. ↑ سوره عنکبوت، آیه 2 و 3.
  19. ↑ سوره ابراهیم، آیه ۶ و سوره اعراف، آیه ۷۲.
  20. ↑ سوره اعراف، آیه ۱۹.
  21. ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۴.
  22. ↑ سوره ص، آیه ۴۱.
  23. ↑ سوره یوسف، آیه ۱۸.
  24. ↑ کلینی، الکافی، ۲/۲۵۲.
  25. ↑ صدوق، التوحید، ۳۵۴؛ برقی، المحاسن، ۱/۲۷۸.
  26. ↑ نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.
  27. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۲ و ۴۳۹؛ ج۲، ص۴۲۲ و ۱۴۷؛ج۳، ص۴۱۷؛ ج۶، ص۳۱۱؛ المیزان، ج۴، ص۴۶ و ۸۶ و ۱۷۸.
  28. ↑ سوره انفال، آیه ۱۷.
  29. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.
  30. ↑ سوره طه، آیه ۱۲۰.
  31. ↑ فتح‌الله‌زاده و سلیمانی بهبهانی، مقاله «ابتلا»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.
  32. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۲.
  33. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۳.
  34. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۱۱.
  35. ↑ سوره انفال، آیه ۲۸.
  36. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  37. ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «امتحان»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
  38. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۲، سوره بقره، آیه ۲۱۴.
  39. ↑ سوره فاطر، آیه ۴۳.
  40. ↑ سوره فاطر، آیه ۴۳.
  41. ↑ تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳-۲۰۴؛ ج۱۸، ص۲۹۶-۲۹۷.
  42. ↑ تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳ - ۲۰۴؛ ج۱۷، ص۴۳۵.
  43. ↑ سنن ترمذی، ج۴، ص۲۸؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.
  44. ↑ الکافی، ج۲، ص۲۵۲؛ بحارالانوار، ج۶۴، ص۲۰۷.
  45. ↑ سوره بقره، آیه ۲۸۶.
  46. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۲۱۵؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.
  47. ↑ میزان الحکمه، ج۱، ص۳۰۶.
  48. ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «امتحان»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱؛ علوی، مهوش‌السادات، مقاله «ابتلاء»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
  49. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  50. ↑ سوره انفال، آیه ۲۸.
  51. ↑ سوره انبیاء، آیه ۳۵.
  52. ↑ مدنی، ریاض السالکین، ۳/۲۹۴.
  53. ↑ نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.
  54. ↑ مجموعه آثار شهید مرتضی مطهری‌، ۱/ ۲۰۵ و ۲۰۶.
  55. ↑ نهج‌البلاغه‌، خطبه ۱۴۳/ ۱۳۸.
  56. ↑ ﴿قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ ﴾؛ سوره انعام، آیه ۱۰۴؛ ﴿وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ﴾؛ سوره مائده، آیه ۴۶.
  57. ↑ فرهنگ شیعه، ص ۴۱.
  58. ↑ سوره اعراف، آیه ۱۶۸.
  59. ↑ التبیان، ج۵، ص۱۹ - ۲۰؛ کشف الاسرار، ج۳، ص۷۷۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۴۳.
  60. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.
  61. ↑ المیزان، ج۴، ص۲۹ - ۳۰.
  62. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.
  63. ↑ المیزان، ج۴، ص۷۹.
  64. ↑ الصافی، ج۱، ص۳۹۳.
  65. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.
  66. ↑ سوره هود، آیه ۷.
  67. ↑ سوره ملک، آیه ۲.
  68. ↑ سوره کهف، آیه ۷.
  69. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۳.
  70. ↑ جامع البیان، مج ۳، ج۳، ص۱۹۲؛ روح المعانی، مج ۱۱، ج۲۰، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.
  71. ↑ سوره فرقان، آیه ۲۰.
  72. ↑ جامع البیان، مج ۱۰، ج۱۸، ص۲۵۶.
  73. ↑ سوره محمد، آیه ۳۱.
  74. ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج۶، ص۲۶۵.
  75. ↑ نهج البلاغه، خطبه۱۹۲؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۹.
  76. ↑ نهج البلاغه، حکمت ۹۳؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۵ - ۲۱۶؛ منشور جاوید، ج۱، ص۲۶۹.
  77. ↑ سوره حجرات، آیه ۳.
  78. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۳۱۴ - ۳۱۵.
  79. ↑ علوی، مهوش‌السادات، مقاله «ابتلاء»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ فتح‌الله‌زاده و سلیمانی بهبهانی، مقاله «ابتلا»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰؛ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۵۱-۵۲.
  80. ↑ « إِذَا اسْتَوْلَی الصَّلَاحُ عَلَی الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ »، نهج البلاغه؛ حکمت ۱۱۴.
  81. ↑ «وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُم‏»، نهج البلاغه، خطبه ۱۶.
  82. ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۵۱.
  83. ↑ سوره کهف، آیه ۴۶.
  84. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۸۶، سوره تغابن، آیه ۱۵، سوره طه، آیه ۱۳۱.
  85. ↑ سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.
  86. ↑ تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۴؛ ج۹، ص۶۴۵.
  87. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  88. ↑ سوره احزاب، آیه ۱۰-۱۱.
  89. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  90. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  91. ↑ تفسیر المنار، ج۲، ص۳۹ - ۴۰.
  92. ↑ سوره انعام، آیه ۱۶۵، سوره انعام، آیه ۵۳.
  93. ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۹۶؛ ج۱۲، ص۲۳۸.
  94. ↑ سوره یونس، آیه ۸۵، سوره ممتحنه، آیه ۵.
  95. ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.
  96. ↑ فی ظلال القرآن، ج۱، ص۴۹۴.
  97. ↑ سوره بقره، آیه ۲۴۹.
  98. ↑ سوره کهف، آیه ۷.
  99. ↑ سوره نحل، آیه ۹۱-۹۲.
  100. ↑ سوره فجر، آیه ۱۶.
  101. ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «امتحان»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱؛ فرهنگ شیعه، ص ۴۱.
  102. ↑ سوره بقره، آیات ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۵۷.
  103. ↑ دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ۱/۷۳.
  104. ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۲.
  105. ↑ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۲۰.
  106. ↑ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۱۳.
  107. ↑ امام‌ خمینی، صحیفه، ۸/۶۵ و ۱۶/۲۹۸.
  108. ↑ نصیری، سعید، مقاله «ابتلا»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=آزمایش_الهی&oldid=1231116»