بیعت با امام مهدی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۲

بیعت با امام

"بیعت" واژه عربی از ریشه "ب ی ع" به معنای خرید و فروش و ایجاب و پذیرش بیع و در اصطلاح بر هم زدن کف دست راست از طرفین معامله به نشانه ختم معامله و تسلیم است و نیز به هر عمل و رفتاری اطلاق می‏‌شود که شخص به وسیله آن فرمانبرداری خود را از شخص دیگر و سرسپردگی در برابر امر و سلطه او نشان دهد. شاید اطلاق کلمه "بیعت" به این معنا، از این جهت است که هریک از دو طرف، تعهّدی همچون دو معامله‌‏گر در برابر دیگری می‏‌کنند؛ بیعت‏‌کننده حاضر می‌‏شود تا پای جان و مال و فرزند در راه اطاعت او بایستد و بیعت‏‌پذیر نیز حمایت و دفاع او را بر عهده می‏‌گیرد^[۱].

بیعت یک برنامه اجتماعی برای رسمیت دادن به حکومت یک حاکم و به‌معنای اعلام پذیرفتن او و تسلیم در برابر اوست. جلوه ظاهری بیعت، دست در دست حاکم گذاشتن و فشردن دست اوست، و در پس این پرده ظاهری، عهد و پیمان‌ها و گواهی‌های متعددی است که بیعت‌کننده به آنها تعهد می‌نماید^[۲].

بیعت، سنتی بود که پیش از اسلام، میان عرب رواج داشت؛ به همین دلیل طائفه اوس و خزرج در آغاز اسلام به مکه آمدند و با پیامبر اسلام(ص) در عقبه بیعت کردند. برخورد آنها با مسئله بیعت، برخورد با یک امر آشنا بود. پس از آن نیز پیغمبر گرامی اسلام(ص) در فرصت‌های گوناگون، با مسلمانان تجدید بیعت کرد.

گفتنی است درباره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) که از سوی خدا نصب می‌شوند به بیعت نیازی نیست، یعنی اطاعت پیامبر(ص) و امام معصوم منصوب از سوی او، واجب است؛ چه بر کسانی که بیعت کرده‌اند و چه آنان که بیعت نکرده‌اند. به تعبیر دیگر، لازمه مقام نبوت و امامت، وجوب اطاعت است؛ همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ^[۳]؛ ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید. حال این پرسش پیش می‌آید که: چرا پیامبر(ص) از یاران خود یا تازه مسلمانان، بیعت گرفت که دو نمونه آن (بیعت رضوان و بیعت با اهل مکه)، به طور صریح در قرآن آمده است؟^[۴]. در پاسخ باید گفت: بدون شک این بیعت‌ها، یک نوع تأکید بر وفاداری بوده که در مواقع خاصی انجام می‌گرفته است. به خصوص برای مقابله با بحران‌ها و حوادث سخت از آن استفاده می‌شده است تا در سایه آن، روح تازه‌ای در کالبد افراد دمیده شود. همین امر در بیعت با حضرت مهدی(ع) نیز صورت خواهد گرفت که جنبه تأکید بر وفاداری دارد^[۵].

بیعت با امام مهدی (ع)

یکی از کارهای نخست حضرت مهدی(ع) گرفتن بیعت از یاران خود است. این بیعت، در مسجد الحرام و بین رکن و مقام صورت می‌گیرد^[۶]. البته در روایاتی نقل شده که نخستین بیعت کننده با حضرت مهدی(ع)، جبرئیل امین است. امام باقر(ع) فرمود: «... فَیَکُونُ أَولُ مَنْ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ ثُم الثلَاثَمِائَهِ وَ الثلَاثَهَ عَشَر»^[۷]؛ ... پس نخستین کس که با او بیعت می‌کند، جبرئیل است. سپس آن ۳۱۳ نفر [بیعت می‌کنند]... افزون بر روایات شیعه در پاره‌ای از روایات اهل سنت نیز بر بیعت یاران حضرت با ایشان تأکید شده است^[۸]. ابو بصیر از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود: پدرم به من فرمود: «… وَ اللهِ لَکَأَنی أَنْظُرُ إِلَیْهِ بَیْنَ الرکْنِ وَ الْمَقَامِ یُبَایِعُ الناسَ عَلَی کِتَابٍ جَدِیدٍ عَلَی الْعَرَبِ شَدِیدٌ»^[۹]؛ ... به خدا سوگند! گویی هم اکنون به او می‌نگرم که میان رکن و مقام به فرمانی جدید از مردم بیعت می‌گیرد، فرمانی که بر عرب سخت گران است.

بنابراین بیعت فقط به دلیل تأکید بر دلدادگی یاران نسبت به حضرت مهدی(ع) است و هرگز به سبب اعتماد و یا عدم اعتماد نیست^[۱۰]. امام مهدی(ع) پس از ظهور، به هدایت و ارشاد مردم می‌پردازد و آنان را به معنویت و عدل و داد فرا می‌خواند. در برابر گفت و گوهای منطقی و ارشادات آن حضرت، گروه باطل و صاحبان زر و زور و تزویر و فساد قرار می‌گیرند. در نتیجه آن حضرت بعد از اتمام حجت به مبارزه می‌پردازد و نهضت مستضعفان و ستمدیدگان را رهبری می‌کند... و در اینجاست که قیام جهانی او آغاز می‌شود^[۱۱].

درباره حضرت ولی عصر(ع)، به خاطر عدم حضور وی، به بیعت زبانی اکتفا شده و ما با اقرارهایی که در پیشگاه حضرت می‌نماییم، در واقع دست بیعت با او می‌دهیم. این اقرارها شامل شهادت و گواهی دادن ما نسبت به فضائل و خصائص و برکات حضرت است و اعلان اعتقاد به ظهور قطعی او و آنچه پس از ظهور، به دست مبارکش به وقوع می‌پیوندد و در نهایت عهد و پیمان محکم وفاداری است که با او می‌بندیم. این بیعت در دو مورد به صورت عملی نیز دستور داده شده است: یکی در دعای عهد است که در آخر دعا، سه بار با دست راست به پای راست می‌زنیم و می‌گوییم: «الْعَجَلَ الْعَجَلَ يَا مَوْلَايَ يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ» و دیگری در دعای زمان غیبت است که پس از دعا، دست راست را بر کف دست چپ می‌زنیم و گویی با آن حضرت دست بیعت می‌دهیم.

دعای عهد، بیعت با حضرت است و در آن هر روز صبح با تجدید بیعت و اعلان آمادگی و استقامت بر بیعتی که تا روز قیامت بر گردن گرفته‌ایم از خداوند ثبات آن را می‌خواهیم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي صَبِيحَةِ يَوْمِي هَذَا وَ مَا عِشْتُ مِنْ أَيَّامِي عَهْداً وَ عَقْداً وَ بَيْعَةً لَهُ فِي عُنُقِي»^[۱۲].

اما در روایات مختلفی آمده است که یاران حضرت در میان رکن و مقام با او بیعت می‌کنند^[۱۳]. همچنین آمده است که حضرت در میان رکن و مقام از مردم برای امری تازه، کتابی تازه و حکومت آسمانی تازه، بیعت می‌گیرد^[۱۴].

امیر المؤمنین(ع) در ضمن حدیثی طولانی، در وصف بیعت یاران حضرت مهدی(ع) چنین می‌فرماید: "... با او بیعت می‌کنند که هرگز دزدی نکنند، زنا نکنند، مسلمانی را دشنام ندهند، خون کسی را به ناحق نریزند، به آبروی کسی لطمه نزنند، به خانه کسی هجوم نبرند، کسی را به ناحق نزنند، طلا و نقره و گندم و جو ذخیره نکنند، مال یتیم را نخورند، در مورد چیزی‌که یقین ندارند گواهی ندهند، مسجدی را خراب نکنند، مشروب نخورند، حریر و خز نپوشند، در برابر سیم و زر سر فرود نیاورند، راه را بر کسی نبندند، راه را ناامن نکنند، گرد همجنس‌بازی نگرایند، خوراکی را انبار نکنند، به کم قناعت کنند، طرفدار پاکی باشند، از پلیدی گریزان باشند، به نیکی فرمان دهند، از زشتی‌ها بازدارند، جامه‌های خشن بپوشند، خاک را متکای خود سازند، در راه خدا حقّ‌ جهاد را ادا کنند و...، او نیز در حقّ‌ خود تعهد می‌کند که: از راه آنها برود، جامه‌ای مثل جامه آنها بپوشد، مرکبی همانند مرکب آنها سوار شود، آن‌چنان‌که آنها می‌خواهند باشد، به کم راضی و قانع شود، زمین را به یاری خدا پر از عدالت کند، آن‌چنان‌که پر از ستم شده است، خدا را آن‌چنان‌که شایسته است بپرستد، برای خود دربان و نگهبان اختیار نکند و..."^[۱۵].^[۱۶]

مراحل بیعت

پذیرش بیعت سه مرحله دارد؛ پذیرش قلبی، پذیرش زبانی، و پذیرش عملی. اساس بیعت، پذیرش قلبی است، یعنی قلباً و از روی یقین به تمام شئونات امام و مقام ولایت ایشان باور داشته باشیم؛ آن‌چنان که امام علی(ع) را صاحب جان و مال و صاحب اختیار خود بدانیم، امر ایشان را امر خدا و نهی ایشان را نهی خدای تعالی بدانیم و تبعیت و پیروی از ایشان را حتی در امور عادی بر خود واجب بشماریم.

بیعت زبانی، یعنی به همین اعتقاد قلبی اقرار داشته باشیم. مرحله دیگر بیعت مربوط به عمل ماست. یعنی تمام آنچه را که قلباً معتقدیم و به زبان اعتراف کردیم، جامه عمل بپوشانیم و در عمل تسلیم بی‌چون و چرای ائمه(ع) باشیم. بنابراین، بیعت واقعی همان تسلیم قلبی، زبانی و عملی است، نه دست دادن تنها. در دعای شریف عهد با امام زمان(ع) می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي صَبِيحَةِ يَوْمِي هَذَا وَ مَا عِشْتُ مِنْ أَيَّامِي عَهْداً وَ عَقْداً وَ بَيْعَةً لَهُ فِي عُنُقِي لَا أَحُولُ عَنْهَا وَ لَا أَزُولُ أَبَداً»؛ خدایا! در بامداد امروز و هر روز از روزهای عمرم، عهد و پیمان و بیعتی را که برای او به گردن دارم تجدید می‌کنم و از آن برنمی‌گردم و کناره نمی‌گیرم^[۱۷].

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.
↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۸۷.
↑ سوره نساء، آیه ۵۹.
↑ ر. ک: سوره فتح، آیه۱۰ و ۱۸.
↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۱۶۵-۱۶۷ و فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.
↑ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹.
↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛ نیز ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.
↑ عبدالرزاق صنعانی، المصنف، ج۱۱، باب المهدی، ح۲۰۷۶۹؛ نیز نک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۲۳.
↑ محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ۱۹۴، ح۱؛ ص۲۶۲، ح۲۲؛ ص۲۶۳، ح۲۴.
↑ در برخی از کتاب‌ها به مفاد بیعت نامه حضرت نیز اشاره شده است؛ اما از آنجا که این منابع روایی و روایات مربوط، دارای اعتبار کافی نیست از ذکر آنها چشم پوشی شد.
↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۱۶۵-۱۶۷.
↑ خدایا من در صبح امروز و تا روزی که زنده باشم، عهد و پیمان و بیعت او را با خود تجدید می‌کنم، به طوری که هرگز از آن بازنگردم و آن را کنار نگذارم. خدایا این بیعت او تا روز قیامت بر گردن من است؛ مفاتیح الجنان، دعای عهد.
↑ البیان، ص۲۱۰ و ۲۱۸؛ الزام الناصب، ص۵۲ و ۲۵۲.
↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص۹۵ و ۱۲۱؛ الزام الناصب، ص۲۲۳.
↑ منتخب الاثر، ص۴۶۹؛ الملاحم و الفتن، ص۴۹؛ روزگار رهایی، ج ۱، ص۴۶۵.
↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۸۷؛ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۱۵۹.
↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص۳۳۵.

[1] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.

[2] تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۸۷.

[3] سوره نساء، آیه ۵۹.

[4] ر. ک: سوره فتح، آیه۱۰ و ۱۸.

[5] سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۱۶۵-۱۶۷ و فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.

[6] طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹.

[7] علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛ نیز ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.

[8] عبدالرزاق صنعانی، المصنف، ج۱۱، باب المهدی، ح۲۰۷۶۹؛ نیز نک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۲۳.

[9] محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ۱۹۴، ح۱؛ ص۲۶۲، ح۲۲؛ ص۲۶۳، ح۲۴.

[10] در برخی از کتاب‌ها به مفاد بیعت نامه حضرت نیز اشاره شده است؛ اما از آنجا که این منابع روایی و روایات مربوط، دارای اعتبار کافی نیست از ذکر آنها چشم پوشی شد.

[11] سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۱۶۵-۱۶۷.

[12] خدایا من در صبح امروز و تا روزی که زنده باشم، عهد و پیمان و بیعت او را با خود تجدید می‌کنم، به طوری که هرگز از آن بازنگردم و آن را کنار نگذارم. خدایا این بیعت او تا روز قیامت بر گردن من است؛ مفاتیح الجنان، دعای عهد.

[13] البیان، ص۲۱۰ و ۲۱۸؛ الزام الناصب، ص۵۲ و ۲۵۲.

[14] بحار الانوار، ج ۵۲، ص۹۵ و ۱۲۱؛ الزام الناصب، ص۲۲۳.

[15] منتخب الاثر، ص۴۶۹؛ الملاحم و الفتن، ص۴۹؛ روزگار رهایی، ج ۱، ص۴۶۵.

[16] تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۸۷؛ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۱۵۹.

[17] فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص۳۳۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{مهدویت/بالا}}
+{{مدخل مرتبط
-{{مهدویت}}
+| موضوع مرتبط = امام مهدی
+| عنوان مدخل  =
+| مداخل مرتبط =
+| پرسش مرتبط  = امام مهدی (پرسش)
+}}
-==مقدمه==
+== بیعت با امام ==
-*"[[بیعت]]" واژه [[عربی]] از ریشه "ب ی ع" به معنای خرید و فروش و ایجاب و پذیرش بیع و در اصطلاح بر هم زدن [[کف دست]] راست از طرفین معامله به نشانه ختم معامله و [[تسلیم]] است و نیز به هرعمل و [[رفتاری]] اطلاق می‏‌شود که شخص به وسیله آن فرمانبرداری خود را از شخص دیگر و [[سرسپردگی]] در برابر امر و [[سلطه]] او نشان دهد.
+{{همچنین|بیعت|بیعت با امام}}
-*شاید اطلاق کلمه "[[بیعت]]" به این معنا، از این جهت است که هریک از دو طرف، تعهّدی همچون دو معامله‌‏گر در برابر دیگری می‏‌کنند؛ بیعت‏‌کننده حاضر می‌‏شود تا پای [[جان]] و [[مال]] و [[فرزند]] در راه [[اطاعت]] او بایستد و بیعت‏‌پذیر نیز [[حمایت]] و [[دفاع]] او را بر عهده می‏‌گیرد.
+"[[بیعت]]" واژه عربی از ریشه "ب ی ع" به معنای [[خرید و فروش]] و ایجاب و پذیرش [[بیع]] و در اصطلاح بر هم زدن [[کف دست]] راست از طرفین معامله به نشانه ختم معامله و [[تسلیم]] است و نیز به هر عمل و [[رفتاری]] اطلاق می‏‌شود که شخص به وسیله آن [[فرمانبرداری]] خود را از شخص دیگر و [[سرسپردگی]] در برابر امر و [[سلطه]] او نشان دهد. شاید اطلاق کلمه "بیعت" به این معنا، از این جهت است که هریک از دو طرف، تعهّدی همچون دو معامله‌‏گر در برابر دیگری می‏‌کنند؛ بیعت‏‌کننده حاضر می‌‏شود تا پای [[جان]] و [[مال]] و فرزند در راه [[اطاعت]] او بایستد و بیعت‏‌پذیر نیز حمایت و [[دفاع]] او را بر عهده می‏‌گیرد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.</ref>.
-*[[بیعت]]، سنّتی بود که پیش از [[اسلام]]، میان [[عرب]] رواج داشت؛ به همین [[دلیل]] در آغاز [[اسلام]] که طائفه [[اوس]] و [[خزرج]] موقع [[حج]] از [[مدینه]] به [[مکه]] آمدند و با [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در [[عقبه]] [[بیعت]] کردند، برخورد آن‏ها با مسأله [[بیعت]]، برخورد با یک امر آشنا بود. پس از آن نیز [[پیغمبر]]{{صل}} در فرصت‏‌های گوناگون، با [[مسلمانان]] [[تجدید بیعت]] کرد. [[پیامبر اسلام]]{{صل}} [[بیعت]] [[زنان]] را نیز می‌‏پذیرفت؛ اما نه از راه دست دادن؛ بلکه [[دستور]] می‌‏داد ظرف بزرگی از [[آب]] حاضر کنند. سپس آن [[حضرت]] دست خود را در یک طرف ظرف فرو می‌‏برد و [[زنان]] بیعت‏‌کننده در طرف دیگر. گفتنی است درباره [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان]]{{عم}} - که از سوی [[خدا]] [[نصب]] می‌‏شوند، به [[بیعت]] نیازی نیست؛ یعنی [[اطاعت]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[امام]]{{ع}} [[منصوب]] از سوی او، [[واجب]] است؛ چه بر کسانی که [[بیعت]] کرده‏‌اند و چه با آنان [[بیعت]] نکرده باشند. و به تعبیر دیگر، لازمه [[مقام]] [[نبوت]] و [[امامت]]، [[وجوب اطاعت]] است؛ همان‏گونه که [[قرآن]] می‌‏فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ }}<ref> ای کسانی که ایمان آورده‏اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید؛ سوره نساء، آیه: ۵۹.</ref>.
-*حال این پرسش پیش می‏‌آید که اگر چنین است، چرا [[پیامبر]]{{صل}} از [[یاران]] خود یا تازه [[مسلمانان]]، [[بیعت]] گرفت که دو نمونه آن "[[بیعت رضوان]] و [[بیعت]] با [[اهل مکه]]" به طور صریح در [[قرآن]] آمده است؟
-*در پاسخ باید گفت: بدون [[شک]] این بیعت‌ها یک نوع تأکید بر [[وفاداری]] بوده که در مواقع خاصی انجام می‌‏گرفته است؛ به‏ ویژه برای مقابله با بحران‏ها و حوادث سخت از آن استفاده می‌‏شده است، تا در سایه آن، [[روح]] تازه‏‌ای در کالبد افراد دمیده شود.
-*همین امر در [[بیعت]] با [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} خواهد بود که جنبه تأکید بر [[وفاداری]] دارد. یکی از کارهای نخست [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} [[هنگام ظهور]]، [[بیعت]] با [[یاران]] خود است. این [[بیعت]]، در [[مسجد الحرام]] و بین [[رکن و مقام]] صورت می‏‌گیرد<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ص ۴۷۶، ح ۵۰۲؛ عبد الرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج ۱۱، ح ۲۰۷۶۹</ref>. همان‏گونه که پیش از این یاد شد، در روایاتی [[نقل]] شده است که نخستین بیعت‌‏کننده با [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}، [[جبرئیل امین]] است.
-*[[امام باقر]]{{ع}} فرمود: "پس نخستین کسی که با او [[بیعت]] کند، [[جبرئیل]] است. سپس آن ۳۱۳ نفر [[بیعت]] می‌‏کنند "<ref>{{عربی|" فَيَكُونُ‏ أَوَّلُ‏ مَنْ‏ يُبَايِعُهُ‏ جَبْرَئِيلَ‏ ثُمَ‏ الثَّلَاثُمِائَةِ وَ الثَّلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلا‏‏‏‏‏‏"}}، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۰۴؛ نیز ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۱۸۴، ح ۳</ref>.
-*پس از این [[بیعت]] ویژه، [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} با دیگر [[یاران]] خود [[بیعت]] خواهد کرد. افزون بر [[روایات]] [[شیعه]] در پاره‌‏ای از [[روایات]] [[اهل سنت]] نیز بر [[بیعت]] [[یاران]] [[حضرت]] با ایشان تأکید شده‏ است. [[صنعانی]] یکی از بزرگان [[اهل سنت]] درباره این [[بیعت]] در روایاتی اشاره کرده است<ref>  صنعانی، المصنف، ج ۱۱، باب المهدی، ح ۲۰۷۶۹؛ نیز: ر. ک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص ۱۲۳</ref>
-*بنابراین [[بیعت]] فقط به [[دلیل]] تأکید بر دلدادگی [[یاران]] است و هرگز به سبب [[اعتماد]] و یا عدم [[اعتماد]] نیست<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۲۶ - ۱۲۸.</ref>.
-==بیعت با حضرت مهدی {{ع}} در درسنامه==
+بیعت یک برنامه اجتماعی برای رسمیت دادن به [[حکومت]] یک [[حاکم]] و به‌معنای اعلام پذیرفتن او و [[تسلیم]] در برابر اوست. جلوه ظاهری بیعت، [[دست]] در دست حاکم گذاشتن و فشردن دست اوست، و در پس این پرده ظاهری، [[عهد]] و [[پیمان‌ها]] و گواهی‌های متعددی است که [[بیعت‌کننده]] به آنها [[تعهد]] می‌نماید<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۸۷.</ref>.
-*در برخی [[روایات]] از مراسم "بیعت یاران"<ref>"بیعت" واژه عربی از ریشه (ب ی ع) به معنای خرید و فروش و ایجاب و پذیرش بیع و در اصطلاح بر هم زدن کف دست راست از طرفین معامله به نشانه ختم معامله و تسلیم است و نیز به هر عمل و رفتاری اطلاق می‌شود که شخص به وسیله آن، فرمانبرداری خود را از شخص دیگر و سرسپردگی در برابر امر و سلطه او نشان دهد. شاید اطلاق کلمه "بیعت" به این معنا، از این جهت است که هر یک از دو طرف، تعهدی همچون دو معامله گر در برابر دیگری می‌کنند؛ بیعت کننده حاضر می‌شود تا پای جان و مال و فرزند در راه اطاعتِ او بایستد و بیعت پذیر نیز حمایت و دفاع او را بر عهده می‌گیرد.</ref> با آن [[حضرت]]، به عنوان نخستین مراسم [[ظهور]] یاد شده است. [[بیعت]]، سنتی بود که پیش از [[اسلام]]، میان [[عرب]] رواج داشت؛ به همین [[دلیل]] طائفه [[اوس]] و [[خزرج]] در آغاز [[اسلام]] به [[مکه]] آمدند و با [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در [[عقبه]] [[بیعت]] کردند. برخورد آنها با مسئله [[بیعت]]، برخورد با یک امر آشنا بود. پس از آن نیز [[پیغمبر]] گرامی [[اسلام]]{{صل}} در فرصت‌های گوناگون، با [[مسلمانان]] [[تجدید بیعت]] کرد. گفتنی است درباره [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{ع}} که از سوی [[خدا]] [[نصب]] می‌شوند به [[بیعت]] نیازی نیست، یعنی [[اطاعت]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[امام]] [[معصوم]] [[منصوب]] از سوی او، [[واجب]] است؛ چه بر کسانی که [[بیعت]] کرده‌اند و چه آنان که [[بیعت]] نکرده‌اند. به تعبیر دیگر، لازمه [[مقام نبوت]] و [[امامت]]، [[وجوب اطاعت]] است؛ همان گونه که [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ}}<ref>نساء، آیه ۵۹.</ref>؛ ‌ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید [[خدا]] را [[اطاعت]] کنید و [[پیامبر]] و اولیای امر خود را [نیز] [[اطاعت]] کنید. حال این پرسش پیش می‌آید که: چرا [[پیامبر]]{{صل}} از [[یاران]] خود یا تازه [[مسلمانان]]، [[بیعت]] گرفت که دو نمونه آن ([[بیعت رضوان]] و [[بیعت]] با [[اهل مکه]])، به طور صریح در [[قرآن]] آمده است؟<ref>ر.ک: سوره فتح، آیه۱۰ و ۱۸.</ref>. در پاسخ باید گفت: بدون [[شک]] این بیعت‌ها، یک نوع تأکید بر [[وفاداری]] بوده که در مواقع خاصی انجام می‌گرفته است. بخصوص برای مقابله با بحران‌ها و حوادث سخت از آن استفاده می‌شده است تا در سایه آن، [[روح]] تازه‌ای در کالبد افراد دمیده شود. همین امر در [[بیعت]] با [[حضرت مهدی]]{{ع}} نیز صورت خواهد گرفت که جنبه تأکید بر [[وفاداری]] دارد. یکی از کارهای نخست [[حضرت مهدی]]{{ع}} گرفتن [[بیعت]] از [[یاران]] خود است. این [[بیعت]]، در [[مسجد الحرام]] و بین [[رکن و مقام]] صورت می‌گیرد<ref>طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹.</ref>. البته در روایاتی [[نقل]] شده که نخستین [[بیعت کننده]] با [[حضرت مهدی]]{{ع}}، [[جبرئیل امین]] است. [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|"…فَیَکُونُ أَولُ مَنْ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ ثُم الثلَاثَمِائَهِ وَ الثلَاثَهَ عَشَر"}}<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛ نیز ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.</ref>؛ … پس نخستین کس که با او [[بیعت]] می‌کند، [[جبرئیل]] است. سپس آن ۳۱۳ نفر [[[بیعت]] می‌کنند]…. افزون بر [[روایات شیعه]] در پاره‌ای از [[روایات اهل سنت]] نیز بر [[بیعت]] [[یاران]] [[حضرت]] با ایشان تأکید شده است<ref>عبدالرزاق صنعانی، المصنف، ج۱۱، باب المهدی، ح۲۰۷۶۹؛ نیز نک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۲۳.</ref>. [[ابو بصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده که آن [[حضرت]] فرمود: پدرم به من فرمود: {{متن حدیث|"… وَ اللهِ لَکَأَنی أَنْظُرُ إِلَیْهِ بَیْنَ الرکْنِ وَ الْمَقَامِ یُبَایِعُ الناسَ عَلَی کِتَابٍ جَدِیدٍ عَلَی الْعَرَبِ شَدِیدٌ"}}<ref>محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ۱۹۴، ح۱؛ ص۲۶۲، ح۲۲؛ ص۲۶۳، ح۲۴.</ref>؛ … به [[خدا]] [[سوگند]]! گویی هم اکنون به او می‌نگرم که میان [[رکن و مقام]] به فرمانی جدید از [[مردم]] [[بیعت]] می‌گیرد، فرمانی که بر [[عرب]] سخت گران است.
-*بنابراین [[بیعت]] فقط به [[دلیل]] تأکید بر دلدادگی [[یاران]] نسبت به [[حضرت مهدی]]{{ع}} است و هرگز به سبب [[اعتماد]] و یا عدم [[اعتماد]] نیست<ref>در برخی از کتاب‌ها به مفاد بیعت نامه حضرت نیز اشاره شده است؛ اما از آنجا که این منابع روایی و روایات مربوط، دارای اعتبار کافی نیست از ذکر آنها چشم پوشی شد.</ref>. [[امام مهدی]]{{ع}} [[پس از ظهور]]، به [[هدایت]] و [[ارشاد]] [[مردم]] می‌پردازد و آنان را به [[معنویت]] و [[عدل و داد]] فرا می‌خواند. در برابر گفت و گوهای منطقی و ارشادات آن [[حضرت]]، گروه [[باطل]] و [[صاحبان زر و زور]] و [[تزویر]] و [[فساد]] قرار می‌گیرند. در نتیجه آن [[حضرت]] بعد از [[اتمام حجت]] به [[مبارزه]] می‌پردازد و [[نهضت]] [[مستضعفان]] و ستمدیدگان را [[رهبری]] می‌کند… و در اینجاست که [[قیام جهانی]] او آغاز می‌شود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|درسنامه مهدویت]]،  ج۳ ، ص۱۶۵-۱۶۷.</ref>.
-==پرسش مستقیم==
+بیعت، سنتی بود که پیش از [[اسلام]]، میان [[عرب]] رواج داشت؛ به همین دلیل طائفه [[اوس و خزرج]] در آغاز اسلام به [[مکه]] آمدند و با [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در [[عقبه]] بیعت کردند. برخورد آنها با مسئله بیعت، برخورد با یک امر آشنا بود. پس از آن نیز [[پیغمبر گرامی اسلام]]{{صل}} در فرصت‌های گوناگون، با [[مسلمانان]] تجدید بیعت کرد.
-* [[اولین شخص بیعت کننده با امام مهدی چه کسی است؟ (پرسش)]]
+گفتنی است درباره [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{ع}} که از سوی [[خدا]] [[نصب]] می‌شوند به بیعت نیازی نیست، یعنی [[اطاعت پیامبر]]{{صل}} و [[امام]] [[معصوم]] [[منصوب]] از سوی او، [[واجب]] است؛ چه بر کسانی که بیعت کرده‌اند و چه آنان که بیعت نکرده‌اند. به تعبیر دیگر، لازمه [[مقام نبوت]] و [[امامت]]، [[وجوب اطاعت]] است؛ همان‌گونه که [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ}}<ref>سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>؛ ‌ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید خدا را [[اطاعت]] کنید و [[پیامبر]] و اولیای امر خود را [نیز] [[اطاعت]] کنید. حال این [[پرسش]] پیش می‌آید که: چرا پیامبر{{صل}} از [[یاران]] خود یا تازه [[مسلمانان]]، [[بیعت]] گرفت که دو نمونه آن ([[بیعت رضوان]] و [[بیعت]] با [[اهل مکه]])، به طور صریح در [[قرآن]] آمده است؟<ref>ر. ک: سوره فتح، آیه۱۰ و ۱۸.</ref>. در پاسخ باید گفت: بدون [[شک]] این بیعت‌ها، یک نوع تأکید بر [[وفاداری]] بوده که در مواقع خاصی انجام می‌گرفته است. به خصوص برای مقابله با بحران‌ها و حوادث سخت از آن استفاده می‌شده است تا در [[سایه]] آن، [[روح]] تازه‌ای در کالبد افراد دمیده شود. همین امر در بیعت با [[حضرت مهدی]]{{ع}} نیز صورت خواهد گرفت که جنبه تأکید بر وفاداری دارد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)| درسنامه مهدویت ج۳]]، ص۱۶۵-۱۶۷ و [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.</ref>.
+== بیعت با امام مهدی {{ع}} ==
+یکی از کارهای نخست حضرت مهدی{{ع}} گرفتن بیعت از یاران خود است. این بیعت، در [[مسجد الحرام]] و بین [[رکن و مقام]] صورت می‌گیرد<ref>طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹.</ref>. البته در روایاتی نقل شده که نخستین [[بیعت کننده]] با حضرت مهدی{{ع}}، [[جبرئیل امین]] است. [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|... فَیَکُونُ أَولُ مَنْ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ ثُم الثلَاثَمِائَهِ وَ الثلَاثَهَ عَشَر}}<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛ نیز ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.</ref>؛ ... پس نخستین کس که با او بیعت می‌کند، [[جبرئیل]] است. سپس آن ۳۱۳ نفر [بیعت می‌کنند]... افزون بر روایات شیعه در پاره‌ای از روایات [[اهل سنت]] نیز بر بیعت یاران حضرت با ایشان تأکید شده است<ref>عبدالرزاق صنعانی، المصنف، ج۱۱، باب المهدی، ح۲۰۷۶۹؛ نیز نک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۲۳.</ref>. [[ابو بصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده که آن حضرت فرمود: پدرم به من فرمود: {{متن حدیث|… وَ اللهِ لَکَأَنی أَنْظُرُ إِلَیْهِ بَیْنَ الرکْنِ وَ الْمَقَامِ یُبَایِعُ الناسَ عَلَی کِتَابٍ جَدِیدٍ عَلَی الْعَرَبِ شَدِیدٌ}}<ref>محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ۱۹۴، ح۱؛ ص۲۶۲، ح۲۲؛ ص۲۶۳، ح۲۴.</ref>؛ ... به [[خدا]] [[سوگند]]! گویی هم اکنون به او می‌نگرم که میان [[رکن و مقام]] به فرمانی جدید از [[مردم]] [[بیعت]] می‌گیرد، فرمانی که بر [[عرب]] سخت گران است.
+بنابراین بیعت فقط به دلیل تأکید بر [[دلدادگی]] [[یاران]] نسبت به [[حضرت مهدی]]{{ع}} است و هرگز به سبب اعتماد و یا عدم اعتماد نیست<ref>در برخی از کتاب‌ها به مفاد بیعت نامه حضرت نیز اشاره شده است؛ اما از آنجا که این منابع روایی و روایات مربوط، دارای اعتبار کافی نیست از ذکر آنها چشم پوشی شد.</ref>. [[امام مهدی]]{{ع}} پس از ظهور، به [[هدایت]] و [[ارشاد]] مردم می‌پردازد و آنان را به [[معنویت]] و [[عدل و داد]] فرا می‌خواند. در برابر گفت و گوهای منطقی و ارشادات آن حضرت، گروه [[باطل]] و صاحبان زر و زور و تزویر و [[فساد]] قرار می‌گیرند. در نتیجه آن حضرت بعد از [[اتمام حجت]] به [[مبارزه]] می‌پردازد و [[نهضت]] [[مستضعفان]] و ستمدیدگان را [[رهبری]] می‌کند... و در اینجاست که [[قیام جهانی]] او آغاز می‌شود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)| درسنامه مهدویت ج۳]]، ص۱۶۵-۱۶۷.</ref>.
+درباره [[حضرت ولی عصر]]{{ع}}، به خاطر عدم حضور وی، به بیعت زبانی اکتفا شده و ما با اقرارهایی که در پیشگاه حضرت می‌نماییم، در واقع دست بیعت با او می‌دهیم. این اقرارها شامل [[شهادت]] و [[گواهی دادن]] ما نسبت به [[فضائل]] و خصائص و [[برکات]] حضرت است و [[اعلان]] [[اعتقاد]] به ظهور [[قطعی]] او و آنچه پس از ظهور، به دست مبارکش به وقوع می‌پیوندد و در نهایت [[عهد]] و [[پیمان]] محکم [[وفاداری]] است که با او می‌بندیم. این [[بیعت]] در دو مورد به صورت عملی نیز دستور داده شده است: یکی در [[دعای عهد]] است که در آخر [[دعا]]، سه بار با دست راست به پای راست می‌زنیم و می‌گوییم: {{متن حدیث|الْعَجَلَ الْعَجَلَ يَا مَوْلَايَ يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ}} و دیگری در دعای [[زمان غیبت]] است که پس از دعا، [[دست]] راست را بر [[کف دست]] چپ می‌زنیم و گویی با آن حضرت دست بیعت می‌دهیم.
+دعای عهد، [[بیعت]] با حضرت است و در آن هر روز صبح با تجدید بیعت و [[اعلان]] آمادگی و [[استقامت]] بر بیعتی که تا [[روز قیامت]] بر گردن گرفته‌ایم از [[خداوند]] [[ثبات]] آن را می‌خواهیم: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي صَبِيحَةِ يَوْمِي هَذَا وَ مَا عِشْتُ مِنْ أَيَّامِي عَهْداً وَ عَقْداً وَ بَيْعَةً لَهُ فِي عُنُقِي}}<ref>خدایا من در صبح امروز و تا روزی که زنده باشم، عهد و پیمان و بیعت او را با خود تجدید می‌کنم، به طوری که هرگز از آن بازنگردم و آن را کنار نگذارم. خدایا این بیعت او تا روز قیامت بر گردن من است؛ مفاتیح الجنان، دعای عهد.</ref>.
+اما در [[روایات]] مختلفی آمده است که [[یاران]] حضرت در میان [[رکن و مقام]] با او بیعت می‌کنند<ref>البیان، ص۲۱۰ و ۲۱۸؛ الزام الناصب، ص۵۲ و ۲۵۲.</ref>. همچنین آمده است که حضرت در میان رکن و مقام از [[مردم]] برای امری تازه، کتابی تازه و [[حکومت]] آسمانی تازه، بیعت می‌گیرد<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص۹۵ و ۱۲۱؛ الزام الناصب، ص۲۲۳.</ref>.
+[[امیر المؤمنین]]{{ع}} در ضمن [[حدیثی]] طولانی، در وصف بیعت [[یاران حضرت مهدی]]{{ع}} چنین می‌فرماید: "... با او بیعت می‌کنند که هرگز دزدی نکنند، [[زنا]] نکنند، [[مسلمانی]] را [[دشنام]] ندهند، [[خون]] کسی را به ناحق نریزند، به آبروی کسی لطمه نزنند، به [[خانه]] کسی هجوم نبرند، کسی را به ناحق نزنند، طلا و [[نقره]] و گندم و جو ذخیره نکنند، مال یتیم را نخورند، در مورد چیزی‌که [[یقین]] ندارند [[گواهی]] ندهند، مسجدی را خراب نکنند، مشروب نخورند، حریر و خز نپوشند، در برابر سیم و زر سر فرود نیاورند، راه را بر کسی نبندند، راه را ناامن نکنند، گرد همجنس‌بازی نگرایند، خوراکی را [[انبار]] نکنند، به کم [[قناعت]] کنند، طرفدار [[پاکی]] باشند، از [[پلیدی]] گریزان باشند، به [[نیکی]] [[فرمان]] دهند، از [[زشتی‌ها]] بازدارند، جامه‌های [[خشن]] بپوشند، خاک را متکای خود سازند، در [[راه خدا]] حقّ‌ [[جهاد]] را ادا کنند و...، او نیز در حقّ‌ خود [[تعهد]] می‌کند که: از راه آنها برود، جامه‌ای مثل [[جامه]] آنها بپوشد، مرکبی همانند مرکب آنها سوار شود، آن‌چنان‌که آنها می‌خواهند باشد، به کم [[راضی]] و قانع شود، [[زمین]] را به یاری خدا پر از [[عدالت]] کند، آن‌چنان‌که پر از [[ستم]] شده است، [[خدا]] را آن‌چنان‌که شایسته است بپرستد، برای خود [[دربان]] و [[نگهبان]] [[اختیار]] نکند و..."<ref>[[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ص۴۶۹؛ الملاحم و الفتن، ص۴۹؛ روزگار رهایی، ج ۱، ص۴۶۵.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۸۷؛ [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]]، ص۱۵۹.</ref>
+== مراحل بیعت ==
+پذیرش بیعت سه مرحله دارد؛ پذیرش [[قلبی]]، پذیرش زبانی، و پذیرش عملی. اساس بیعت، پذیرش قلبی است، یعنی قلباً و از روی [[یقین]] به تمام شئونات امام و [[مقام ولایت]] ایشان [[باور]] داشته باشیم؛ آن‌چنان که [[امام علی]]{{ع}} را صاحب [[جان]] و [[مال]] و صاحب اختیار خود بدانیم، [[امر]] ایشان را [[امر خدا]] و [[نهی]] ایشان را نهی [[خدای تعالی]] بدانیم و [[تبعیت]] و [[پیروی]] از ایشان را حتی در امور عادی بر خود [[واجب]] بشماریم.
+[[بیعت]] زبانی، یعنی به همین [[اعتقاد قلبی]] [[اقرار]] داشته باشیم. مرحله دیگر بیعت مربوط به عمل ماست. یعنی تمام آنچه را که قلباً معتقدیم و به زبان اعتراف کردیم، [[جامه]] عمل بپوشانیم و در [[عمل]] [[تسلیم]] بی‌چون و چرای [[ائمه]]{{عم}} باشیم. بنابراین، [[بیعت]] واقعی همان تسلیم [[قلبی]]، زبانی و عملی است، نه دست دادن تنها. در دعای [[شریف]] [[عهد]] با [[امام زمان]]{{ع}} می‌خوانیم: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي صَبِيحَةِ يَوْمِي هَذَا وَ مَا عِشْتُ مِنْ أَيَّامِي عَهْداً وَ عَقْداً وَ بَيْعَةً لَهُ فِي عُنُقِي لَا أَحُولُ عَنْهَا وَ لَا أَزُولُ أَبَداً}}؛ خدایا! در بامداد امروز و هر [[روز]] از روزهای عمرم، عهد و [[پیمان]] و بیعتی را که برای او به گردن دارم تجدید می‌کنم و از آن برنمی‌گردم و کناره نمی‌گیرم<ref>[[حبیب‌الله فرحزاد|فرحزاد، حبیب‌الله]]، [[غدیر برترین پیام آسمانی (کتاب)|غدیر برترین پیام آسمانی]]، ص۳۳۵.</ref>.
+== پرسش‌های وابسته ==
 {{پرسمان کلیات عصر ظهور}}
-== جستارهای وابسته ==
-{{:فرهنگنامه مهدویت (نمایه)}}
-==منابع==
-* [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']].
-* [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']].
-==پانویس==
+== منابع ==
-{{یادآوری پانویس}}
+{{منابع}}
-{{پانویس2}}
+# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
+# [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']]
+# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
+# [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']]
+# [[پرونده:1100832.jpg|22px]] [[حبیب‌الله فرحزاد|فرحزاد، حبیب‌الله]]، [[غدیر برترین پیام آسمانی (کتاب)|'''غدیر برترین پیام آسمانی''']]
+{{پایان منابع}}
-{{امام مهدی}}
+== پانویس ==
+{{پانویس}}
 [[رده:امام مهدی]]
-[[رده:بیعت با امام مهدی]]
+[[رده:بیعت]]
-[[رده:اتمام لینک داخلی]]
 [[رده:مدخل درسنامه]]
-[[رده:مدخل فرهنگ‌نامه]]
-[[رده:مدخل]]