تواضع در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تواضع است. تواضع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تواضع در قرآن - تواضع در حدیث - تواضع در اخلاق اسلامی - تواضع در معارف دعا و زیارات - تواضع در معارف و سیره سجادی - تواضع در معارف و سیره نبوی - تواضع در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

فروتنی در مانند نشدن به پادشاهان و مستکبران

1. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) از زمانی که خداوند، او را مبعوث کرد، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد و خوش نمی‌داشت که مانند پادشاهان باشد.
2. به نقل از حمزه بن عبد الله بن عتبه: پیامبر (ص) صفاتی داشت که در زورگویان نبود. سرخ و سیاهی، او را دعوت نمی‌کرد، جز آن که می‌پذیرفت و گاه که خرمای به کنار افتاده‌ای می‌یافت، آن را در دهان می‌نهاد و تنها از این می‌ترسید که صدقه باشد. او بر الاغ برهنه و بی‌پالان، سوار می‌شد.
3. به نقل از عباد بن حبیش، از عدی بن حاتم: نزد پیامبر خدا (ص) رفتم. زنی و بچّه‌هایی (یا بچّه‌ای) نزد پیامبر (ص) بودند - عدی، ارتباط خویشاوندی آنها با پیامبر (ص) را یاد کرد. و از طرز رفتار پیامبر (ص) با آنها فهمیدم که کارش پادشاهی، و به سان کسرا و قیصر نیست.
4. به نقل از عطاء بن یسار: جبرئیل، نزد پیامبر (ص)- که در منطقه بالای شهر مکّه، تکیه داده غذا می‌خورد- آمد و گفت: "ای محمّد! غذا خوردن شاهانه؟!". پس پیامبر خدا (ص) راست نشست.
5. به نقل از عبد الله بن بسر: پیامبر (ص) دیگی به نام غرّاء داشت که چهار مرد، آن را حمل می‌کردند. هنگامی که ظهر می‌شد و نماز ظهر را می‌خواندند، نان را در آن دیگ، ترید کرده، آن را می‌آوردند و به گردش جمع می‌شدند و چون جمعیت فراوان می‌شد، پیامبر (ص) بر زانوانش می‌نشست. عربی صحرانشین به ایشان گفت: این، چگونه نشستنی است؟ پیامبر (ص) فرمود: "خداوند، مرا بنده‌ای بزرگوار قرار داده است، نه زورگویی خودکامه و لجوج".
6. پیامبر خدا (ص) هنگامی که زن مستمندی هدیه‌ای برای عایشه آورد، امّا عایشه از روی دلسوزی، آن را قبول نکرد. چرا آن را قبول نکردی و در عوض، هدیه‌ای به او ندادی تا فکر نکند او را تحقیر کرده‌ای؟! ای عایشه! فروتن باش؛ زیرا خداوند، فروتنان را دوست می‌دارد و از افراد متکبّر، نفرت دارد.

فروتنی هنگام یادکرد از فضیلت خود

1. امام علی (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) هرگاه فضیلتی را از خود یاد می‌کرد، می‌فرمود: "و فخر نمی‌فروشم".
2. پیامبر خدا (ص): چون به آسمان برده شدم، جبرئیل (ع) دو به دو، اذان، و دو به دو، اقامه گفت. سپس به من گفت: برای نماز جلو بِایست، ای محمّد! من گفتم: ای جبرئیل! بر تو پیشی گیرم؟ گفت: آری؛ چون خداوند - تبارک و تعالی - پیامبرانش به‌ویژه تو را بر همه فرشتگانش برتری داده است. پس من جلو ایستادم و با ایشان نماز خواندم، و بدین، فخر نمی‌فروشم.
3. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: خداوند یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر آفرید که من، گرامی‌ترین آنان نزد خداوند هستم و فخری نمی‌فروشم.
4. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من جلودار پیامبرانم، و فخر نمی‌فروشم. من خاتم پیامبرانم، و فخر نمی‌فروشم. من نخستین شفاعت‌کننده و نخستین کسی هستم که شفاعتش پذیرفته می‌شود، و فخر نمی‌فروشم.
5. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: روز قیامت که می‌شود، من پیشوای پیامبران و سخنور و شفاعت‌دار ایشان هستم، و فخری نمی‌فروشم.
6. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: به من پنج چیز عطا شد که به هیچ پیامبری پیش از من عطا نشده بود، و آنها را برای خودستایی نمی‌گویم: من به سوی همه مردم، سرخ و سیاه، فرستاده شدم، و با ترسی که به فاصله یک ماه جلوتر از من در دل دشمنان می‌افتاد، یاری شدم، و غنیمت‌های جنگی برای من حلال شد، با آن که برای کسی پیش از من حلال نشده بود، و زمین برای من، مسجد و پاک کننده قرار داده شد، و به من حقّ شفاعت داده شده و آن را برای امّتم اندوخته‌ام، برای کسی که هیچ شرکی به خداوند نیاورد.
7. امام حسن (ع) می‌فرماید: چند تن از یهودیان، خدمت پیامبر (ص) آمدند و گفتند: ای محمّد! تو کسی هستی که ادّعا می‌کنی پیامبر خدایی؟ و تو کسی هستی که به تو وحی می‌شود، همان‌گونه که به موسی بن عمران وحی می‌شد؟ پیامبر (ص) لختی ساکت ماند و سپس فرمود: "آری، من سَرور فرزندان آدم هستم و فخر نمی‌فروشم".
8. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من، شریف‌‌‌ترین تبار را دارم و خودستایی نمی‌کنم و با منزلت‌ترین و ارجمندترین مردم هستم و قصدم فخرفروشی نیست.
9. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: خداوند مردم را به دو گروه تقسیم کرد و مرا در بهترین آن دو گروه قرار داد. این، همان سخن خدای عزّوجلّ است که: و ﴿وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ﴾ و ﴿وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ﴾. من از اصحاب یمین و از بهترین اصحاب یمین هستم. سپس خداوند، این دو گروه را به سه گروه تقسیم کرد و مرا در بهترین آن سه گروه قرار داد و این، همان سخن خدای عزّوجلّ است که: ﴿ فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ﴾. سپس خداوند، این سه گروه را قبیله‌ها ساخت و مرا در بهترین قبیله نهاد و این، زمان سخن خدای عزّوجلّ است که: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾. من، پرهیزگارترین فرزند آدم و گرامی‌ترین ایشان در نزد خداوند عزّوجلّ هستم، بدون آن که بِدان ببالم.
10. به نقل از ابن عباس: گروهی از یاران پیامبر خدا (ص) به انتظار ایشان نشسته بودند. پیامبر (ص) بیرون آمد تا این که به آنها نزدیک شد و شنید که با هم چه می‌گویند. یکی از آنان گفت: عجیب است! خداوند، از میان خلقش دوستی برگزید. او ابراهیم را دوست خود گرفت! دیگری گفت: این، عجیب‌تر از سخن گفتن با موسی نبود که به راستی با او گفتگو کرد! و یکی دیگر گفت: و عیسی که کلمه وجودی خدا و روح اوست، عجیب‌تر است! و یکی هم گفت: و آدم که خداوند، او را برگزید! پیامبر (ص) بر آنها وارد شد و سلام کرد و فرمود: "سخن و اظهار تعجّب‌هایتان را شنیدم. "ابراهیم، دوست خدا بود"، درست است. "موسی، هم‌سخن و همراز خود بود"، درست است. "عیسی، روح و کلمه وجودی خدا بود"، درست است، و "آدم را خداوند برگزید"، همین‌گونه است. هان! من، محبوب خدایم و فخری نیست. من روز قیامت، پرچمدار ستایش خداوند هستم و فخری نیست. من نخستین شفاعت کننده‌ام و اوّلین کسی هستم که شفاعتش پذیرفته می‌شود و فخری نیست. من، نخستین تکان دهنده حلقه درِ بهشت هستم و خداوند، در را برایم می‌گشاید و مرا همراه فقیران مؤمن به درون بهشت می‌برد و فخری نیست، و من، ارجمندترین انسان‌ها از اوّلین تا آخرین هستم و فخری نیست".
11. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: هنگامی که مردم برانگیخته می‌شوند، من نخستین کسی هستم که بیرون می‌آید، و من سخنگوی مردم هستم، هنگامی که به عرصه قیامت، وارد می‌شوند. من، بشارت دهنده آنان هستم، هنگامی که ناامید می‌شوند. آن روز، پرچم ستایش الهی به دست من است، و من، ارجمندترین فرزند آدم نزد خدایم هستم و فخری نیست.
12. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من روز قیامت، سَرور فرزندان آدم هستم و پرچم ستایش الهی به دست من است و فخری نیست. در آن روز، هیچ پیامبری از آدم و غیر او نیست، جز این که زیر پرچم من است، و من، نخستین کسی هستم که زمین از روی او کنار می‌رود [و از قبر بیرون می‌آیم] و فخری نیست.
13. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من، نخستین انسانی هستم که در روز رستاخیز، زمین از روی جمجمه‌ام کنار می‌رود و فخری نیست. پرچم ستایش الهی، به من داده می‌شود و فخری نیست. من، سَرور مردم در روز رستاخیز هستم و فخری نیست. من، نخستین کسی هستم که در روز رستاخیز، وارد بهشت می‌شوم و فخری نیست.
14. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: نخستین پرچمی که به بهشت می‌رسد و در بهشت را می‌کوبد، پرچم من است و نخستین کسی که اجازه شفاعت به او داده می‌شود، من هستم و فخری نیست.

فروتنی هنگام مدح و ستایش

1. به نقل از اَنَس: مردی گفت: ای محمّد! ای سَرور و فرزند سَرور ما! ای بهترینِ ما و فرزند بهترین ما! پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "ای مردم! پرهیزگار باشید و شیطان، فریبتان ندهد. من، محمّد فرزند عبدالله هستم؛ بنده خدا و فرستاده او. به خدا سوگند، دوست ندارم که مرا بالاتر از آن جایگاهم که خدا مرا در آن جا نشانده است، بنشانید".
2. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: مرا آن‌گونه نستأیید که مسیحیان، فرزند مریم را ستودند. من، تنها یک بنده خدا هستم. پس بگویید: بنده خدا و فرستاده او.
3. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: مرا از آنچه سزاوارم، فراتر نبرید؛ زیرا خداوند -تبارک و تعالی - پیش از آن که مرا پیامبر قرار دهد، بنده خود قرار داد. خدای - تبارک و تعالی - فرموده است: ﴿مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادًا لِّي مِن دُونِ اللَّهِ وَلَكِن كُونُواْ رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ وَلاَ يَأْمُرَكُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُم بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ﴾".

فروتنی در پذیرش دعوت

1. به نقل از انس بن مالک: پیامبر خدا (ص) دعوت بنده زرخرید را [نیز] می‌پذیرفت.
2. به نقل از ابو موسی: پیامبر (ص)... به مهمانی ضعیف‌ها نیز می‌رفت.
3. به نقل از انس بن مالک: پیامبر خدا (ص) روی زمین می‌نشست و روی زمین غذا می‌خورد و دعوت بنده زرخرید را می‌پذیرفت و می‌فرمود: "اگر به خوردن گوشت یک سردست دعوت شوم، می‌پذیرم و اگر پاچه‌ای برای من هدیه آورند، قبول می‌کنم" و گوسفندش را خود می‌بست.

فروتنی در سلام دادن

1. امام حسن (ع) می‌فرماید: از دایی‌ام هند بن ابی هاله - که توصیف‌گر بود- درباره شمایل پیامبر خدا (ص) پرسیدم. گفت: پیامبر خدا.... با هر کس که رو به رو می‌شد، سلام می‌کرد.
2. به نقل انس: پیامبر خدا (ص) از کنار گروهی از کودکان گذشت و با آن که عجله داشت، به آنان سلام کرد.

فروتنی در خوردن و آشامیدن

1. به نقل از زید شحّام: امام صادق (ع) فرمود: "پیامبر خدا از زمانی که خداوند عزّوجلّ او را برانگیخت، تا زمانی که او را از دنیا برد، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد و مانند یک بنده غذا می‌خورد و چون یک بنده می‌نشست". گفتم: چرا؟ فرمود: "به خاطر فروتنی برای خداوند عزّوجلّ".
2. به نقل از ابو خدیجه: من حضور داشتم که بشیرِ دهّان (روغن فروش) از امام صادق (ع) پرسید: آیا پیامبر خدا (ص) در حالی که به سمت راست یا چپش تکیه داده باشد، غذا می‌خورد؟ فرمود: "پیامبر خدا (ص) هیچ‌گاه در حال تکیه دادن به راست یا چپش غذا نمی‌خورد؛ بلکه بنده‌وار می‌نشست". گفتم: چرا؟ فرمود: "به خاطر فروتنی برای خداوند عزّوجلّ".
3. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من در حال تکیه زدن، غذا نمی‌خورم.
4. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من، تنها یک بنده‌ام. غذا می‌خورم، همان‌گونه که بنده زرخرید می‌خورد، و می‌آشامم، همان‌گونه که بنده زرخرید می‌آشامد.
5. به نقل از عایشه: پیامبر خدا (ص) فرمود: "فرشته‌ای نزد من آمد... و گفت: پروردگارت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: "می‌خواهی پیامبر و بنده باشی، یا پیامبر و شاه؟". من به جبرئیل نگاه کردم. به من اشاره کرد که: تواضع کن. پس گفتم: پیامبر و بنده". از آن پس، پیامبر خدا (ص) در حال تکیه دادن غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "من، بنده‌وار غذا می‌خورم و بنده‌وار می‌نشینم"
6. به نقل از محمّد بن مسلم: روزی بر امام باقر (ع) وارد شدم و ایشان تکیه داده بود و غذا می‌خورد، در حالی که برای ما روایت می‌شد که این کار، مکروه است. من شروع به نگاه کردن به ایشان کردم. امام (ع) مرا به غذایش دعوت کرد. چون از خوردن فراغت یافت، فرمود: "ای محمّد! شاید در این فکری که پیامبر خدا (ص) از زمانی که خداوند، او را مبعوث کرد تا وقتی از دنیا رفت، هیچ چشمی او را ندید که در حال تکیه دادن، غذا بخورد؟". سپس به خودش جواب داد و فرمود: "آری! به خدا سوگند، از زمانی که خداوند، مبعوث‌اش کرد تا زمانی که از دنیا رفت، هیچ چشمی ندید که او در حال تکیه دادن، غذا بخورد".
7. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) در شبانگاه روز پنجشنبه در مسجد قُبا روزه گشود و فرمود: "آیا هیچ آشامیدنی‌ای هست که بیاشامم؟". اوس بن خَوَلی انصاری، کاسه بزرگی از شیر و عسل به هم آمیخته، نزد ایشان آورد. پیامبر (ص) قدح را که بر دهانش گذاشت، آن را دور ساخت و پس از آن فرمود: "دو آشامیدنی که به یکی از آنها می‌توان اکتفا نمود! من آن را نمی‌آشامم، و آن را برای کسی حرام نمی‌گردانم؛ امّا برای خدا فروتنی می‌کنم، که هر کس برای خدا فروتنی کند، خدا بالایش می‌برد، و هر که گردن‌فرازی نماید، خدا پستش می‌کند، و هر که در معیشت خویش بین اسراف و تنگ‌گیری میانه‌روی پیش گیرد، خدا او را روزی می‌دهد، و هر که اسراف کند، خدا او را محروم می‌گرداند، و هر که مرگ را فراوان یاد کند، خدا او را دوست می‌دارد".
8. به نقل از ابو سعید خُدری: پیامبر (ص) سوار بر استر، از جوی آبی گذشت. مردم، روزه و پیادگان، فراوان بودند. پیامبر (ص) فرمود: "بنوشید" و مردم به او می‌نگریستند. پیامبر (ص) فرمود: "بنوشید، که من، کمترین شما هستم!" . مردم به او می‌نگریستند که پیامبر (ص) از استر، پیاده شد و آب نوشید و مردم نیز نوشیدند.

فروتنی در غذا خوردن با بینوایان

1. امام باقر (ع) می‌فرماید: در روزگار پیامبر خدا (ص)، بینوایان، شب‌ها را در مسجد می‌خوابیدند. یک شب، پیامبر (ص) با بینوایانی که در مسجد بودند، نزدیک منبر در دیگی افطار کرد. سی مرد از غذای آن دیگ خوردند و سپس آن دیگ به همسران پیامبر خدا (ص) برگردانده شد و آنها را هم سیر کرد.
2. به نقل از یزید بن عبد الله بن قسیط: اهل صُفّه (سکّونشینان)، جماعتی از اصحاب پیامبر (ص) بودند که خانه‌ای نداشتند و در زمان پیامبر خدا (ص) در مسجد می‌خوابیدند و چون سرپناهی نداشتند، در آن جا به سر می‌بردند. پیامبر خدا (ص) هنگام شام، آنها را فرا می‌خواند و آنان را در میان اصحابش تقسیم می‌کرد و گروهی از آنها نیز با پیامبر (ص) شام می‌خوردند، تا وقتی که خداوند، ثروت را برای مسلمانان] به ارمغان آورد.
3. ابن‌شهرآشوب: پیامبر خدا (ص) با تهی‌دستان می‌نشست و با بینوایان، غذا می‌خورد و با دست خود به آنان غذا می‌داد.

فروتنی در نشستن

1. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من، همان‌گونه غذا می‌خورم که بندگان می‌خورند و همان‌طور می‌نشینم که بندگان می‌نشینند؛ زیرا من، تنها یک بنده هستم.
2. امام علی (ع) در توصیف پیامبر (ص) می‌فرماید: ایشان روی زمین غذا می‌خورد و بنده‌وار می‌نشست.
3. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) مانند بندگان می‌نشست و خود را بنده می‌دانست.
4. به نقل از حبیب بن عبیاد رحبی: گروهی از یهودیان، قابلمه آب‌گوشتی برای پیامبر خدا (ص) آوردند. پیامبر (ص) فرمود: "هدیه است یا صدقه؟". گفتند: هدیه است. پیامبر (ص) خورد. یکی از آنها گفت: محمّد، مانند بندگان نشسته است! پیامبر خدا (ص) فهمید و فرمود: "من هم بنده‌ام و مانند همان‌ها می‌نشینم".
5. پیامبر (ص) بر زمین می‌نشست و در نشستن، تکیه نمی‌داد.
6. به نقل از یحیی بن ابی‌کثیر: پیامبر خدا (ص) بدون تکیه دادن و بر روی یک پا می‌نشست.

فروتنی در مجلس‌ها

1. به نقل از عکرمه: عبّاس (عموی پیامبر (ص) گفت: من مدّت ماندن پیامبر (ص) را میان خودمان به دست خواهم آورد. او به پیامبر (ص) گفت: من می‌بینم که آنها (مراجعه‌کنندگان) تو را آزار می‌دهند و گرد و غبارشان به تو آزار می‌رساند. کاش سایبانی درست می‌کردی و از آن بالا با ایشان گفتگو می‌کردی؟ پیامبر (ص) فرمود: "من همواره میان آنان به سر می‌برم تا پا روی لباس‌هایم بگذارند و دور و برم بنشینند و عبایم را از دست هم بکشند تا خداوند، آن کسی باشد که مرا از آنان آسوده کند".

فروتنی در راه رفتن

• قرآن می‌فرماید: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا﴾.
• فروتنی در راه رفتن پیامبر در حدیث:

1. به نقل از ابو درداء: پیامبر خدا (ص) گاه که با یارانش پیاده می‌رفت، آنان را وا می‌داشت که جلو بروند و خود، میان آنان می‌رفت.
2. به نقل از ابو أمامه: روزی پیامبر (ص) به طرف بقیع ره‌سپار شد. اصحاب پیامبر (ص) در پی ایشان به راه افتادند. پیامبر (ص) ایستاد و به آنها فرمان داد جلو بروند و آن گاه خود در پی آنها حرکت کرد. علّت را پرسیدند. فرمود: "من، صدای کفش‌های شما را شنیدم و ترسیدم چیزی از تکبّر، به وجودم راه یابد".
3. به نقل از عاصم بن حدره: پیامبر (ص) هیچ‌گاه روی سینی غذا نخورد، و در راه رفتن، جمعیت فراوانی همراهی‌اش نکرد و هیچ‌گاه دربانی نداشت.
4. به نقل از عبد الله بن ابی اوفی: پیامبر خدا (ص)... از این که با بیوه‌زنان و بینوایان راه برود و نیازهایشان را برآورده کند، خودداری [و تکبّر] نمی‌ورزید.

فروتنی در سواری

1. امام علی (ع) در یکی از سخنرانی‌ها می‌فرماید: پیامبر خدا (ص)... بر الاغ برهنه سوار می‌شد و یک نفر را هم پشت سر خویش می‌نشاند.
2. به نقل از عبد الله بن جعفر: پیامبر خدا (ص) بر استرش سوار شد و مرا نیز پشت سر خویش سوار کرد.
3. به نقل از ابوذر: پیامبر خدا (ص) بر الاغی سوار شد و مرا نیز پشت سر خویش سوار نمود.

تبیین فروتنی پیامبر (ص) در سواری

• پادشاهان، دولت‌مردان و ثروتمندان پیشین به هنگام انتقال به این سو و آن سو، گاه از تخت روان استفاده می‌کردند، گاه در کالسکه می‌نشستند و کسی دیگر رانندگی آن را به عهده می‌گرفت و گاه بر اسب‌های گران‌قیمت سوار می‌شدند، بی‌آن که کسی از مردم معمولی یا حتّی یارانشان را در کنار خود جای دهند. آنان همچنین افرادی را جدا از خود و سوار بر اسب‌های تیزرو برای ایجاد هیمنه و کبکبه ملازم خود می‌نمودند و بدین ترتیب قدرت و شوکت خود را به رخ مردم می‌کشیدند و در ایشان حسّ احترام یا ترس و هراس می‌آفریدند. در دنیای کنونی نیز دولت‌مردان و صاحبان مال و مقام، سوار ماشین‌هایی گران‌بها می‌شوند و بی آن که کسی از دیگر مسافران و رهروان را در کنار خود بنشانند، ماشین و افرادی دیگر را ملازم رکاب خود می‌سازند.
• امّا پیامبر اکرم (ص) بی‌آن که بر تخت روان و کالسکه بنشیند یا کسی را ملازم رکاب خود کند و یا حتّی از مرکب‌های گران‌قیمت استفاده نماید، ساده و بی‌آلایش بر استر و درازگوشِ با پالان یا بی‌پالان می‌نشست و بی آن که به تشریفات و تجمّلات بیندیشد، گاه شخصی دیگر را نیز در پشت خود می‌نشاند و هیچ اختصاصی برای خود قائل نمی‌شد. این کار فروتنانه را در دنیای امروز می‌توان به استفاده از وسیله حمل و نقل ارزان‌قیمت - و نه گران‌قیمت و اختصاصی - مانند نمود که ماشین‌های دیگر آنها را همراهی نمی‌کنند و از سوار کردن دیگران نیز خودداری نمی‌ورزند؛ شیوه‌ای فروتنانه که متکبّران از آن، سر باز می‌زنند و سوار بر خودروهایی تک‌سرنشین، مغرور و بی‌اعتنا به ره‌گذران پیاده، به راه خود می‌روند.
• گفتنی است گاه مسائلی مانند ویژگی راه، حفظ جان خود و یا تأمین امنیت خانواده و همراهان، ایجاب می‌کند وسیله‌ای مناسب برگزید و یا به هنگام احساس خطر، از سوار کردن افرادی امتناع نمود و حتّی برای محافظت از مقامات قضایی و امنیتی و سیاسی، خودروها و محافظانی همراه کرد. رفتار فرد و نیاز زمانه، تفاوت دو رویکرد متکبّرانه و حفاظتی را نشان می‌دهد.

فروتنی در همه کارها

• قرآن می‌فرماید:

1. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.
2. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.

• فروتنی در همه کارها در حدیث:

1. امام هادی (ع) می‌فرماید: پیامبر ما، برترین پیامبران است... و فروتن‌ترین مردم است.
2. امام علی (ع) در یکی از سخنرانی‌ها می‌فرماید: در پیامبر خدا (ص) برای تو، الگویی کافی، و دلیلی بر نکوهیدگی و عیبناکی دنیاست... او با دست خود از پوست درخت خرما زنبیل می‌بافت و به یارانش می‌گفت: "کدامتان آنها را برای من می‌فروشد؟" و از بهای آنها نان جوین می‌خرید و می‌خورد... . ایشان روی زمین غذا می‌خورد، و همچون برده می‌نشست، و با دست خود، کفشش را وصله می‌زد، و با دست خویش جامه‌اش را پینه می‌کرد، و بر الاغِ برهنه سوار می‌شد و یک نفر را هم پشت سر خویش می‌نشاند.
3. به نقل از ابو سعید خُدری: پیامبر خدا (ص) به شتر علف می‌داد و خانه را جارو می‌کرد و کفش خود را پینه می‌زد و لباسش را وصله می‌کرد و گوسفند می‌دوشید و همراه خدمتکار، غذا می‌خورد و چون او خسته می‌شد، در آرد کردن همراهی‌اش می‌کرد و از این که کالا و موادّ مورد نیاز خانواده‌اش را از بازار به خانه ببرد، خجالت نمی‌کشید و با بی‌نیاز و نیازمند، دست می‌داد و ابتدا سلام می‌کرد و دعوت به هر غذایی، حتّی خرمای خشکیده را کوچک نمی‌شمرد و رد نمی‌کرد، و کم‌هزینه، نرم‌خو، بزرگ‌منش، خوش‌معاشرت و گشاده‌رو بود. لبخند می‌زد، بی آن که بخندد. اندوهناک بود، بی‌آن که رو ترش کند. فروتن بود، بی آن‌که خوار باشد. بخشنده بود، بی آن که زیاده‌روی کند. دل‌نازک و با هر مسلمانی مهربان بود. هیچ‌گاه از سرِ سیری، آروغ نزد و به کارهای ننگین، دست نیالود.
4. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: هر که پشمینه بپوشد و کفش وصله‌دار به پا کند و الاغش را سوار شود و گوسفندش را بدوشد و نانخورهایش با او هم غذا شوند، هر آینه، خداوند، کبر را از او دور کرده است. من، بنده‌ای هستم زاده بنده‌ای دیگر، مانند بنده می‌نشینم و مانند بنده غذا می‌خورم. به من وحی شده است که: "فروتن باشید و کسی بر کسی گردن‌فرازی نکند". دست خداوند، میان خلقش گسترده و قدرتمند است. هر کس خود را بر کُشد، خدا او را فرود می‌آورد، و هر کس خود را فرود آورد، خدا او را بر می‌کشد، و کسی روی زمین، یک وجب به قصد گردن‌فرازی و خدایی کردن، راه نمی‌رود، جز آن که خداوند، سرنگونش می‌کند.
5. به نقل از ابو موسی: پیامبر خدا (ص) الاغ سوار می‌شد و لباس پشمی می‌پوشید و گوسفند را نگاه می‌داشت تا آن را بدوشد و خود از مهمان، پذیرایی می‌کرد.
6. به نقل از اَنس: پیامبر خدا (ص) از بیمار عیادت می‌کرد و در تشییع جنازه حاضر می‌شد و سوار الاغ می‌شد و دعوت بنده زرخرید را نیز می‌پذیرفت. او در روز عزیمت برای رویارویی با بنی‌قریظه بر الاغی سوار بود که مهارش از الیاف خرما و پالانی از همان الیاف رویش بود.
7. به نقل از اَنَس: پیامبر خدا (ص) پشمینه پوشید و کفش پینه‌زده به پا کرد و نان جوی ناگوار و گلوگیر خورد و لباس زیر به تن کرد.
8. به نقل از عثمان، در سخنرانی‌اش: به خدا سوگند، ما پیامبر خدا (ص) را در سفر و حضر همراهی کردیم. از بیمارهایمان عیادت می‌نمود، جنازه‌هایمان را تشییع می‌کرد، همراهمان به جنگ می‌آمد و در کم و زیاد با ما همدردی می‌کرد. گروهی، کارهای او (پیامبر (ص)) را به من یاد می‌دهند که شاید یکی از آنها نیز وی را ندیده است! .
9. امام باقر (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) بنده‌وار غذا می‌خورد و بنده‌وار می‌نشست و روی زمین غذا می‌خورد و روی زمین می‌خوابید.
10. به نقل از حسن: پیامبر خدا (ص) درها را به روی خود نمی‌بست و نگهبان و دربان بر آن نمی‌ایستاد و نه صبح برایش قابلمه غذایی می‌آوردند و نه شب. پیامبر خدا (ص) در دسترس بود و هر کس می‌خواست پیامبر خدا (ص) را ببیند، می‌دید. روی زمین می‌نشست و غذایش روی زمین نهاده می‌شد و لباس زیر می‌پوشید و سوار الاغ می‌شد و کسی را هم پشت سرش سوار می‌کرد و به خدا سوگند، دستش را پس از غذا خوردن می‌لیسید .
11. به نقل از بَراء: در جنگ احزاب، پیامبر خدا (ص) را دیدم که خاک خندق را حمل می‌کند و گَرد و غبار، سفیدی شکم ایشان را پوشانده بود.
12. به نقل از یعقوب بن زید: پیامبر (ص) گرد و غبار مسجد را با شاخه نخل می‌رُفت.
13. ابن‌شهرآشوب: پیامبر (ص) هدیه را می‌پذیرفت، حتی اگر جرعه شیری می‌بود و آن را می‌خورد؛ امّا صدقه نمی‌خورد.
14. ابن‌شهرآشوب در بیان آداب پیامبر خدا (ص): یکی از عالمان، آداب پیامبر خدا (ص) را از میان احادیث، برگزیده و گرد آورده است، از جمله: پیامبر (ص) روی زمین می‌نشست و روی آن می‌خوابید و روی آن غذا می‌خورد و کفش خود را پینه می‌زد و لباسش را وصله می‌کرد و در را خود به روی مراجعه کننده می‌گشود و گوسفند می‌دوشید و شتر را می‌بست و شیرش را می‌دوشید و هر گاه خدمتکار خسته می‌شد، در آرد کردن، همراهی‌اش می‌کرد و آب وضویش را خود، شب‌ها کنارش می‌نهاد و از همه باحیاتر و سر به زیر تر بود و در نشستن، تکیه نمی‌داد و در کارهای خانه، کمک و خدمت می‌نمود و گوشت، خرد می‌کرد و چون بر سر سفره می‌نشست، فروتن و جمع و جور می‌نشست و انگشتان خود را پس از غذا خوردن می‌لیسید، و هیچ‌گاه آروغ نزد، و دعوت آزاد و بنده زرخرید را می‌پذیرفت، حتّی اگر برای سردست یا پاچه گوسفندی باشد، و هدیه را قبول می‌کرد، حتّی اگر جرعه‌ای شیر بود، و آن را می‌خورد؛ امّا صدقه نمی‌خورد و به هیچ کس رو در رو و خیره نمی‌نگریست. برای خدایش خشم می‌گرفت و برای خود، خشمگین نمی‌شد و از گرسنگی، سنگ به شکمش می‌بست. آنچه را حاضر بود، می‌خورد و آنچه را می‌یافت، رد نمی‌کرد. دو لباس نمی‌پوشید. برد یمانیِ خط‌دار و عبای گشاد پشمی و لباس‌های زبر کتانی و پنبه‌ای می‌پوشید و بیشتر لباس‌هایش سفید بود... و بنده‌اش یا کسی دیگر را پشت سرِ خود، سوار می‌کرد و بر هر چه برایش فراهم می‌آمد، سوار می‌شد: اسب، استر یا الاغ، و سوار الاغِ بی‌پالان می‌شد، در حالی که دهنه‌اش (زمامش) روی حیوان بود. پیاده و پابرهنه و بدون عبا و عمامه و کلاه هم راه می‌رفت. تشییع جنازه می‌کرد. از بیماران در دورترین نقطه مدینه عیادت می‌نمود. با فقیران، همنشین و با بینوایان، هم‌غذا می‌شد و با دست خود به آنها غذا می‌خوراند. فضیلت‌مندان را به خاطر اخلاقشان گرامی می‌داشت و به وسیله نیکی به شرافتمندان، با آنها اُلفت می‌ورزید. با خویشان نسبی خود، ارتباط برقرار می‌کرد، بی آن‌که آنها را به غیر ایشان ترجیح دهد، مگر در آن جا که خداوند، فرمان می‌داد. به هیچ‌کس جفا نمی‌کرد و عذرخواهی عذر خواهنده را می‌پذیرفت، و به‌جز زمان نزول وحی و اندرز دادن، بیش از هر کس دیگری لبخند به لب داشت و گاه نیز می‌خندید، بی آن که قهقهه بزند. خوراک و لباسش بهتر از بندگان و کنیزانش نبود. در برابر دشنام کسی، به وی دشنام نداد و زن و خدمتکاری را نفرین نکرد و اطرافیان و خانواده‌اش کسی را سرزنش نمی‌کردند، جز آن که می‌فرمود: "او را واگذارید"، و هیچ‌کس - آزاد یا بنده و کنیزی - نزد او نمی‌آمد، مگر آن که بر می‌خاست و پی کارش را می‌گرفت. نه بدخو و درشت‌خو بود و نه میان بازار فریاد می‌کشید، و بدی را با بدی جزا نمی‌داد؛ بلکه چشمپوشی و گذشت می‌کرد. هر کس را که می‌دید، ابتدا به او سلام می‌کرد، و پی کار هر که را می‌گرفت، پایداری می‌کرد تا این که به انجام رسد یا او منصرف شود. کسی دست او را نگرفت، جز آن که پیامبر (ص) دست او را رها نکرد تا آن که آن فرد دستش را رها نمود، و چون مسلمانی را می‌دید، پیش از او دستش را پیش می‌آورد و با او دست می‌داد. جز با یاد خداوند نمی‌نشست و بر نمی‌خاست و کسی در حال نماز پیامبر (ص) کنار ایشان نمی‌نشست، مگر آن که نمازش را کوتاه می‌نمود و به او روی می‌کرد و می‌فرمود: "آیا کاری داری؟"، و بیشتر نشستن پیامبر (ص)، این‌گونه بود که هر دو ساقش را بالا می‌آورد، و به هنگام وارد شدن به مجلس در جایی می‌نشست که آخرین فرد مجلس شود نه جدا و دور و نه لزوماً در صدر مجلس، و بیشتر رو به قبله می‌نشست و هر کس را که بر او وارد می‌شد، گرامی می‌داشت تا آن جا که گاه لباسش را می‌گسترد و تشک زیر پای خود را بر می‌داشت و برای تازه وارد پهن می‌کرد..

حکایت‌هایی از فروتنی پیامبر (ص)

1. امام صادق (ع) می‌فرماید: روزی، پیامبر خدا (ص) روی زمین نشسته بود و غذا می‌خورد که زن بددهنی بر ایشان گذشت و گفت: ای محمّد! تو مانند بنده غذا می‌خوری و چون بنده می‌نشینی! پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "من یک بنده هستم. کدام بنده، بنده‌تر از من است؟". زن گفت: پس لقمه‌ای از غذایت را به من بده. پیامبر (ص) لقمه‌ای به او داد. زن گفت: نه؛ لقمه‌ای را که در دهانت هست، به من بده. پیامبر خدا (ص) لقمه را از دهانش بیرون آورد و به او داد. زن آن را خورد... و از آن پس، تا زمانی که از دنیا رفت، دیگر بدزبانی به سراغش نیامد.
2. نقل شده است که پیامبر (ص) در سفری، به اصحاب خود دستور داد گوسفندی ذبح کنند. یکی از آنها گفت: من، سر می‌برم. دیگری گفت: من، پوست می‌کَنَم. سومی گفت: من، گوشتش را خُرد می‌کنم. چهارمی گفت: من، آن را می‌پزم. پیامبر خدا (ص) فرمود: "من هم برای شما هیزم جمع می‌کنم". اصحاب گفتند: ای پیامبر خدا! شما زحمت نکشید. پدران و مادرانمان به فدایتان! ما به جای شما، کار می‌کنیم. پیامبر (ص) فرمود: "می‌دانم که شما به جای من، کار می‌کنید؛ امّا خداوند خوش ندارد که بنده‌اش با عده‌ای از دوستان و هم‌سفران خود باشد؛ ولی امتیاز خاصّی میان آنها داشته باشد". پس برخاست و شروع به جمع‌آوری هیزم کرد.
3. به نقل از ابو سعید خُدری: پیامبر خدا (ص) بر جوانی گذشت که گوسفندی را پوست می‌کند. پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "کنار برو تا نشانت بدهم". پیامبر خدا (ص) سپس دستش را میان پوست و گوشت کرد و تا بغل به درون آن فُرو برد و فرمود: "ای جوان! این گونه پوست بکن" و سپس رفت.
4. به نقل از ابو ایّوب: هنگامی که پیامبر خدا (ص) در ابتدای ورود به مدینه در خانه من فرود آمد، به طبقه پایین رفت و من و اُمّ ایوب (همسرم) در بالا بودیم. به پیامبر (ص) گفتم: ای پیامبر خدا! پدر و مادرم فدایت باد! من خوش نمی‌دارم و این را بر خود گران می‌بینم که من بالای شما و شما زیر من باشید. شما به بالا بیایید و ما به پایین می‌رویم. پیامبر (ص) فرمود: "ای ابو ایّوب! برای ما و کسی که بر ما وارد می‌شود، راحت‌تر است که در پایین خانه باشیم".
5. به نقل از اسحاق بن عبد الله بن ابی طلحه: پیامبر خدا (ص) به دیدار سعد رفت و نزد او اندکی از نیم‌روز خوابید. هنگامی که هوا کمی خنک شد، برایش الاغی کندرو و نه چندان اصیل آوردند و بالاپوش کلفتی روی آن انداختند و آن را برای پیامبر (ص) آماده کردند. پیامبر (ص) سوار شد و سعد خواست پسرش را نیز پشت پیامبر (ص) سوار کند تا الاغ را باز گرداند. پیامبر خدا (ص) فرمود: "اگر با من روانه‌اش می‌کنی، جلویم سوارش کن". سعد گفت: نه! پشت سرت سوار می‌کنم، ای پیامبر خدا! پیامبر خدا (ص) فرمود: "صاحبان مرکب، سزاوارتر به نشستن به صدر آن هستند". سعد گفت: او را با تو روانه نمی‌کنم؛ امّا الاغ را باز گردان. پیامبر (ص) الاغ را باز گرداند، در حالی که الاغی راهوار و سریع شده بود، به گونه‌ای که همراهی با او آسان نبود.
6. به نقل از اَنَس: هنگامی که پیامبر خدا (ص) وارد مکّه شد، مردم برای دیدنش راست ایستادند و سرک کشیدند؛ امّا پیامبر (ص) از سرِ فروتنی، سرش را روی جهاز شترش نهاد.
7. به نقل از ابو مسعود: مردی نزد پیامبر (ص) آمد و هنگام گفتگو با ایشان بدنش می‌لرزید. پیامبر (ص) به او فرمود: "آرام باش! من که پادشاه نیستم؛ بلکه پسرِ زنی هستم که گوشت قورمه (خشک و نمک‌زده) می‌خورد".
8. به نقل از ابو ذر: سلمان و بلال را دیدم که به سوی پیامبر (ص) می‌آیند. ناگاه، سلمان روی پای پیامبر خدا (ص) افتاد و شروع به بوسیدن آن کرد. پیامبر (ص) او را از این کار باز داشت و سپس به او فرمود: "ای سلمان! رفتاری را که عجم‌ها با شهریاران خود می‌کنند، با من نکن. من بنده‌ای از بندگان خدا هستم و مانند بنده غذا می‌خورم و مانند بنده نشست و برخاست می‌نمایم".
9. به نقل از ابو مسلم، از ابو هریره: روزی همراه پیامبر خدا (ص) وارد بازار شدم. پیامبر به سمت پارچه‌فروشان رفت و شلواری به چهار درهم خرید. بازاریان، کسی را داشتند که کالاها را برایشان وزن می‌کرد. پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "وزن کن و چربش کن". مردِ وزن‌کننده گفت: این سخن را از هیچ‌کس نشنیده بودم. به او گفتم: در دوری و ناآشنایی با دینت، همین بس که پیامبرت را نمی‌شناسی؟ آن مرد، ترازو را انداخت و خود را روی دست پیامبر (ص) انداخت و شروع به بوسیدن آن کرد. پیامبر خدا (ص) دستش را از دست او بیرون کشید و فرمود: "این را عجم‌ها با پادشاهان خود می‌کنند. من، تنها مردی از شما هستم. وزن کن و چربش کن". پیامبر خدا (ص) شلوار را گرفت و رفت.
10. به نقل از یحیی بن جعده: مردی سیاه‌پوست و آبله‌رو که پوست او کنده شده بود، وارد شد و کنار هیچ‌کس نمی‌نشست، جز آن که وی او را بلند می‌کرد. پیامبر خدا (ص) دست او را گرفت و کنار خود نشاند.

روایات مربوطه

1. امام صادق (ع) فرمودند: "روزی نجاشی در پی جعفر بن ابی طالب و یارانش فرستاد. آنان چون به نزد او رفتند، او را در این حالت دیدند که در اطاقی بر روی خاک نشسته و دو جامه کهنه در بر کرده است. جعفر می‌گوید: ما چون او را در این حالت دیدیم، دل‌هایمان برایش به ترحّم آمد. نجاشی امّا چون تغییر حالت ما را دید گفت: حمد آن خدای راست که محمد (ص) را پیروز و چشمانش را روشن گردانید؛ آیا شما را بشارت دهم؟ گفتم: بله ای پادشاه! نجاشی گفت: هم اکنون یکی از جاسوسان من در سرزمین شما نزدم آمد، و خبر داد که خداوند، پیامبرش محمّد را پیروز گردانید و فلان کس و فلان کس را اسیر او کرد؛ آنان در وادی‌ای بدر نام - که در آن چوب اراک بسیار می‌روید- جنگیدند؛ گویا من الآن به آن وادی می‌نگرم، چه پیش از این برای اربابم که یکی از مردان قبیله بنی‌ضمره بود، در آن وادی چوپانی می‌کردم. جعفر گفت: ای پادشاه! پس چرا بر خاک نشسته و این دو لباس پاره را به تن کرده‌ای؟! نجاشی گفت: ای جعفر! خداوند به حضرت عیسی (ع) وحی کرده که: از حقوق خداوند بر بندگان آن است که چون نعمتی تازه به آنان دهد، آنان نیز تواضعی تازه برایش اظهار کنند. اکنون، چون خداوند به‌واسطه پیامبرش نعمتی جدید به من داده است، من نیز به این‌گونه برای او تواضعی تازه نشان می‌دهم. چون این خبر به پیامبر اکرم (ص) رسید، به یارانشان فرمودند: صدقه ثروت صاحب خود را زیاد می‌کند، پس صدقه دهید تا خداوند شما را رحمت نماید؛ و تواضع بزرگی شخص متواضع را بیشتر می‌کند، پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مرتبه گردانَد؛ و بخشش عزّت شخص بخشنده را زیاد می‌کند، پس ببخشید تا خداوند شما را عزیز گردانَد" ؛
2. امام صادق (ع) فرمودند: "در آسمان، دو فرشته‌اند که موکّل بر بندگان هستند. این دو فرشته، هرکس را تواضع کند بلند می‌گردانند، و هرکس تکبّر کند را پست می‌کنند" ؛
3. امام صادق (ع) فرمودند: "از موارد تواضع آن است که در جائی بنشینی که بالاتر از آن هم جائی برای نشستن هست، و با هرکس که برخورد کردی به او سلام کنی، و جدال را هر چند که بر حق باشی رها نمائی، و دوست نداشته باشی که تو را به‌خاطر تقوایت ستایش کنند" ؛
4. امام صادق (ع) فرمودند: "خداوند به حضرت موسی وحی فرمود که: ای موسی! آیا می‌دانی چرا در میان تمامی بندگانم، تنها تو را برای هم‌صحبتی خود برگزیدم؟ موسی عرض کرد: پروردگارا! چرا چنین کردی؟ خداوند فرمود: ای موسی! من همه جوانب بندگانم را بررسی کردم، امّا هیچ‌کس را مانند تو در میان آنان نیافتم که نفس خود را برای من ذلیل کرده باشد. ای موسی! تو هرگاه نماز می‌خوانی چهره‌ات را برای تواضع در برابر من بر روی خاک می‌گذاری یا امام فرمودند: بر روی زمین می‌گذاری؛
5. امام صادق (ع) فرمودند: "در میان آنچه خداوند به حضرت داوود (ع) وحی کرد، این سخن نیز بود که: ای داوود! همان‌گونه که نزدیک‌ترین مردم به خداوند متواضعانند، همان‌گونه هم دورترین مردم از خداوند متکبّرانند" .

منابع

• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۲
• م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱