دوازده امام در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث دوازده امام است. "دوازده امام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دوازده امام در حدیث - دوازده امام در نهج البلاغه | دوازده امام در کلام اسلامی | دوازده امام در تاریخ فرق و مذاهب - دوازده امام در معارف مهدوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دوازده امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

روایات دوازده امام از جمله روایاتی است که توسط رسول اکرم(ص) بیان شده و در آنها به معرفی جانشینان خود پرداخته‌اند. این روایات بر دوگونه است: در برخی به بیان تعداد اکتفا شده بدون مشخص نمودن مصادیق اما همراه با توصیفاتی همچون "دوازده نفر، به تعداد نقباء بنی‌اسرائیل" و "کلهم من قریش" که با استفاده از روایاتی همچون حدیث ثقلین و حدیث سفینه، جای شک و تردیدی در شناخت مصادیق جانشینان پیامبر(ص) باقی نمی‌ماند و در برخی از روایات اسامی امامان نیز ذکر شده است.

اسامی امامان دوازده گانه

• دوازده امام پیشوایان معصوم هستند که از سوی خداوند، به رهبری امّت اسلامی تعیین شده‌اند و پیامبر خدا، نام یکایک آنان را برشمرده و معین کرده است. شیعۀ ناب به امامت ایشان معتقد است، ازاین‌رو به شیعیان، اثنی عشری و امامیه می‌‌گویند. امامت حضرت علی(ع) به دلیل تصریح مکرر پیامبر اسلام(ص) ثابت است. امامت یازده تن دیگر نیز با روایت پیامبر اسلام(ص) و معرفی امام پیشین ثابت می‌‌شود. امامان دوازده‌گانۀ شیعه از این قرارند:

1. امام علی بن ابی طالب ملقّب به مرتضی و امیر المؤمنین(ع)، تولد مکه، شهادت کوفه سال ۴۰ هجری، ۶۳ سال عمر شریف.
2. امام حسن بن علی(ع) ملقّب به مجتبی، تولد مدینه، سال ۳ هجری، شهادت مدینه، سال ۵۰ هجری، ۴۸ سال.
3. امام حسین بن علی(ع) ملقّب به سیّد الشهدا، تولد مدینه، سال ۴ هجری، شهادت کربلا، سال ۶۱ هجری، ۵۷ سال.
4. امام علی بن حسین(ع) ملقّب به زین العابدین و سجاد، تولد مدینه سال ۳۸ هجری، شهادت مدینه سال ۹۵ هجری، ۵۷ سال.
5. امام محمّد بن علی(ع) ملقّب به باقر یا باقرالعلوم، تولد مدینه سال ۵۷ هجری، شهادت مدینه سال ۱۱۴ هجری، ۵۷ سال.
6. امام جعفر بن محمّد(ع) ملقّب به صادق، تولد مدینه سال ۸۳ هجری، شهادت مدینه سال ۱۴۸ هجری، ۶۵ سال.
7. امام موسی بن جعفر(ع) ملقّب به کاظم، تولد ابواء (بین مکه و مدینه) سال ۱۲۸ هجری، شهادت بغداد سال ۱۸۳ هجری، ۵۵ سال.
8. امام علی بن موسی(ع) ملقّب به رضا، تولد مدینه سال ۱۴۸ هجری، شهادت طوس، سال ۲۰۳ هجری، ۵۵ سال.
9. امام محمّد بن علی(ع) ملقّب به تقیّ و جواد، تولد مدینه سال ۱۹۵ هجری، شهادت بغداد سال ۲۲۰ هجری، ۲۵ سال.
10. امام علی بن محمّد(ع) ملقّب به هادی و نقیّ، تولد مدینه سال ۲۱۲ هجری، شهادت سامرا سال ۲۵۴ هجری، ۴۲ سال.
11. امام حسن بن علی(ع) ملقّب به عسکری، تولد مدینه سال ۲۳۲ هجری، شهادت سامرّا سال ۲۶۰ هجری، ۲۸ سال.
12. امام محمّد بن حسن المهدی(ع) ملقب به مهدی، مهدی موعود، امام زمان، امام عصر، صاحب الزمان و صاحب العصر(ع) تولد سامرا سال ۲۵۵ هجری، تاکنون زنده است.

روایات دوازده امام

• دانشمندان امامیه بر تواتر و صحت روایات امامان دوازده‌گانه تصریح. اعتبار روایات ائمۀ اثنا عشر نزد عامه نیز مسلم و غیرقابل تردید است. روایات جانشینان دوازده‌گانه از طریق بیش از سی‌ نفر از اصحاب پیامبر اکرم(ص) به صورت متواتر و با اسناد فراوان و قابل قبول به ما رسیده است لذا هر گونه تردید در صدور این روایات خلاف روش عقلا در اعتماد و یقین به خبر متواتر است.
• دانشمندان فریقین به روایات و نصوص مربوط به جانشینی پیامبر اکرم(ص) اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند. در موضوع معرفی امامان دوازده‌گانه در سخنان نبی اکرم(ص) علاوه بر مطالب فراوانی که در ضمن منابع تفسیری و حدیثی فریقین و در کتاب‌های کلامی نوشته شده، آثار مستقلی نیز تالیف شده است، مانند: الامامه و التبصره من الحیره، ابن بابویه، اثبات النص علی الائمه، شیخ صدوق، کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، خزار قمی رازی، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، شیخ حر عاملی و....

روایات بیان کننده عدد

• روایات دوازده امام بر دو دسته قابل تقسیم است، در بعضی از روایات تنها به ذکر عدد و بدون ذکر نام اکتفا شده و در بعضی دیگر از روایات، اسامی نیز آمده است.
• روایاتی که به ذکر عدد اکتفا کرده است. مانند حدیث جَابِرَ بْنَ‏ سَمُرَةَ که منابع معتبر اهل سنت، این حدیث را با الفاظ مختلف و سندهای صحیح، نقل کرده‌اند: «جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) یَخْطُبُ وَ هُوَ یَقُولُ:‏ إِنَّ الْإِسْلَامَ لَا یَزَالُ عَزِیزاً إِلَی اثْنَیْ عَشْرَ خَلِیفَةً ثُمَ‏ قَالَ‏ کَلِمَةً لَمْ‏ أَفْهَمْهَا فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَقَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ».
• حدیث جابر را دیگر منابع اهل سنت با اسناد معتبر و قابل قبول نقل کرده‌اند مانند: خزاعی مروزی در کتاب الفتن و احمد بن حنبل در مسند بیش از سی مرتبه حدیث جابر را با الفاظ و طرق مختلف نقل کرده است. بخاری و مسلم نیشابوری در صحیح خودشان و....
• در این دسته از روایات هرچند تنها عدد جانشینان بیان شده و تصریح به اسم افراد نشده اما مشتمل بر توصیفاتی است که موجب می‌شود مدعیان دروغین نتوانند به آسانی خود را بر امت تحمیل کنند زیرا توجه به انطباق بر مصادیق آن اوصاف، اشخاص و مصادیق را بدون هیچ‌گونه شک و تردیدی تعیین می‌کند و ما را از فرو رفتن در گرداب تفاسیر مخدوش بعضی از شارحان حدیث در میان اهل سنت مصون می‌دارد.
• برای تببین و رفع ابهام از مصادیق و افراد امامان دوازده‌گانه، برخی از توصیفاتی که در روایات ائمه اثنی‌عشر آمده را مورد دقت و تامل قرار می‌‌دهیم:

1. دوازده نفر به تعداد نقباء بنی‌اسرائیل: «رَسُولَ اللَّهِ(ص) فَقَالَ: اثْنَا عَشَرَ کَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِی‏ إِسْرَائِیلَ». نقبای بنی اسرائیل بنابر کلام خداوند دوازده نفر بودند: وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا. بنابراین، جانشینی و خلافت رسول اکرم(ص) تا قیامت، مختص به دوازده نفر است و نه بیش از آن.
2. کلهم من قریش: قریشی بودن در اکثر روایات ائمه اثنی‌عشر و سایر روایات مرتبط با امامت در منابع اهل سنت آمده است و بر این مطلب ادعای تواتر هم شده است. بدیهی است همه طوایف قریش نمی‌توانند مقصود و مراد از این کلام باشند زیرا پیشوای امت اسلامی باید از نظر فضائل انسانی دارای برتری و امتیاز ویژه در بین امت باشد و این ویژگی و امتیاز در بین قریش مختص خاندان بنی‌‌هاشم است، زیرا اوّلاً درباره جایگاه ویژه و منزلت خاص بنی‌‌هاشم از پیامبر اعظم(ص) روایات بسیاری رسیده است که جائی برای تردید باقی نمی‌ماند، ثانیاً: مذمت حاکمان ستمگر بدون تردید به معنای سلب صلاحیت آنان از منصب امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) است. توصیف پیامبر اکرم(ص) از بنی امیه و بنی‌مروان و مذمت شدید آنان و سلب صلاحیت از امری امت اسلامی که از احکام جور بودند، از مسلمات است. بنابراین زمامداران ستم‌کار نمی‌توانند مصداق روایات ائمه اثنی عشر باشند حتی اگر ادعای خلافت و جانشینی رسول اکرم(ص) را داشته باشند. نکته مهم در حدیث جابر این است که راوی حدیث به خاطر اختلال و ایجاد سر و صدای برخی از حضار، نتوانسته تمامسخن پیامبر اکرم را بشنود و فقط تعداد جانشینان را شنیده و توصیف به قریشیت را با واسطه نقل کرده نه به صورت مستقیم. با توجه به این مطلب، احتمال «کُلُّهُمْ‏ مِنْ‏ قُرَیْشٍ‏»، ضعیف است بلکه «کُلُّهُمْ‏ مِنْ‏ بَنِی‏ هَاشِمٍ» ‏بوده چراکه این کلمه موجب عکس‌العمل و واکنش‌های منفی برخی از حضار گردیده است.
3. عدم اختصاص به زمان خاص: دوازده نفر از بعد وفات پیامبر اکرم(ص) تا قیامت، ریاست و رهبری امت اسلامی را بر عهده دارند و مختص به زمان و دوره خاص نیستند. در حدیث عبدالله بن مسعود کلمه «هَذِهِ‏ الْأُمَّةَ» با توجه به استمرار امت اسلام تا آخر الزمان، عدم اختصاص جانشینان دوازده‌گانه به دوره زمان خاص را می‌رساند: «فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ الرّحْمَنِ هَلْ سَأَلْتُمْ رَسُولَ اللهِ(ص) کَمْ تَمْلِکُ هَذِهِ الأُمَّةُ مِنْ خَلِیفَةٍ َقَالَ نَعَمْ و لَقَدْ سَأَلْنَا رَسُولَ اللهِ(ص) فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ کَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِی‏ إِسْرَائِیلَ‏»، علاوه بر این در حدیث جابر بن سمره از کلماتی مانند: «لایزال» و «حَتَّی‏ تَقُومَ‏ السَّاعَةُ» استمرار و عدم اختصاص به وضوح استفاده می‌شود.
4. عامل دوام عزت و سرافرازی اسلام: این صفت و نشانه مهم و با عظمت به صورت مکرر و با الفاظ مختلف در روایات امامان دوازده‌‌گانه آمده است: «لَا یَزَالُ‏ الْإِسْلَامُ‏ عَزِیزاً إِلَی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ خَلِیفَةً» و «لَا یَزَالُ‏ هَذَا الدِّینُ‏ عَزِیزاً مَنِیعاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ».

• با توجه به این‌گونه توصیفات در احادیث ائمه اثنی عشر و سایر توصیفات پیامبر اکرم(ص) در مواضع متعدد که درباره اهل بیت خود داشته‌اند، نظیر حدیث ثقلین و حدیث سفینه و حدیث امان، دوازده جانشین، بر غیر امامان از اهل بیت عصمت(ع) قابل انطباق نیست؛ زیرا این احادیث را نمی‌توان بر خلفای نخستین که کمتر از دوازده نفرند، تطبیق نمود و نیز نمی‌توان آن را منطبق بر پادشاهان بنی‌امیه دانست زیرا بیش از دوازده نفرند و همۀ آنها مرتکب ظلم و ستم‌های آشکار شدند و از بنی‌هاشم نیستند؛ بنابراین راهی جز این نمی‌ماند که این حدیث را بر امامان دوازده‌گانه اهل‌بیت پیامبر(ص) و عترتش منطبق بدانیم.

روایات بیان‌گر اسامی امامان

• روایات بیانگر اسامی امامان: بیان اجمالی همراه با ابهام از پیامبر اکرم(ص) دربارۀ جانشینان خویش خلاف حکمت و تدبیر است و به نوعی کوتاهی در امر هدایت و رسالت الهی است، آن هم در مسألۀ مهم و سرنوشت‌ساز امامت که سعادت و یا شقاوت امت اسلامی به آن گره خورده است. بنابراین عقل حکم می‌کند نبی اکرم(ص) در همان خطابه و سخنرانی ویژگی‌هایی را برشمارند که موجب رفع ابهام از امت اسلامی گردد. بلکه لازم است اسامی و خصوصیات فردی جانشینان خود را هم به روشنی و وضوح بیان کنند. و حضرت چنین انجام داده‌اند، یعنی روایاتی وجود دارد که در آنها به اسامی دوزاده امام اشاره شده است. خود این روایات نیز بر دو قسم است:

1. روایاتی که نام امامان دوازده‌گانه در منابع اصیل امامیه با اسناد معتبر و قابل قبول از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است، مانند حدیث جابر بن عبدالله انصاری که از پیامبر اسلام(ص) دربارۀ مصداق "اولی الامر" پرسیده است. پیامبر(ص) فرمود: «آنان خلفای من و امامانِ پس از من هستند. نخستینِ آنان علی بن ابی طالب است و سپس حسن و آنگاه حسین و سپس علی بن الحسین و آنگاه محمد بن علی... و سپس صادق، جعفر بن محمد و آنگاه موسی بن جعفر و سپس علی بن موسی و آنگاه محمد بن علی و سپس علی بن محمد و آنگاه حسن بن علی و واپسین تن، همنام من، محمد است».
2. روایات بیانگر نام بعضی از امامان: این دسته از روایات نیز سه گروه است:
   1. روایاتی که در آن تنها به نام اولین و آخرین امام بسنده شده است، مانند روایتی که حضرت رسول(ص) فرمود: «امامان پس از من دوازده نفرند، اولین آنان تویی یا علی و آخرینشان قائمی است که خدای متعال به دستان او مشرق و مغرب جهان را می‌گشاید». همچنین فرمودند: «امامانِ پس از من، دوازده نفرند. نخستینِ آنان علی بن ابی طالب است و واپسین تن، قائم است. آنان خلفا و اوصیا و اولیای من هستند و پس از من حجت خدایند در میان امت من. هر کس آنان را دوست بدارد، مؤمن است و هر کس انکار کند، کافر است».
   2. روایاتی که در آن علاوه بر یاد کردن از آخرین امام، تنها نام یک امام و عدد فرزندان او بیان شده است: «قَالَ النَّبِیُّ(ص)‏: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ مَثَلَهُمْ فِیکُمْ‏ کَمَثَلِ‏ سَفِینَةِ نُوحٍ‏ مَنْ‏ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا هَلَکَ وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ». همچنین امام باقر(ع) فرمود: «ما دوازده امامیم، حسن و حسین، سپس نُه امام از فرزندان حسین(ع) از آن جمله‌اند».
   3. روایاتی که در آن اسامی مشترک ائمه اثنی‌عشر ذکر شده است: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ‏ بَیْتِی‏ عَلِیٌّ‏ أَوَّلُهُمْ‏ وَ أَوْسَطُهُمْ‏ مُحَمَّدٌ وَ آخِرُهُمْ‏ مُحَمَّدٌ وَ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ». جابر بن عبد اللّه انصاری می‌گوید: خدمت حضرت فاطمه(س) رسیدم، در برابرش لوحی بود که نام اوصیا از فرزندانش در آن بود، شمردم دوازده نفر بودند، آخرینشان "قائم" بود، سه محمّد و سه علی.

پاسخ به چند شبهه

• در مورد روایات دوازده امام چندین شبهه مطرح شده است که به طرح و نقد برخی از آنها می‌‌پردازیم:

1. تردید در اعتبار روایت: برخی از نویسندگان معاصر در اصالت روایات ائمه اثنی‌عشر ابراز تردید کرده‌اند و ریشه پیدایش اندیشه حصر عدد امامان را قرن‌های بعد و در کلمات برخی از اصحاب امامان و مولفان قرن چهارم پند داشته‌اند. اما با توجه به صحت و تواتر روایات در منابع فریقین و کثرت روایان از اصحاب پیامبر اکرم(ص) که عدد آنان متجاوز از سی نفر است و با ملاحظه قدمت منابع و مصادر، اینگونه تردیدها جای تعجب دارد. استمرار اعتقاد و باور به جانشینان دوازده‌گانه برای نبی اکرم از عصر صحابه و تابعان، هرگونه تردید را برطرف می‌سازد.
2. تعارض با روایات دیگر: ممکن است گفته شود روایات خلفای اثنی‌عشر با روایتی که در برخی منابع اهل سنت آمده است تعارض دارد زیرا از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: «الْخِلَافَةُ بَعْدِی‏ ثَلَاثُونَ‏ ثُمَ‏ تَصِیرُ مُلْکاً». اما باید دانست: اوّلاً این حدیث را برخی از منابع اهل سنت از فردی غیر معتبر نقل کرده‌اند. ثانیاً این خبر واحد نمی‌تواند با روایات کثیر در استمرار جانشینی دوازده نفر تا آخر الزمان معارضه کند. ثالثاً دلالت بر تبدیل خلافت به پادشاهی و سلطنت دارد و معلوم می‌‌شود پیامبر اکرم(ص) حقیقتاً از مدعیان خلافت بعد از سی سال سلب صلاحیت کرده است، لذا با روایات امامان دوازده‌گانه منافاتی ندارد. بنابراین یافتن مصداق و تطبیق احادیث ائمه اثنی‌عشر را بر حاکمان و زمامداران بعد از سی سال، برای اهل سنت مشکل‌تر می‌سازد.
3. عدم انطباق با امامان شیعه: نداشتن حکومت و خلافت ظاهری امامان شیعه موجب سؤال شده است چه اینکه به غیر از امیرمؤمنان(ع) و امام مجتبی(ع) آن هم در مدت زمان اندک، سایر امامان شیعه دارای حکومت و خلافت ظاهری و تسلط بر امور جامعه اسلامی نبودند، پس چگونه می‌توانند مصداق روایت ائمه اثنی‌عشر باشند که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «لَا یَزَالُ‏ هَذَا الدِّینُ‏ عَزِیزاً مَنِیعاً إِلَی‏ اثْنَیْ‏ عَشَرَ خَلِیفَةً».

• در پاسخ گفته شده است:

1. اوّلاً امامت منصب الهی و استمرار هدایت پیامبران است و جایی برای انحصار معنی خلافت و جانشینی به خلافت و حکومت ظاهری باقی نمی‌ماند، زیرا وظیفه و شأن هادیان الهی نمی‌تواند منحصر به حکومت و زمامداری باشد.
2. ثانیاً سخن نبی گرامی اسلام در معرفی و بیان جانشینان خود است و آنچه که باید واقع شود؛ نه آنچه صاحبان شوکت ظاهری بعد از آن حضرت بر سر امت اسلامی خواهند آورد.

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
• پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
• زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: