برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|
| خط ۸۶: |
خط ۸۶: |
|
| |
|
| ==[[شرایط و اختیارات کارگزاران]]== | | ==[[شرایط و اختیارات کارگزاران]]== |
|
| |
| شرایط [[استانداران]] و کارگزاران
| |
| [[مقام]] و [[منصب]] در [[اسلام]] عنوان [[مسئولیت]]، [[وظیفه]] و [[امانت]] دارد و هیچ گاه نباید با نظر طعمه و [[ریاست]] به آن نگریست.
| |
| از دیدگاه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[حکومت]] و [[امارت]]، عنوان امانت دارد که در [[اختیار]] افراد قرار میگیرد و [[مسئولان]] [[حکومتی]] باید افرادی [[دیندار]]، [[امانتدار]]، [[صالح]]، [[پارسا]]، با [[تقوا]]، [[آگاه]]، با [[سیاست]] و کفایت، دارای [[حیا]]، از خاندان‌های صالح و قابل [[اطمینان]] باشند و از مقام، به نفع خود و [[خویشان]] و جهت گردآوری [[مال]]، [[سوء]] استفاده نکنند. حضرت در هنگام به‌کارگیری کارگزاران خود همیشه آنها را به [[تقوای الهی]] توصیه میکرد. [[ابن عبد البر]] می‌نویسد: [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} هرگاه میخواست کسی را به کار بگمارد او را میخواست و به وی چنین سفارش میکرد:
| |
| {{متن حدیث| عَلَيْكَ بِتَقْوَى اللَّهِ لَابُدَّ مِن لِقَائِهِ وَ لَا مُنْتَهَى لَكَ دُونَهُ فَإِنَّهُ یَمْلِکُ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ عَلَیْکَ فِیمَا بِهِ بِمَا یُقَرِّبُکَ مِنَ اللهِ فَإِنَّ مَا عِنْدَهُ خَلَفٌ مِنَ الدُّنْیَا}}<ref>ابن عبد البر، بهجة المجالس و أنس المجالس، ج۳، ص۲۴۸.</ref>؛
| |
| بر تو باد [[پرهیز]] از خدایی که چاره‌ای از [[دیدار]] با او نیست و برای تو نهایتی جز او نیست، پس او مالک [[دنیا]] و [[آخرت]] است. بر تو باد عمل به آن چه تو را به آن [[فرمان]] داده، به چیزی که تو را به [[خداوند]] نزدیک می‌کند. پس آنچه نزد خداست جایگزین دنیاست.
| |
| حضرت در نامه‌ای که به [[اشعث بن قیس]] نوشت، فرمود:
| |
| {{متن حدیث|وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ}}<ref>نهجالبلاغه (صبحی صالح)، نامه ۵، ص۳۶۶؛ نهجالبلاغه (فیض الاسلام)، ص۸۳۹.</ref>؛
| |
| کار امارت تو، برایت طعمه و وسیله [[کسب مال]] نیست، بلکه امانتی بر گردن توست که به خوبی باید از آن [[حفاظت]] نمایی.
| |
| حضرت در [[نامه]] به [[حاکم بحرین]] نوشت:
| |
| {{متن حدیث|فَلَقَدْ أَحْسَنْتَ الْوِلَايَةَ وَ أَدَّيْتَ الْأَمَانَةَ}}<ref>نهجالبلاغه (صبحی صالح)، نامه ۴۲، ص۴۱۴؛ نهجالبلاغه (فیض الاسلام)، ص۹۶۰.</ref>؛
| |
| پس همانا به خوبی از عهده حکومت برآمدی و امانت خود را ادا کرده‌ای.
| |
| امیرالمؤمنین{{ع}} در نامه‌ای که به [[ابن عباس]] درباره [[اختلاس]] او نوشته است، می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|... إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ وَ أَخْزَيْتَ أَمَانَتَكَ}}<ref>نهجالبلاغه (صبحی صالح)، نامه ۴۰، ص۴۱۲؛ نهجالبلاغه (فیض الاسلام)، ص۹۵۵ و ۹۵۶.</ref>؛
| |
| اگر تو انجام دادی (و [[خیانت]] کردی)، پس همانا پروردگارت را ناراحت کرده، خلاف [[فرمان امام]] خود عمل نمودی و به [[امانت]] خویش خیانت کردی.
| |
| حضرت در [[نامه]] چهل و یکم نیز از [[حکومت]] تعبیر به امانت دارد و بر این اساس، ایشان افرادی را به [[امارت]] میگمارد که چنین برداشتی از آن داشته باشند و کسانی را که طالب و خواهان [[ریاست]] و [[مقام]] بودند و در این راه، تلاش [[بیهوده]] میکردند برای پذیرش این [[مناصب]] [[صالح]] نمی‌دانست و به [[طلحه]] و [[زبیر]] که خواهان حکومت و ریاست بودند، فرمود:
| |
| {{متن حدیث|ارْضَيَا بِقِسْمِ اللَّهِ لَكُمَا حَتَّى أَرَى رَأْيِي وَ اعْلَمَا أَنِّي لَا أُشْرِكُ فِي أَمَانَتِي إِلَّا مَنْ أَرْضَى بِدِينِهِ وَ أَمَانَتِهِ مِنْ أَصْحَابِي}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، ج۱، ص۲۳۱.</ref>؛
| |
| شما دو نفر به آن چه قسمت [[الهی]] است، [[راضی]] باشید تا من نظر خود را اعلام کنم؛ اما بدانید که من در امانتم (حکومت) کسی را [[شریک]] قرار نمی‌دهم، مگر افرادی از اصحابم را که از [[دین]] و [[امانتداری]] او مطمئن و راضی باشم.
| |
| بنابراین حکومت عنوان امانت دارد و [[امانتدار]] باید [[امین]]، [[مؤمن]] و مورد [[اطمینان]] باشد.
| |
| در این باره در نامه‌ای که حضرت به [[مالک اشتر]] نوشت و از او خواست به [[کوفه]] بیاید تا روانه [[مصر]] گردد، فرمود:
| |
| {{متن حدیث|وَ اسْتَخْلِفْ عَلَى عَمَلِكَ أَهْلَ الثِّقَةِ وَ النَّصِيحَةِ مِنْ أَصْحَابِكَ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، ج۶، ص۷۴.</ref>؛
| |
| و [[جانشین]] کار خود را (در [[نصیبین]] و جزیره) فردی مورد اطمینان و [[خیرخواه]] از یارانت قرار ده.
| |
| حضرت همچنین در نامه‌ای که به [[حذیفه]] نوشت، فرمود:
| |
| {{متن حدیث|فَاجْمَعْ إِلَيْكَ ثِقَاتِكَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِمَّنْ تَرْضَى دِينَهُ وَ أَمَانَتَهُ وَ اسْتَعِنْ بِهِمْ عَلَى أَعْمَالِكَ}}<ref>دیلمی، ارشادالقلوب، ج۲، ص۳۲۱؛ بحارالأنوار، ج۲۸، ص۸۸؛ کاشانی، معادن الحکمه، ج۱، ص۱۸۰؛ أعیان الشیعه، ج۴، ص۶۰۴.</ref>؛
| |
| و جمع کن افراد مورد [[اطمینان]] و کسانی که مورد علاقه تو می‌باشند و [[راضی]] به [[دیانت]] آنها و حسن امانتشان میباشی و از آنها در کارهایت [[یاری]] بخواه.
| |
| حضرت در [[نامه]] خود به [[مالک اشتر]] در هنگام [[انتخاب]] [[کارگزار]] [[اسلامی]] برابر نقل تحف العقول بر [[پارسایی]]، [[آگاهی]] و [[سیاست]] دانی آنان تأکید مینماید و می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|فَاصْطَفِ لِوِلَايَةِ أَعْمَالِكَ أَهْلَ الْوَرَعِ وَ الْعِلْمِ وَ السِّيَاسَةِ}}<ref>حرانی، تحف العقول، ص۱۳۷؛ ذاکری، مدیریت و سیاست، ص۱۰۵.</ref>؛
| |
| برای [[حکومت]] مناطق تحت فرمانت افرادی از [[اهل]] [[ورع]] و پارسایی، با [[دانش]] و سیاست برگزین.
| |
| شیوه [[گزینش]] [[کارگزاران]]
| |
| [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در هنگام گزینش کارگزاران شرایط ذکر شده را در نظر میگرفت و بر داشتن شرایط دیگر تأکید مینمود. در نامه خود به مالک در چگونگی [[گزینش کارمندان]] چنین می‌نویسد:
| |
| {{متن حدیث|ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ [اخْتِيَاراً] اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ وَ تَوَخَ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ [إِشْرَافاً] إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً}}<ref>نهجالبلاغه (صبحی صالح)، نامه ۵۳، ص۴۳۵؛ نهجالبلاغه (فیض الاسلام)، ص۱۰۱۱.</ref>؛
| |
| سپس بنگر در امور کارگزارانت، پس آنان را با [[امتحان]] و [[آزمایش]]، به کار بگمار و به سبب [[دوستی]] و بدون [[مشورت]]، به آنها [[امارت]] مده؛ زیرا این دو از شعبه‌های [[جور]] و [[خیانت]] هستند (چون به آن فرد و [[جامعه]] [[ستم]] و خیانت می‌شود) و برای [[کارگزاری]]، افراد باتجربه و باحیا را از خانواده‌های [[صالح]] و کسانی که سابقه [[خدمت]] به [[اسلام]] دارند، [[طلب]] کن؛ زیرا [[اخلاق]] آنان گرامی‌تر است و آبرویشان محفوظ‌تر و طمعشان کمتر و [[عاقبت]] نگریشان فزون‌تر می‌باشد.
| |
| در سخنی حضرت بر کفایت و [[امانتداری]] کارگزاران و [[فرماندهان]] تکیه نموده و هرگونه [[شفاعت]] خواهی و توصیه را بدون داشتن این دو شرط رد مینماید.
| |
| {{متن حدیث|وَ لَا تَقْبَلَنَّ فِي اسْتِعْمَالِ عُمَّالِكَ وَ أُمَرائِكَ شَفَاعَةً إِلَّا شَفَاعَةَ الْكِفَايَةِ وَ الْأَمَانَةَ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، ج۲۰، ص۲۷۶، ش۱۸۴.</ref>؛
| |
| درخواست و [[میانجیگری]] را در گماردن [[کارگزاران]] و فرماندهانت نپذیر جز [[شفاعت]] [[توانایی]] و [[امانتداری]].
| |
| از آن چه نقل شد، درمییابیم که یک [[کارگزار]] [[اسلامی]] باید دارای این ویژگی‌ها باشد: [[مؤمن]] و [[دیندار]] باشد؛ [[ریاست]] [[طلب]] و [[دنیاپرست]] نباشد؛ [[امانتدار]] باشد؛ [[خیرخواه]] [[مردم]] و [[رهبر]] باشد؛ مورد [[اطمینان]] رهبر و [[حاکم]] باشد؛ [[اهل]] [[تجربه]] در کار خود باشد؛ با [[حیا]]، [[عفیف]]، [[پارسا]]، [[آگاه]]، با [[سیاست]] و کفایت باشد؛ خوش سابقه باشد (سابقه انقلابی داشته باشد)؛ از خانواده‌های [[صالح]] باشد که [[اخلاق]] خوب و [[طمع]] کمتر دارند؛ [[انتخاب]] او به وسیله حاکم نباید به جهت علاقهمندی باشد، بدون این که درباره توان و پذیرش او [[مشورت]] شده باشد؛ زیرا اگر فردی را که صلاحیت نداشته باشد و قابل [[پذیرش مردم]] نباشد در منطقه‌ای [[مأمور]] نماید، باعث [[ستم]] و [[خیانت]] به آنها و حتی [[ظلم]] و خیانت به فرد منتخب خواهد شد.
| |
| [[حضرت امیر]]{{ع}} برابر این شرایطی که بیان شد، سعی میکرد. افراد خوش سابقه از خاندان‌های صالح را برای [[مناصب]] مناطق مختلف انتخاب کند؛ کسانی که به خاندان‌های [[عصمت]] و [[طهارت]] علاقهمند بوده، در دستگاه‌های خلفای قبلی به [[سوء]] استفاده و [[دنیا‌طلبی]] آمیخته نشدند. اما افرادی که هم توان اداره منطقه [[مأموریت]] خود را داشته و هم دارای سابقه درخشان باشند -با توجه به گذشت ۲۵ سال [[انحراف]] از [[روش پیامبر]]{{صل}} - کمتر پیدا میشد؛ بهویژه این که کارگزاران ولایات، باید تابع رهبر باشند و از او [[اطاعت]] کنند. از این رو، وقتی که به پیشنهاد [[مالک اشتر]]، [[ابوموسی]] را حضرت در [[مقام]] خود ابقا می‌کند، بعد به خاطر [[عدم اطاعت]] او از رهبر [[مسلمین]] و جلوگیری از [[همراهی]] مردم با ایشان برای [[جنگ]] با [[ناکثین]]، مجبور می‌شود او را از کار برکنار کند و [[مردم کوفه]] را برای همراهی در جنگ، با خود هماهنگ کند، چون [[مسئول]] [[امت]] و [[جامعه اسلامی]]، [[رهبر]] و [[حاکم]] [[مسلمانان]] می‌باشد و [[کارگزاران]] باید از او [[اطاعت]] کنند. البته این بدان معنا نیست که [[حاکم مسلمین]] به صورت [[دیکتاتوری]] [[مستبد]] درآید، بلکه کارگزاران در عین اطاعت، باید نظرات خیرخواهانه خود را به رهبر ارائه دهند و در [[فرهنگ اسلامی]] از این، تعبیر به {{متن حدیث|النَّصِيحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِينَ}}؛ [[خیرخواهی]] برای [[رهبران]] مسلمانان شده است. از این روی [[حضرت امیر]]{{ع}} افرادی همچون [[مالک اشتر]]، [[محمد بن ابی بکر]]، [[عثمان بن حنیف]]، [[سهل بن حنیف]]، [[قیس بن سعد]] و [[فرزندان]] عباس را برای [[امارت]] [[انتخاب]] می‌کند، اما از [[خویشان]] نزدیک و فرزندان خود کسی را برای امارت بر نمی‌گزیند و زمانی که مالک اشتر به [[کارگزاری]] فرزندان عباس [[اعتراض]] می‌کند، حضرت جواب قانع کننده‌ای به او می‌دهد.
| |
| نوشته‌اند پس از این که حضرت امیر{{ع}}، فرزندان عباس را بر [[حجاز]]، [[یمن]] و [[عراق]] گمارد، مالک اشتر گفت: پس برای چه ما دیروز آن پیرمرد را کشتیم؟ یعنی، کشتن [[عثمان]] به خاطر این بود که او بدون جهت، [[اقوام]] خود را سر کار آورد. هنگامی که حضرت امیر{{ع}} از سخن مالک اشتر با خبر شد، او را احضار کرد و مورد [[ملاطفت]] قرار داد و در تبیین [[انگیزه]] خود فرمود:
| |
| آیا من حسن و حسین را امارت دادم؟ یا یکی از فرزندان برادرم، جعفر و یا [[عقیل]] و یا حتی فرزندان او را؟ و اما این که فرزندان عباس را به امارت گماردم، به سبب این بود که شنیدم عباس بارها از [[رسول خدا]]{{صل}} درخواست امارت میکرد و حضرت نیز به او میفرمود:
| |
| {{متن حدیث|يَا عَمِّ إِنَّ الْإِمَارَةَ إِنْ طَلَبْتَهَا وُكِّلْتَ إِلَيْهَا وَ إِنْ طَلَبَتْكَ أُعِنْتَ عَلَيْهَا}}<ref>این مضمون را امام صادق{{ع}} از پدرش و ایشان از پدرانش از رسول خدا{{صل}} نقل کرده‌اند که فرمود: {{متن حدیث|مَنْ سَأَلَ الْإِمَارَةَ لَمْ يُعَنْ عَلَيْهَا وَ وُكِلَ إِلَيْهَا وَ مَنْ أَتَتْهُ مِنْ غَيْرِ مَسْأَلَةٍ أُعِينَ عَلَيْهَا}}، دعائم الاسلام، ج۲، ص۵۲۷؛ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۴۰۷.</ref>؛
| |
| ای عموی من! [[حکومت]] و [[امارت]] به گونه‌ای است که اگر آن را بخواهی، [[موکل]] آن خواهی شد (و باید خودت آن [[مقام]] را [[حفظ]] کنی) و اگر آن، تو را [[طلب]] کند، بر حفظش [[یاری خواهی]] شد. (یعنی، کسی که طالب مقام است، تمام [[هم و غم]] او این است که مقام، از دست او گرفته نشود، اما اگر مقام به سراغ کسی بیاید، وسایل و ابزار حفظ آن نیز فراهم می‌شود).
| |
| و من در [[دوران عمر]] و [[عثمان]] می‌‌دیدم که [[فرزندان]] عباس [[شاهد]] [[ولایت]] کسانی از فرزندان رها شدگان بودند، اما هیچ یک از آنها به ولایت گمارده نشدند؛ پس [[دوست]] داشتم که [[صله رحم]] نموده، آنچه در نفس‌های آنها (از [[عقده]] [[حقارت]]) بود، از بین ببرم.
| |
| {{متن حدیث|وَ بَعْدُ فَإِنْ عَلِمْتَ أَحَداً هُوَ خَيْرٌ مِنْهُمْ فَأْتِنِي بِهِ}}؛
| |
| و حالا هم اگر فردی را که از آنها بهتر باشد، میشناسی او را نزد من بیاور(تا برای [[مناصب]] [[حکومتی]] از آن استفاده نمایم).
| |
| [[مالک اشتر]] بعد از شنیدن سخنان حضرت در حالی که [[شک]] و [[شبهه]] او برطرف شده بود، از نزد ایشان خارج شد<ref>بحارالأنوار، ج۴۲، ص۱۷۶؛ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، ج۱۵، ص۹۸.</ref>.
| |
| از سخنان [[حضرت امیر]]{{ع}} به خوبی استفاده می‌شود که [[انتخاب]] افراد بر اساس [[لیاقت]] آنها بوده است و چنانچه حضرت افراد شایستهتری مییافت، به سراغ آنها رفته، از وجود آنها در کارهای دولتی استفاده میکرد.
| |
| [[معاویه]] در گفتوگویی که با [[عبدالله بن عباس]] دارد از [[گزینش]] فرزندان عباس توسط علی در مناصب حکومتی [[انتقاد]] می‌کند. [[ابن عباس]] هم به او پاسخ می‌دهد که آنچه علی انجام داد به [[صلاح]] حکومتش بود و از [[هوای نفسانی]] نبود اما تو افرادی مانند [[بسر بن ارطات]] و... را از روی [[هوای نفس]] به امارت برگزیدی<ref>زکی صفوت، جمهرة خطب العرب، ج۲، ص۹۵.</ref>.
| |
| [[عزل]] [[کارگزاران]]
| |
| [[امام علی]]{{ع}} [[اطاعت]] [[مردم]] از افرادی را که برای امارات تعیین میکرد، مشروط به [[پیروی]] آنان از [[دستورات اسلام]]، [[قرآن]] و [[حق]] می‌دانست و در صورتی که [[تخلف]] میورزیدند، آنها را برکنار میکرد.
| |
| حضرت در هنگام معرفی [[عبدالله بن عباس]] به [[مردم بصره]]، به عنوان [[استاندار]] جدید آنها فرمود:
| |
| {{متن حدیث|فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ مَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنْ أَحْدَثَ فِيكُمْ أَوْ زَاغَ عَنِ الْحَقِّ فَأَعْلِمُونِي أَعْزِلْهُ عَنْكُمْ}}<ref>شیخ مفید، الجمل، ص۲۲۴.</ref>؛
| |
| پس سخن او را شنیده، دستورش را [[فرمان]] [[برید]] تا زمانی که او از [[خدا]] و رسولش{{صل}} [[اطاعت]] کند. پس اگر در میان شما بدعتی به وجود آورد یا از [[مسیر حق]] [[منحرف]] شود، مطمئن باشید که من او را از [[حکومت]] بر شما [[عزل]] خواهم کرد.
| |
| در این باره [[ابن عبدالبر]] می‌نویسد: امیرالمؤمنین علی{{ع}} [[مردم]] [[دیندار]] و [[امانتدار]] را برای [[امارت]] [[انتخاب]] میکرد و هرگاه خیانتی از آنها سر میزد، در نامه‌ای به او مینوشت:
| |
| {{متن حدیث|قَدْ جَآءَ تْكُم مَوْعِظَةٌ مّن رَّبّكُمْ فَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ {{متن قرآن|وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ * بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ}}<ref>و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید * برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم سوره هود، آیه ۸۵-۸۶.</ref>؛ إذا أتَاكَ كِتابِي هذا فاحْتَفِظْ بما فِي يَدَيْكَ مِن أعمالِنا حَتَّى نَبْعَثَ إليكَ مِن يَتَسَلَّمُهُ مِنكَ.
| |
| ثُمَّ کَانَ{{ع}}، يَرْفَعَ طَرْفَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ‌یَقُولُ:
| |
| اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِکَ وَ لَا بِتَرْکِ حَقِّکَ}}<ref>محمودی، نهج السعادة، ج۴، ص۱۴۴؛ ابن عبد البر، الإستیعاب، ج۳، ص۱۱۱۱.</ref>؛
| |
| همانا موعظه‌ای از جانب پروردگارتان آمد؛ پس تمام کنید پیمانه و ترازو را به [[عدالت]]. (و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در [[زمین]] تبهکارانه [[آشوب]] نورزید * برنهاده [[خداوند]] برای شما بهتر است اگر [[مؤمن]] باشید و من بر شما [[نگهبان]] نیستم) هرگاه [[نامه]] من به تو رسید، پس [[حفظ]] کن آنچه که از کار ما در دست تو می‌باشد، تا این که به سوی تو بفرستم کسی را که از تو آنها را تحویل بگیرد.
| |
| سپس آن حضرت به سوی [[آسمان]] نگریسته، میفرمود:
| |
| بار الها! تو میدانی که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت و به ترک [[حق]] تو [[فرمان]] ندادهام.
| |
| بدینسان حضرت افراد [[خطا]] کار را برکنار میکرد و از آنها میخواست که دست از کار بکشند، تا فرد [[شایسته]] دیگری را [[مسئول]] کار او گرداند. گاهی نیز از او میخواست که به [[مرکز حکومت]] برود و حضرت او را بازجویی میکرد.
| |
| ابتدای [[نامه]] حضرت از [[آیه]] ۵۸ [[سوره یونس]] و بقیه آن از [[آیات]] ۸۵ و ۸۶ سورة [[هود]] است؛ با این تفاوت که در آنجا عبارت {{متن قرآن|أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ}} آمده است.
| |
| این نامه، به گونه دیگری نیز [[روایت]] شده است که چون دارای نکات [[سودمندی]] است، آن را نقل می‌کنیم:
| |
| [[سوده]]، دختر [[عماره همدانی]]، بعد از [[شهادت علی]]{{ع}} بر [[معاویه]] وارد شد معاویه به سبب این که سوده در [[جنگ صفین]]، [[مردم]] را علیه وی تحریک کرده بود، به [[سرزنش]] او پرداخت و این گفتوگو به سؤال معاویه از سوده انجامید. معاویه پرسید: [[حاجت]] تو چیست؟
| |
| سوده گفت: به [[درستی]] که [[خداوند]] از وضع ما و آن چه از حق ما بر تو [[واجب]] نموده است، از تو سؤال می‌کند. پیوسته از جانب تو افرادی میآیند و با پشتگرمی به [[سلطنت]] تو عمل می‌کنند. پس ما را بمانند گندم درو می‌کنند و همچون پایمال کردن [[گیاه]]، لگدمال می‌کنند؛ به ما [[سختی]] و [[مرگ]] را میچشانند. [[بسر بن ارطات]] که به سوی ما آمد، مردان ما را کشت و [[اموال]] ما را گرفت. اگر مسئله [[اطاعت]] نبود، ما به خاطر [[عزت]] خود، در مقابل او میایستادیم. پس اگر او را از [[حکومت]] بر ما برکنار کنی، [[شکرگزار]] تو خواهیم بود و اگر وی را برکنار نکنی، به تو [[کفر]] میورزیم (و علیه تو [[قیام]] خواهیم کرد). معاویه از [[شهامت]] سوده به [[خشم]] آمده و گفت: ای سوده! با [[قوم]] خود مرا [[تهدید]] میکنی؟ همانا [[تصمیم]] گرفتهام تو را بر شتر بزرگی بسته، به سوی او (بسر) بازگردانم تا حکمش را درباره تو جاری سازد.
| |
| [[سوده]] پس از کمی [[سکوت]]، گفت:
| |
| {{عربی|صَلَّى الْإِلَهُ عَلَى رُوحٍ تَضَمَّنَهَا قَبْرٌ فَأَصْبَحَ فِيهِ الْعَدْلُ مَدْفُوناً
| |
| قَدْ حَالَفَ الْحَقَّ لَا يَبْغِي بِهِ بَدَلًا فَصَارَ بِالْحَقِّ وَ الْإِيمَانِ مَقْرُوناً}}
| |
| [[درود خدا]] بر [[روحی]] که [[قبر]] آن را در برگرفت؛ پس [[عدل]] در آن مدفون گردید.
| |
| همانا هم [[پیمان]] [[حق]] بود، به گونه‌ای که به جای آن بدلی نجست؛ پس با [[حق]] و [[ایمان]] همراه و مقرون گردید.
| |
| [[معاویه]] که اشعار را شنید، گفت: این اشعار درباره چه کسی است؟
| |
| سوده گفت: به [[خدا]] قسم! این اشعار درباره [[امیرالمؤمنین]]، [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} است. به خدا [[سوگند]]! همانا نزد او رفتم در مورد مردی که او را بر [[صدقات]] ([[مالیات]] [[زکات]]) [[ولایت]] داده بود؛ پس او به ما [[ظلم]] کرد. در حالتی با او برخورد کردم که ایستاده، مشغول [[نماز]] بود. پس چون مرا دید، از نمازش منصرف شد و سپس با [[مهربانی]] و [[رفق و مدارا]] به من رو کرد و گفت: آیا حاجتی داری؟ گفتم: آری و گزارشی از کار وی را به او دادم. حضرت [[گریه]] کرد و بعد فرمود:
| |
| {{متن حدیث|اللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ وَ أَنِّي لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ}}؛
| |
| بارالها! تو بر من و آنان [[گواهی]] و این که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت [[فرمان]] ندادهام.
| |
| سپس قطعه پوستی بیرون آورد و بر آن نوشت:
| |
| {{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ {{متن قرآن|وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>و به سوی مدین، برادرشان شعیب را فرستادیم، گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که جز او خدایی ندارید، بی‌گمان برهانی از سوی پروردگارتان برایتان آمده است پس پیمانه و ترازو را تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در این سرزمین پس از سامان یافتن آن تباهی نورزید، این برای شما اگر مؤمن باشید بهتر است سوره اعراف، آیه ۸۵.</ref>.
| |
| فَإِذَا قَرَأْتَ كِتَابِي هَذَا فَاحْتَفِظْ بِمَا فِي يَدِكَ مِنْ عَمَلِنَا حَتَّى يَقْدَمَ عَلَيْكَ مَنْ يَقْبِضُهُ مِنْكَ وَ السَّلَامُ}}
| |
| به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]. همانا دلیل روشنی از جانب پروردگارتان آمد. پس تمام کنید پیمانه و ترازو را.
| |
| هرگاه [[نامه]] مرا خواندی، آن چه در دست تو می‌باشد از جهت [[کارگزاری]] ما ([[مالیات]] و [[زکات]]) [[حفظ]] کن، تا به سوی تو بیاید کسی که آن را از تو بگیرد والسلام.
| |
| سپس نوشته را به من داد، بدون این که به [[خدا]] قسم، آن را به [[خاک]] مهر بزند و یا به چیزی ببندد. پس نامه را به صاحبش رساندم و او در حالی که برکنار شده بود، از میان ما رفت.
| |
| [[معاویه]] که سخنان [[سوده]] را درباره علی{{ع}} شنید، دستور داد آن گونه که وی می‌خواهد، نامه برای او بنویسند و او را با [[رضایت]] و بدون [[شکوه]] و [[گلایه]]، روانه دیارش کنند<ref>کاشانی، معادن الحکمه، ج۱، ص۴۱۹؛ بحارالأنوار، ج۴۱، ص۱۱۹، به نقل از: کشف الغمه، ج۱، ص۱۷۳؛ الفتوح، ج۲، ص۵۶.</ref>.
| |
| از این نامه به روشنی پیداست که [[حضرت امیر]]{{ع}} به [[اعمال]] و [[رفتار]] [[کارگزاران]] خویش، توجه خاصی داشته است و افراد [[خائن]] را بلافاصله [[عزل]] میکرده است. همچنین از نامه حضرت به دست می‌آید که [[خیانت]] در [[امور حکومتی]]، یک نوع [[فساد در زمین]] محسوب می‌شود.
| |
| از متن دو نامه، [[حدس]] زده می‌شود که در اصل یک نامه بوده است و [[اختلاف]] از [[راوی]] است. همچنین نقل [[کشف]] الغمه، صحیح‌تر و دقیق‌تر به نظر می‌رسد.
| |
| نکته دیگری که باید یادآوری کرد [[ایمان]] و تلاش سوده در [[جنگ صفین]] و اشعارش درباره [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است که حاوی مضامین [[ارزشمندی]] است.
| |
| اختیارات [[استانداران]] و [[فرمانداران]]
| |
| از روش [[امیر المؤمنین]]{{ع}} استفاده می‌شود که ایشان در [[نصب]] کارگزاران به دو گونه عمل میکردند:
| |
| ۱. گروهی که آنها را برای مناطق حساس و بزرگ [[انتخاب]] میکرد که میتوان از آنها تعبیر به [[استاندار]] نمود.
| |
| ۲. گروهی که آنها را برای منطقه‌های کوچک‌تر بر میگزید که می‌شود از آنها به [[فرماندار]] و بخشدار تعبیر نمود.
| |
| البته این دو، غیر از کارگزارانی بودند که حضرت برای جمع‌آوری [[صدقات]] و [[نظارت بر بازار]] [[انتخاب]] میکرد؛ همچون [[مخنف بن سلیم]]، عامل صدقات [[بکر بن وائل]]<ref>قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۹؛ نهج السعاده، ج۴، ص۱۲۹.</ref> و [[ابن هرمه]] ناظر بازار<ref>دعائم الاسلام، ج۲، ص۵۳۲.</ref>.
| |
| روش حضرت معمولاً با گروه اول، بدین گونه بود که در هنگام اعزام آنها به منطقه مأموریتشان، برای ایشان در [[نامه]] مینوشت: در یک نامه آنها را به این سمت [[منصوب]] میکرد و دستورهای لازم را که باید رعایت کنند و سیاستی که میباید در پیش بگیرند، به آنها یادآوری میکرد. نامه دوم را به [[مردم]] آن منطقه مینوشت و [[حاکم]] آن منطقه را به آنها معرفی میکرد و گاهی دستوراتی را که به او داده بود، یادآوری مینمود.
| |
| این گروه، اختیارات زیادی داشتند. [[برپایی نماز]] [[جمعه]] و [[جماعت]]، [[قضاوت]]، [[فرماندهی لشکر]] و اداره تمام امور آن منطقه به عهده آنها بود؛ چنان که از [[فرمان]] حضرت به [[مالک اشتر]]، این اختیارات کامل به خوبی استفاده می‌شود. گرچه آن [[عهدنامه]]، منشوری جاویدان و عام است، از مصداق‌های بارز آن، [[مأموریت]] مالک اشتر در [[مصر]] است. از این دسته میتوان [[استانداران]] مصر، [[بصره]] و [[مدائن]] را نام برد. حضرت برای [[قیس بن سعد]]، [[محمد بن ابی بکر]] و مالک اشتر در مصر و [[عثمان بن حنیف]] و [[ابن عباس]] در بصره و [[حذیفه]] در مدائن چنین اختیاراتی قائل بودند. به احتمال [[قثم بن عباس]] در [[مکه]] و [[عبیدالله بن عباس]] در [[یمن]] دارای چنین اختیاراتی بودند. مناطق مهم و حساس در آن [[زمان]]، بیش از منطقه‌های مکه، بصره، یمن و مصر نبود؛ زیرا در ابتدا [[مدینه]] و بعد از آن [[کوفه]]، [[مرکز حکومت حضرت]] بود و [[شام]] نیز در کنترل [[معاویه]] بود؛ مناطق فتح شده [[ایران]] نیز از اهمیت زیادی برخوردار نبود، چون از [[مرکز حکومت]] به دور بود و [[مالیات]] آن در بیشتر مناطق، در کنترل استان [[بصره]] بود.
| |
| در مورد گروه دوم، حضرت افراد را به آن مناطق اعزام میکرد و گاهی در نامه‌ای او را به [[مردم]] معرفی مینمود.
| |
| ما، در کتب [[تاریخ]]، به نامه‌ای که عنوان [[عهد]] [[ولایت]] داشته باشد، در این مورد کمتر برخورد کردیم و آن چه وجود دارد، نامه‌هایی است که در هنگام [[کارگزاری]]، [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} به آنها نوشته است.
| |
| اختیارات این گروه، محدود است؛ گاهی ممکن است حالت [[فرماندهی]] نیروها و [[امامت جمعه]] و [[جماعت]] را داشته باشند و [[قضاوت]] به عهده دیگری باشد و در برخی موارد [[منصب قضاوت]] نیز به عهده آنان است. این گروه، تابع [[رهبر]] [[مسلمین]] می‌باشند و در محدوده اختیاراتی که در هنگام اعزام به آنها داده شده است، عمل می‌کنند.
| |
| آنچه ما بیان کردیم، مواردی است که از روش حضرت و مطالعه آن، به دست آوردهایم. اما در کتاب‌های [[فقهی]] که درباره مسائل [[حکومتی]]، توسط علمای [[اهل سنت]] نوشته شده است، به این دو مورد و مورد سومی - که ما ذکر نکردهایم و قابل تطبیق با [[حکومت]] خود مختار است - تصریح شده است.
| |
| اقسام [[امارت]] و اختیارات [[امیران]]
| |
| ماوردی در [[احکام]] السلطانیه<ref>ماوردی، احکام السلطانیه، ص۳۰.</ref> و [[ابویعلی]]<ref>ابویعلی، احکام السلطانیه، ص۳۴.</ref> در کتاب خود، به این مسئله پرداخته‌اند. [[علامه امینی]] در [[کتاب الغدیر]]، در شرح حال [[قیس بن سعد بن عباده]]، به اختیارات و شرایط [[استاندار]] به نقل از احکام السلطانیّه ماوردی پرداخته است. البته علامه امینی آنچه را که مربوط به استاندار و شرایط اوست، آورده و به دو نوع دیگر [[والیان]] اشاره نکرده است. اما [[جرجی زیدان]] تمام آنچه را که ما نقل خواهیم کرد - از انواع [[کارگزاران]] و شرایط و اختیارات آنها - ذکر کرده است و ما [[ترجمه]] آن را از [[الغدیر]] و تاریخ[[تمدن]] جرجی زیدان گرفتهایم.
| |
| ماوردی گوید: هرگاه [[خلیفه]]، [[فرمانروایی]] را بر منطقه‌ای بگمارد، [[امارت]] او شامل دو بخش است:
| |
| ١. بخش همگانی و عمومی؛
| |
| ۲. بخش ویژه و خاص.
| |
| بخش عمومی آن نیز دو گونه است: نخست امارت و [[فرماندهی]] که بر مبنای [[انتخاب]] و تحت نظر [[حاکم مسلمین]] و [[اراده]] [[خلیفه]] [[منصوب]] شده است، کار وی محدود به آن چه تعیین شده می‌باشد. در عمل تمام اموری را که مربوط به [[شئون]] [[دنیوی]] و [[اخروی]] [[مردم]] آن [[دیار]] است، از آن شخص می‌خواهد.
| |
| قسم دیگر، آن نوع [[فرمانروایی]] و امارت است که از روی [[اضطرار]] و [[ناچاری]] است و چون از او فرد شایستهتری برای [[سرپرستی]] وجود نداشته است، او را برمیگمارد (مثل تعیین [[فرمانده]] در میدان [[نبرد]]، آن هنگام که [[فرماندهان]] اولیه کشته شده باشند.) قسم اول را در اصطلاح امارت استکفاء، قسم دوم را امارت [[استیلاء]] و قسم سوم را که ویژه بود و بعد بیان می‌شود، امارت [[خاصه]] گویند.
| |
| ۱. امارت استکفاء
| |
| نوع اول که فرمانروایی و امارت، از روی [[اختیار]] برای سپردن تمام امور مردم به یک شخص باشد، شامل کارهای محدود و معین است و بر روش معمول و گذشته عمل می‌شود. گماردن کسی به این سمت، بر این اساس است که خلیفه وقت، امارت و فرماندهی[[شهر]] و یا منطقه و اقلیمی را به شخصی واگذار کند و اختیار [[تصرف]] در تمامی امور آن منطقه را بر مبنای روش و [[عمل]]فرماندهان گذشته، به او بدهد. در این صورت، او در آن چه که گذشتگان انجام می‌داده‌اند، [[حق]] اظهار نظر دارد و درباره نظریات آنان در آن موارد خاص، او نیز دارای نظر است. از این روی نظر وی در آن موارد، شامل هفت مورد است:
| |
| ۱. [[رأی]] و دستور درباره [[سپاهیان]] و جایگزین کردن آنان در اطراف مرزها و تعیین مقدار [[حقوق]] آنان، مگر در موردی که خلیفه، خود اندازه خاصی را در نظر گرفته باشد.
| |
| ۲. اظهارنظر در [[احکام شرعی]] و تعیین دادرسان و [[قضاوت]].
| |
| ٣. [[جمع‌آوری مالیات]] و [[گرفتن زکات]] (و انفاقها) و تعیین مأموران دریافت و تقسیم آن بین مستحقان.
| |
| ۴. [[حمایت]] از [[دین]]، [[دفاع از حریم اسلام]]، [[حفاظت]] [[احکام اسلامی]] از [[تغییر]] و تبدیل.
| |
| ۵. [[اجرای حدود]] و [[دستورات]] در [[حقوق الهی]] و [[حقوق مردم]].
| |
| ۶. [[پیشوایی]] و [[امامت]] در [[نماز جمعه]] و [[جماعت]] و [[تعیین جانشین]] برای خود در این سمتها.
| |
| ۷. عهدهداری امر [[حج]] و [[سرپرستی]] [[زایران]] [[خانه خدا]] منطقه و از دیگر مناطق در هر سال در [[موسم حج]].
| |
| اگر منطقه [[فرماندهی]] او، هم مرز با [[دشمن]] و یا نزدیک به دشمن باشد، [[وظیفه]] هشتمی نیز بر [[تکالیف]] او افزوده می‌شود که عبارتست از: [[آمادگی]] برای [[نبرد با دشمنان]] [[متجاوز]] و [[جنگ]] با آنها و [[تقسیم غنایم]] [[جنگی]] و دریافت یک پنجم ([[خمس]]) برای [[توزیع]] در میان مستحقانش.
| |
| در این نوع فرماندهی نیز تمام شرایطی که در [[وزارت]] مختاری معتبر است، اعتبار خواهد داشت.
| |
| ماوردی در واگذاری سمت [[وزیر]] مختاری، تمام [[شروط امامت]] را معتبر می‌داند، جز شرط [[نسب]] (که [[قریشی بودن]] است) وی هفت شرط برای امامت ذکر کرده است. به جز شرط قرشی بودن، شش شرط دیگری که ذکر می‌شود جزو [[شرایط امامت]] و از شرایط وزارت مختاری (که بیشتر در [[زمان]] [[بنی عباس]] بوده) و نیز از شرایط [[امارت]] استکفاء است.
| |
| شرایط امارت استکفاء
| |
| در امارت استکفاء، شش شرط لازم است:
| |
| ۱. [[عدالت]] با تمام شرایط جامع آن.
| |
| ۲. دانشی که در حوادث و امور جاری و [[احکام شرع]]، در مرز [[قوه]] [[اجتهاد]] و تشخیص باشد.
| |
| ٣. [[سلامت]] [[حواس ظاهری]]؛ گوش، [[چشم]] و زبان که توان انجام مسئولیتش را داشته باشد.
| |
| ۴. اعضایش نقصی نداشته باشد که نتواند به طور صحیح و کامل حرکت کند و فعالیت نماید.
| |
| ۵. [[رأی]] و نظری که در [[سیاست]] [[رعیت]]، کافی باشد و بتواند [[مصالح]] و امور را در نظر بگیرد و به کار ببندد.
| |
| ۶. [[شجاعت]] و [[بزرگ‌منشی]] که بر نگهداری [[جامعه]] و دفع و [[سرکوب]] دشمن، توانا باشد<ref>ماوردی، احکام السلطانیه، ص۶؛ الغدیر، ترجمه، ج۳، ص۱۶۵ - ۱۶۷.</ref>.
| |
| ٢. امارت [[استیلاء]]
| |
| قسمت دوم از بخش عمومی را که [[امارت]] [[استیلاء]] گویند، بدین صورت بود که [[خلیفه]] از روی [[ناچاری]]، کسی را [[امیر]] ناحیه‌ای میکرد.
| |
| [[بدیهی]] است که چنین امیری، هیچ گونه [[شنوایی]] از خلیفه نداشت و فقط از نظر [[مذهب]] و [[دین]]، از خلیفه [[اطاعت]] میکرد، اما در [[امور سیاسی]] و [[اداری]]، خود همه کاره بود.
| |
| شرایطی که امیر مزبور در برابر خلیفه [[متعهد]] میشد، به این قرار بود:
| |
| ۱. خلیفه را پیشوای دین و [[امور دینی]] و [[جانشین پیامبر]] می‌دانست.
| |
| ٢. از خلیفه، در امور مذهبی، [[اطاعت]] میکرد.
| |
| ٣. در [[پیشرفت]] [[اسلام]] با خلیفه [[همکاری]] داشت.
| |
| ۴. [[اوامر]] مذهبی در سراسر قلمرو امیر جاری بود و [[معاملات]] و [[عقود]] مذهبی نافذ بود.
| |
| ۵. [[حقوق]] [[شرعی]]، مطابق [[شرع]] استیفاء میشد.
| |
| ۶. در تمام قلمرو امیر، [[حدود شرعی]] [[اجرا]] میشد.
| |
| ۷. امیر از [[دین اسلام]] با تمام قوا [[حمایت]] میکرد.
| |
| امیر می‌توانست با دستور خلیفه و بدون دستور وی برای خود، [[وزیر]] [[انتخاب]] کند. ولی وزیر مختاری باید با [[تأیید]] خلیفه میبود.
| |
| همین امارت‌سازی‌ها [[دولت]] [[عباسیان]] را به تجزیه کشاند و دولت‌های کوچکی مانند دولت‌های [[آل بویه]]، [[طاهریان]]، [[غزنویان]]... تشکیل شد.
| |
| ٣. امارت [[خاصه]]
| |
| امیر خاص، از خود [[استقلال]] چندانی نداشت و فقط در حد [[ود]] معینی می‌توانست در کارهای [[ارتش]]، [[سیاست]] محلی، حمایت از اسلام و [[دفاع]] از [[ناموس]] [[مسلمانان]] [[اقدام]] کند و در [[امور مالی]] و [[قضایی]] [[حق]] دخالت نداشت و تابع خلیفه بود. در [[اقامه حدود]] دخالت نمی‌کرد و حتی در قسمت [[پیشوایی]] [[نماز]] هم از خود اختیاری نداشت و چه بسا که [[قاضی]]، بر چنان امیری مقدم بود.
| |
| مأموران [[دارایی]] (جمع‌آوران [[مالیات]]) از طرف خلیفه تعیین می‌شدند و مالیات‌های مربوط را جمع‌آوری کرده، به [[خزانه]] داری مرکزی (بیتالمال کل) میفرستادند و حقوق کارمندان لشکری و کشوری را خود مأمورین میپرداختند<ref>جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ص۱۱۲.</ref>.
| |
| [[استانداران]] حضرت، امارت استکفاء داشتند و از اختیارات کامل برخودار بودند. [[فرمانداران]]، امارت خاصه داشتند و برخی از [[فرماندهان]] امارت استیلاء. [[علامه امینی]] به برخی از این موارد اشاره کرده است.
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث کارگزاران امام علی است. کارگزاران امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کارگزاران امام علی در تاریخ اسلامی - کارگزاران امام علی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد