کنیه‌های امام علی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

مقدمه

امیر مؤمنان، کنیه‌های متعددی داشته که مشهورترین آنها "ابو الحسن" است. برای امام (ع) کنیه‌های دیگری مانند: ابو الحسین، ابو السبطین، ابو الریحانتین و ابو تراب هم ذکر شده است؛ هر چند برخی از آنها شامل تعریف اصطلاحی کنیه نمی‌شوند. از روایات، چنین بر می‌آید که کنیه "ابو تراب"، محبوب‌ترین کنیه نزد امام (ع) بوده است و هرگاه ایشان را با آن می‌خوانده‌اند، شادمان می‌شده است.

در روایتی امام علی (ع) می‌فرماید: "حسن، در زمان حیات پیامبر خدا مرا "ابو الحسین" می‌خوانْد و حسین، مرا "ابو الحسن" و هر دو پیامبر خدا را "پدر" صدا می‌زدند. پس چون پیامبر (ص) وفات یافت، مرا پدر خواندند". در صحیح البخاری نیز‌ ـ به نقل از ابو حازم ـ چنین آمده است: مردی نزد سهل بن سعد آمد و گفت: این مرد (حاکم مدینه) علی (ع) را بر فراز منبر [به بدی‌] می‌خوانَد. گفت: چه می‌گوید؟ گفت: او را ابو تراب می‌خواند. سهل خندید و گفت: به خدا سوگند، جز پیامبر (ص) او را [به این نام‌] ننامید و به خدا سوگند، نزد او نامی از آن محبوب‌تر نبود. پس ماجرا[ی نام‌گذاری‌] را از سهل، جویا شدم و گفتم: ای ابوعباس! آن ماجرا چه بود؟ گفت: علی (ع) به نزد فاطمه (س) رفت. سپس بیرون آمد و در مسجد خوابید. پیامبر (ص) به فاطمه فرمود: "پسر عمویت کجاست؟". گفت: در مسجد است. پس به سوی او رفت و دید که ردایش از پشتش افتاده و خاک بر پشتش نشسته است. پس شروع به زدودن خاک از پشت او کرد و می‌فرمود: "ای ابو تراب، بنشین! ای ابو تراب، بنشین!".

برخی دیگر از کنیه‌های آن حضرت به ترتیب الفبا عبارت است از:

1. ابوالائمه: ابوالائمه، یعنی پدر امامان. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: روزی در بستان‌های مدینه می‌گشتیم و در حالی که که دست علی(ع) در دست پیامبر بود، از کنار نخلی گذشتیم. درخت فریاد کرد: «هَذَا مُحَمَّدٌ سَيِّدُ الْأَنْبِيَاءِ وَ هَذَا عَلِيٌ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ أَبُو الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ...». در بسیاری از روایات آمده است که پیامبر به علی(ع) می‌فرمود: «... وَ أَنْتَ الْإِمَامُ‌، وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ».
2. ابوتراب: ابوتراب، محبوب‌ترین کنیه‌ها نزد امام علی(ع) بود. در شهرت، همتای ابوالحسن است. «اب» در این کنیه به معنای پدر حقیقی نیست. علی(ع) زاهد راستین، خاکسار و بی‌تجملات و تشریفات بود و پیامبر این نشان ساده‌زیستی را فقط به او داد. از طرفی، این نام، یادآور ملاطفت پیامبر به امام، و مایه افتخارش بود. مناسبت‌های زیر را برای نامیده شدن حضرت به این کنیه نقل کرده‌اند:
   1. عمار یاسر، این‌گونه نقل می‌کند: روزی من و علی بن ابی‌طالب در بین نخل‌های کوچک، روی خاک‌های نرم خوابیده بودیم که رسول خدا(ص) ما را بیدار کرد، و چون علی بن ابی‌طالب را خاک‌آلود دید، فرمود: «يَا أَبَا تُرَابٍ‌...».
   2. عبدالله بن عمر می‌گوید: روزی پیامبر در نخلستان‌های مدینه به دنبال علی می‌گشت تا به بستانی رسید و علی(ع) را دید که کار می‌کرد و غبارآلوده بود؛ آن‌گاه فرمود: «مَا أَلُومُ النَّاسَ إِنْ يَكْنُوكَ أَبَا تُرَابٍ»؛ «مردم را سرزنش نمی‌کنم از اینکه تو را ابوتراب بخوانند».
   3. علاء الدین سکتواری روایت می‌کند: کنیه ابوتراب، نخستین‌بار به علی بن ابی‌طالب(ع) داده شد. پیامبر هنگامی او را به این کنیه نامید که وی را در خاک خفته دید و از روی ملاطفت به او فرمود: «قُمْ يَا أَبَا تُرَابٍ‌»؛ «ای ابوتراب برخیز». و به برکت نَفَس محمدی(ص) معجزه‌ای برایش رخ داد که تراب درباره حوادث گذشته و آنچه تا قیامت رخ می‌دهد، برای او سخن می‌گفت.
   4. عَبایَة بن رِبعی می‌گوید: از عبدالله بن عباس پرسیدم: چرا رسول خدا(ص)، علی(ع) را ابوتراب نامید؟ در پاسخم گفت: «زیرا او پس از پیامبر صاحب زمین و حجت خدا بر اهل زمین، و بقای زمین به وسیله او است و آرامش زمین به او بستگی دارد. از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: «إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَ رَأَى الْكَافِرُ مَا أَعَدَّ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِشِيعَةِ عَلِيٍ مِنَ الثَّوَابِ وَ الزُّلْفَى وَ الْكَرَامَةِ قَالَ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَاباً أَيْ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا﴾».؛ هنگامی که قیامت به پا شود و کافر آن همه ثواب و تقرب و کرامتی را که خدای تبارک و تعالی برای پیروان علی فراهم کرده است ببیند، می‌گوید: ای کاش تراب می‌بودم؛ یعنی ای کاش از شیعیان علی بودم؛ و این است معنای سخن خدای بلند مرتبه که از زبان کافر می‌فرماید: ای کاش من خاک می‌بودم». علامه مجلسی در ذیل این حدیث می‌نویسد: شاید یادکرد این آیه، وجه تسمیه دیگری برای نامیدن علی(ع) به ابوتراب باشد؛ زیرا شیعیان او در برابر اوامرش، خود را بسیار ناچیز، مطیع و خاکی می‌گرفتند. از این رو، به آنان «تراب» گفته شده، و چون حضرت علی(ع) صاحب و مالک امور و رهبر آنان است، «ابوتراب» نامیده شده است. مجلسی، نسخه‌بدل و توجیه‌های دیگری را بیان می‌کند که به دلیل تعارض آنها با نص آیه، از نقل کردن آنها می‌پرهیزیم. برخی از این روایت استفاده می‌کنند که چون امام، حجت خدا در زمین و مالک آن است و بقای زمین و سکون آن به برکت او است، ابوترابش نامیده‌اند و در این باره شرح و تفصیل فراوانی ارائه داده‌اند. «تراب» در لغت به معنای زمین آمده، و ابوتراب به معنای «صاحب الارض» نیز درست است.
   5. طبرسی در سبب نام‌گذاری می‌نویسد: «پیامبر خدا(ص) کنیه ابوتراب را هنگامی بر او نهاد که او را در حال سجده و چهره بر خاک ساییدن دید». چون سجده‌اش بر خاک بود و در مسجد، خانه‌ای برای عبادت داشت، ابوتراب نامیده شد که کنایه از فراوانی سجده و عبادت است.
   6. در روایت دیگری آمده است که پیامبر، امام علی(ع) را خوابیده یافت؛ به گونه‌ای که ردایش از دوشش افتاده و پشتش خاک‌آلود شده بود. حضرت خاک‌ها را تکانید و فرمود: ای ابوتراب، بنشین. سهل بن سعد می‌گوید: به خدا سوگند! جز پیامبر او را ابوتراب ننامید، و نامی محبوب‌تر از این نداشت.
3. ابوالحسن: مشهورترین کنیه امام علی(ع) ابوالحسن است. علی(ع) می‌فرماید: «در زمان حیات پیامبر، حسنْ مرا اباالحسین، و حسینْ مرا ابا الحسن می‌خواند و جز رسول خدا را پدر و اَبْ نمی‌دانستند. زمانی که پیامبر وفات یافت، مرا پدر صدا کردند». افزون بر امام اول، امام چهارم، هفتم، هشتم و دهم نیز ابوالحسن نامیده شده‌اند. در اسناد روایی در بیشتر موارد، ابوالحسن وقتی مطلق یا با پسوند «الاول» ذکر شود، امام کاظم(ع) منظور است، و «ابوالحسن الثانی» امام رضا(ع) و ابوالحسن الثالث، امام هادی(ع) است.
4. ابوالحَسَنین: به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از باب تغلیب، حسنین گفته می‌شود. از این رو، ایشان را ابوالحسنین خوانده‌اند. ابوالحسنین به کنیه منعوت شبیه‌تر است تا کنیه منصوص و معروف. قهپایی گفته است: این کنیه، ویژه علی(ع) است. افزون بر این، شاید «ابوالحسن» بوده که در استنساخ یا چاپ، ابوالحسنین شده باشد.
5. ابوالحسین: مستند این کنیه، روایت پیش‌گفته است که امام حسن مجتبی(ع) در زمان حیات حضرت رسول(ص)، پدر را «ابوالحسین» می‌خواند که متناسب با نام برادرش بود. برخی مورخان، ابوالحسین را از کنیه‌های حضرت شمرده‌اند.
6. ابوالریحانتین: جابر از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که سه روز پیش از رحلتش به علی بن ابی‌طالب(ع) می‌فرمود: «سَلَامُ اللَّهِ عَلَيْكَ يَا أَبَا الرَّيْحَانَتَيْنِ‌...»؛ «سلام خدا بر تو ای پدر دو ریحانه، در این دنیا درباره دو نوگل باغم به تو سفارش می‌کنم؛ زیرا به زودی دو رکن تو فرو می‌ریزد و در نبود من، خدا یاورِ تو است». جابر می‌گوید: با رحلت پیامبر، علی(ع) فرمود: این یکی از دو رکنی است که حضرت به من فرموده بود، و با شهادت فاطمه(س) گفت: این دومین رکنِ من بود که پیامبر به من خبر داده بود.
7. ابوالسبطین: امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دو سبط (نوه) رسول خدا(ص) هستند. خداوند در میهمانی معراج پیامبر افتخار این کنیه را به علی(ع) داد و فرمود: ای محمد، تو از میان آفریدگانم برگزیده منی و پس از توست صدیق اکبر، طاهر مطهر و پدر دو سبط تو که هر دو سرورند، شهیدند، طاهر و مطهرند و سید جوانان بهشتند...». امام سجاد(ع) در سخنرانی معروف مسجد جامع اموی دمشق، در معرفی جدّ خویش فرمود: «أَبُو السِّبْطَيْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ‌...». سید عبدالقادر حسینی می‌نویسد: پیامبر خدا(ص) او را ابوتراب لقب داد. وی ابو السبطین بود. همچنین محمود شلبی در کتاب حیاة الامام علی(ع) می‌نویسد: مردم، او را به ابوالحسن و ابوالسبطین می‌خواندند. انس بن مالک روایت می‌کند که پیامبر خدا(ص) در باره امیرمؤمنان(ع) فرمود: ای مسلمانان، این برادر، عموزاده و داماد من است. گوشت و خون و موی من و پدر دو سبط من، حسن و حسین، سرور جوانان اهل بهشت است.... لعنت خدا و همه لعنت کنندگان بر کسانی باد که دشمنی و بغض او را به دل دارند که خدا و من از آنان بیزاریم؛ پس هر که می‌خواهد از خدا و من بیزار شود، از علی برائت بجوید.
8. ابوشبر: ابن شاذان این کنیه را نیز در شمار کنیه‌ها آورده است. گویا این را به تناسب شبر، نام امام مجتبی(ع) گفته باشند.
9. ابوالشهداء: از پیامبر روایت است: «عَلِيٌّ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ أَبُو الشُّهَدَاءِ الْغُرَبَاءِ»؛ «علی(ع) سرور شهیدان و پدر شهیدان غریب است».
10. ابوالقاسم: برخی این کنیه را در شمار کنیه‌های امیرمؤمنان(ع) یاد کرده‌اند؛ ولی دلیلی محکم بر این امر وجود ندارد.
11. ابوالقصم: قصم به کسی گفته می‌شود که با هر چه برخورد کند آن را در هم می‌کوبد. در این باره گفته‌اند: در جنگ اُحُد، هنگامی که طلحة بن ابی‌طلحه رجز می‌خواند، خویش را «قاصم» می‌خواند و مبارز می‌طلبید، حضرت علی(ع) فریاد زد: «أَنَا أَبُو الْقُصَمِ». دوباره طلحه گفت: یا ابا القصم، آیا جرأت جنگ داری؟ فرمود: آری و به جنگش شتافت و ضربتی بر او نواخت و به زمینش انداخت. برخی دیگر، اشتهار این کنیه را از جنگ خندق و مبارزه با عمروبن عبدود دانسته‌اند.
12. ابوالعتره: امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ! أَنَا إِمَامُ الْبَرِيَّةِ وَ وَصِيُّ خَيْرِ الْخَلِيقَةِ وَ أَبُو الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ الْهَادِيَةِ»؛ «مردم، من امام امت و جانشین بهترین آفریدگان خدا و پدر عترت پاک و هدایت‌گر هستم...».
13. ابو محمد: برخی ابومحمد را نیز جزء کنیه‌های امام آورده‌اند که شاید به تناسب نام فرزند امام، محمد حنفیه باشد.
14. ابوالمؤمنین: ابوالمؤمنین را نیز از کنیه‌های حضرت شمرده‌اند، گویا برگرفته از حدیث معروف نبوی است: «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ»؛ «من و علی، دو پدر این امت هستیم».
15. ابوالنورین: ابن شاذان، این را در شمار کنیه‌ها قلمداد کرده است. گویا به این لحاظ که حسنین را «نورین» گفته‌اند.

جستارهای وابسته

1. آخرین خطبه امام علی
2. شهادت آرزوی امام علی
3. پدر امام علی
4. از ذو قار تا بصره‌
5. ازدواج امام علی
6. امارت امام علی در حدیث
7. امامت امام علی در حدیث
8. انواع دانش‌های امام علی
9. انگیزه‌های دشمنی با امام علی
10. ایثار امام علی در شب هجرت
11. بازگشت خورشید برای امام علی
12. اقدامات امام علی در جنگ بدر
13. بیعت با امام علی
14. اقدامات امام علی در جنگ تبوک
15. ترور امام علی
16. توطئه برای ترور امام علی
17. جایگاه علمی امام علی
18. اقدامات امام علی در جنگ احد
19. اقدامات امام علی در جنگ بنی قریظه
20. اقدامات امام علی در جنگ بنی نضیر
21. اقدامات امام علی در جنگ حنین
22. خبر دادن پیامبر از شهادت علی
23. خلافت امام علی در حدیث
24. اقدامات امام علی در جنگ خندق
25. اقدامات امام علی در جنگ خیبر
26. داوری‌های امام علی
27. دشمنان امام علی
28. دعاهای پیامبر خاتم برای امام علی
29. دلایل تنهایی امام علی
30. حب امام علی
31. رویارویی امام علی با ناکثین
32. زیان‌های دشمنی با امام علی
33. سیاست‌های اجتماعی امام علی
34. سیاست‌های اداری امام علی
35. سیاست‌های اقتصادی امام علی
36. سیاست‌های امنیتی امام علی
37. سیاست‌های جنگی امام علی
38. سیاست‌های حکومتی امام علی
39. سیاست‌های فرهنگی امام علی
40. سیاست‌های قضایی امام علی
41. سیمای امام علی
42. شکست بت‌ها توسط امام علی
43. شکایت امام علی از نافرمانی یارانش
44. عصمت امام علی در حدیث
45. علم امام علی در حدیث
46. امام علی از زبان اهل بیت
47. امام علی از زبان دشمنانش
48. امام علی از زبان قرآن
49. امام علی از زبان همسران پیامبر
50. امام علی از زبان پیامبر
51. امام علی از زبان یارانش
52. امام علی از زبان یاران پیامبر
53. امام علی از زبان خودش
54. غلو در دوست داشتن امام علی
55. اقدامات امام علی در ماجرای فتح مکه
56. فرزندان امام علی
57. لقب‌های امام علی
58. مأموریت امام علی
59. محبوبیت امام علی
60. محدودیت‌های امام علی در انتخاب کارگزاران
61. هشدار امام علی به یارانش درباره نافرمانی
62. نافرمانی سپاه امام علی
63. نام‌های امام علی
64. نسب امام علی
65. نیرنگ‌های دشمنان امام علی
66. هدایت امام علی در حدیث
67. وراثت امام علی در حدیث
68. وصایت امام علی در حدیث
69. ولادت امام علی
70. ولایت امام علی در حدیث
71. ویژگی‌های اخلاقی امام علی
72. ویژگی‌های اعتقادی امام علی
73. ویژگی‌های امام علی
74. ویژگی‌های جنگی امام علی
75. ویژگی‌های دشمنان امام علی
76. ویژگی‌های دوستداران امام علی
77. ویژگی‌های سیاسی امام علی
78. ویژگی‌های عملی امام علی
79. پذیرفته شدن دعاهای امام علی
80. پرورش امام علی
81. پس از شهادت امام علی
82. پیشگویی امام علی
83. کارگزاران امام علی
84. کنیه‌های امام علی
85. کین‌ورزی به امام علی
86. یاران امام علی
87. یاری خواستن امام علی از کوفیان‌
88. یوم‌الدار

پرسش‌های وابسته

• کنیه‌های امام علی چیستند؟ (پرسش)

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین.
2. مختاری، علی، مقاله «نام‌ها و لقب‌های امام علی»، دانشنامه امام علی ج۱۰