اقدامات امام علی در جنگ احد

مقدمه

یکسال پس از شکست مشرکان در جنگ بدر، آنان جنگ دیگری را سامان دادند. این نبرد در هفتم شوال سال سوم هجری در منطقه احد- خارج از مدینه- آغاز شد. در ابتدا می‌رفت که مسلمانان پیروز شوند اما گروهی از دیدبانان و تیراندازان به طمع غنایم، محل مأموریت خود را بر روی کوه ترک کردند و بدین‌سان لشکر اسلام با یورش غافلگیرانه دشمن روبرو شدند. سپاه اسلام به شدتْ آسیب دید و در هم شکست و همه، بجز علی (ع)- که‌ پروانه‌وار، شمع وجود پیامبر خدا را در میان داشت و چون شیر دُژَم، حمله‌های دشمن را از او دفع می‌کرد- و نیز تنی چند، فرار را بر قرار ترجیح دادند و پیامبر خدا را در میدان نبرد، تنها گذاشتند.

احد، یکی از درس آموزترین وتنبه آفرین‌ترین نبردهای پیامبر (ص) است. علی (ع) در این جنگ، قهرمانی بی‌بدیل است و نقش او بسی برجسته، بدین‌سان که:

او پرچم اصلی جنگ را به دست داشت و آن، پرچم مهاجران بود.
پرچمدار مغرور مشرکان، طلحة بن ابی طلحه، با شمشیر علی (ع) به خاک هلاکت افتاد.
پس از طلحه، هشت نفر دیگر، یکی پس از دیگری، پرچم مشرکان را به دست گرفتند و با ضربه‌های پی در پی علی (ع) کشته شدند و دیگر پرچم شرک، برافراشته نشد.
متأسفانه، پس از گسستن نظام سپاه اسلام و بعد از حمله غافلگیرانه دشمن، بسیاری از مسلمانان پا به فرار نهادند و علی (ع) بود که در آن هنگامه شگفت و در تنگنای حمله‌های دشمن، از جان پیامبر خدا محافظت کرد.
بر اساس گزارش ابن اسحاق، در این نبرد، ۲۲ تن از مشرکان کشته شدند که دوازده نفر از آنان را علی (ع) به خاک هلاکت افکند.
در این نبرد، جبرئیل (ع)، شهامت و پیکار علی (ع) را ستود و ندای ملکوتی "لا سیفَ إلاذوالفقارِ ولا فتی إلاعلی"^[۱] در فضا پیچید.
آن تندیس قهرمانی و شجاعت، بیش از نود زخم برداشت و دست مظلوم‌گیرِ ظالم ستیزش در این نبرد، شکست.
با این همه زخم و پاره پارگی پیکر و ناتوانی جسم از بسیاری خونی که از بدنش رفته بود، چون سپاه کفر صحنه را ترک کرد، پیامبر خدا، علی (ع) را از نهانگاه فرستاد تا چگونگی سپاه دشمن را گزارش کند که صحنه را کاملًا ترک کرده‌اند یا نه.

امام صادق (ع): چون در جنگ احُد، مردم از گِرد پیامبر (ص) پراکنده شدند، ایشان، رو به آنان می‌فرمود: "من، محمد هستم. من پیامبر خدایم. کشته نشده و نمرده‌ام"... مشرکان، از سمت راست به پیامبر (ص) حمله کردند که علی (ع)، آنان را پراکنده می‌کرد و چون پراکنده‌شان می‌ساخت، از سمت چپ به پیامبر (ص) یورش می‌بردند و پیوسته، در این حال بود تا آنکه شمشیرش شکست و سه تکه شد. پس نزد پیامبر (ص) آمد و شمشیر شکسته‌اش را پیش ایشان [بر زمین‌] نهاد و گفت: این شمشیر من شکسته است. آن روز، پیامبر (ص)، ذوالفقار را به او داد و چون پیامبر (ص)، لرزش پاهای علی (ع) را از فراوانی کارزار دید، سر به آسمان بلند کرد و در حالی که می‌گریست، گفت: "ای پروردگار! به من وعده داده‌ای که از دینت پشتیبانی کنی، و اگر بخواهی، می‌توانی". پس علی (ع) به پیامبر (ص) رو آورد و گفت: ای پیامبر خدا! همهمه شدیدی می‌شنوم و می‌شنوم که می‌گوید: "حَیزوم^[۲]، به پیش!" و قصد ضربه زدن به کسی را نمی‌کنم، جز آنکه پیش از ضربت من، بی‌جان فرو می‌افتد.

پیامبر (ص) فرمود: "این، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل (ع) با فرشتگان‌اند". سپس جبرئیل (ع) آمد و کنار پیامبر خدا ایستاد و گفت: "ای محمد! بی گمان، این کار، ازخودگذشتگی است". [پیامبر (ص)‌] فرمود: "علی از من است و من از علی‌ام". جبرئیل (ع) گفت: "و من هم از شمایم". سپس، مشرکان در هم شکسته شدند^[۳].

الارشاد: چون مردم در جنگ احد از گِرد پیامبر (ص) پراکنده شدند و امیر مؤمنان، ایستادگی کرد، [پیامبر (ص)‌] به او فرمود: "تو چرا با مردم نرفتی؟". امیر مؤمنان گفت: بروم و تو را وا نهم، ای پیامبر خدا؟! به خدا سوگند که نمی‌روم تا کشته شوم و یا خداوند، وعده یاری به تو را تحقق بخشد. پس پیامبر (ص) به او فرمود: "ای علی! مژده باد که خداوند، وعده‌اش را تحقق می‌بخشد و مشرکان، دیگر هیچ‌گاه مانند امروز بر ما دست نمی‌یابند!". سپس به گروهی که به او رو آورده بودند، نگریست و به علی (ع) فرمود: "ای علی! کاش به اینان حمله می‌بردی". امیر مؤمنان، حمله برد و هشام بن امیه مخزومی را از آنان کشت و گروه، در هم شکست.

پس گروه دیگری رو آوردند و پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: "به اینان حمله کن!"، که بر آنان حمله کرد و عمرو بن عبد الله جُمحی را از آنان کشت و آنان نیز پراکنده شدند. سپس گروه دیگری رو آوردند و پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: "به این گروه، حمله کن!" که بر آنان حمله بُرد و بشر بن مالک عامری را از آنان کشت و گروه، در هم شکست و پس از آن، دیگر هیچ یک از آنان بازنگشت. مسلمانانِ فراری به نزد پیامبر (ص) باز آمدند و مشرکان، به مکه بازگشتند. پیامبر (ص) نیز به مدینه بازگشت. پس فاطمه (س) به استقبال او آمد و با ظرف آبی که همراه داشت، صورت پدر را شست. در پی او، علی (ع) آمد که دستش تا شانه خونین بود و "ذوالفقار" را همراه داشت. آن را به فاطمه (س) داد و گفت: این شمشیر را بگیر که‌ امروزْ مرا همگامی استوار بود؛ (...) و پیامبر (ص) فرمود: "ای فاطمه! آن را بگیر که همسرت، حق آن را ادا کرد و خدا با شمشیر او، دلاوران قریش را کشت"^[۴].

۲۳. اسد الغابة- به نقل از سعید بن مسیب-: بی‌گمان، در جنگ احُد، شانزده ضربه به علی (ع) رسید که هر یک، او را به خاک انداخت و جز جبرئیل (ع)، او را بلند نمی‌کرد^[۵].^[۶]

جستارهای وابسته

پرسش‌های وابسته

نقش امام علی در جنگ احد چه بود؟ (پرسش)

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین

پانویس

↑ تاریخ الطبری، ج ۲، ص ۵۱۴.
↑ حیزوم، نام مَرکب جبرئیل (ع) است.
↑ الإمام الصادق (ع): «لَما انهَزَمَ الناسُ یومَ احُدٍ عَنِ النبِی (ص) انصَرَفَ إلَیهِم بِوَجهِهِ وهُوَ یقولُ: أنَا مُحَمدٌ، أنَا رَسولُ اللهِ، لَم اقتَل ولَم أمُت... وکانَ الناسُ یحمِلونَ عَلَی النبِی (ص) المَیمَنَةَ فَیکشِفُهُم عَلِی (ع)، فَإِذا کشَفَهُم أقبَلَتِ المَیسَرَةُ إلَی النبِی (ص)، فَلَم یزَل کذلِک حَتی‌ تَقَطعَ سَیفُهُ بِثَلاثِ قِطَعٍ، فَجاءَ إلَی النبِی (ص) فَطَرَحَهُ بَینَ یدَیهِ وقالَ: هذا سَیفی قَد تَقَطعَ، فَیومَئِذٍ أعطاهُ النبِی (ص) ذَا الفَقارِ، ولَما رَأَی النبِی (ص) اختِلاجَ ساقَیهِ مِن کثرَةِ القِتالِ رَفَعَ رَأسَهُ إلَی السماءِ وهُوَ یبکی وقالَ: یا رَب وَعَدتَنی أن تُظهِرَ دینَک وإن شِئتَ لَم یعیک، فَأَقبَلَ عَلِی (ع) إلَی النبِی (ص) فَقالَ: یا رَسولَ اللهِ، أسمَعُ دَوِیاً شَدیداً، وأسمَعُ «أقدِم حَیزومُ» وما أهُم أضرِبُ أحَداً إلاسَقَطَ مَیتاً قَبلَ أن أضرِبَهُ. فَقالَ: هذا جَبرَئیلُ ومیکائیلُ وإسرافیلُ فِی المَلائِکةِ، ثُم جاءَ جَبرَئیلُ (ع) فَوَقَفَ إلی‌ جَنبِ رَسولِ اللهِ (ص) فَقالَ: یا مُحَمدُ! إن هذِهِ لَهِی المُواساةُ، فَقالَ: إن عَلِیاً مِنی وأنَا مِنهُ، فَقالَ جَبرَئیلُ: وأنَا مِنکما. ثُم انهَزَمَ الناسُ» (الکافی، ج ۸، ص ۳۱۸، ح ۵۰۲).
↑ الارشاد، ج ۱، ص ۸۹.
↑ اسد الغابة، ج ۴، ص ۹۳ ش ۳۷۸۹.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۵۸-۶۰.

[1] تاریخ الطبری، ج ۲، ص ۵۱۴.

[2] حیزوم، نام مَرکب جبرئیل (ع) است.

[3] الإمام الصادق (ع): «لَما انهَزَمَ الناسُ یومَ احُدٍ عَنِ النبِی (ص) انصَرَفَ إلَیهِم بِوَجهِهِ وهُوَ یقولُ: أنَا مُحَمدٌ، أنَا رَسولُ اللهِ، لَم اقتَل ولَم أمُت... وکانَ الناسُ یحمِلونَ عَلَی النبِی (ص) المَیمَنَةَ فَیکشِفُهُم عَلِی (ع)، فَإِذا کشَفَهُم أقبَلَتِ المَیسَرَةُ إلَی النبِی (ص)، فَلَم یزَل کذلِک حَتی‌ تَقَطعَ سَیفُهُ بِثَلاثِ قِطَعٍ، فَجاءَ إلَی النبِی (ص) فَطَرَحَهُ بَینَ یدَیهِ وقالَ: هذا سَیفی قَد تَقَطعَ، فَیومَئِذٍ أعطاهُ النبِی (ص) ذَا الفَقارِ، ولَما رَأَی النبِی (ص) اختِلاجَ ساقَیهِ مِن کثرَةِ القِتالِ رَفَعَ رَأسَهُ إلَی السماءِ وهُوَ یبکی وقالَ: یا رَب وَعَدتَنی أن تُظهِرَ دینَک وإن شِئتَ لَم یعیک، فَأَقبَلَ عَلِی (ع) إلَی النبِی (ص) فَقالَ: یا رَسولَ اللهِ، أسمَعُ دَوِیاً شَدیداً، وأسمَعُ «أقدِم حَیزومُ» وما أهُم أضرِبُ أحَداً إلاسَقَطَ مَیتاً قَبلَ أن أضرِبَهُ. فَقالَ: هذا جَبرَئیلُ ومیکائیلُ وإسرافیلُ فِی المَلائِکةِ، ثُم جاءَ جَبرَئیلُ (ع) فَوَقَفَ إلی‌ جَنبِ رَسولِ اللهِ (ص) فَقالَ: یا مُحَمدُ! إن هذِهِ لَهِی المُواساةُ، فَقالَ: إن عَلِیاً مِنی وأنَا مِنهُ، فَقالَ جَبرَئیلُ: وأنَا مِنکما. ثُم انهَزَمَ الناسُ» (الکافی، ج ۸، ص ۳۱۸، ح ۵۰۲).

[4] الارشاد، ج ۱، ص ۸۹.

[5] اسد الغابة، ج ۴، ص ۹۳ ش ۳۷۸۹.

[6] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۵۸-۶۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]