ولایت امام علی در حدیث

مقدمه

از جمله عناوین شکوه‌مندی که در روایات و به‌ویژه در احادیث تفسیری درباره‌ علی (ع) به کار رفته است، عنوان "ولی" است^[۱].

در سخنان و آموزه‌های پیامبر خدا، عنوان "ولی" و "ولایت"، برای علی (ع) بسیار به کار رفته و این سخنان شکوه‌مند و تنبه‌آور، در موارد و مواضع بسیاری بیان شده است که نخستین آنها، مجمع کوچک، اما سرنوشت‌سازِ خویشاوندان پیامبر (ص) بود که از آن یاد کردیم^[۲].

احادیث ولایت

ولایت علی (ع)، ولایت خدا و پیامبر (ص) است‌

قرآن‌: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾^[۳].
حدیث‌: الدر المنثور- به نقل از ابو رافع-: بر پیامبر خدا وارد شدم، در حالی که خواب وحی، او را در ربوده بود.... لَختی درنگ کردم. پیامبر (ص) بیدار شد، در حالی که می‌گفت: " "تنها ولی شما، خدا و پیامبر اوست و [نیز] مؤمنانی که نماز می‌گزارند و در حال رکوع، صدقه می‌دهند". سپاس، خدای را که نعمت‌هایش را بر علی تمام کرد. فضل خدا بر علی، گوارا باد!"^[۴]. امام علی (ع): در مسجد، نماز می‌گزاردم که مسکینی در آمد و چیزی درخواست کرد. من در رکوع بودم انگشترم را از انگشتم [در آوردم و] به او دادم و خداوند- تبارک و تعالی- درباره من، چنین نازل کرد: "تنها ولی شما، خدا و پیامبر اوست و [نیز] مؤمنانی که نماز می‌گزارند و در حال رکوع، صدقه می‌دهند"^[۵]. امام صادق (ع)‌- درباره گفته خدای متعال: "تنها ولی شما، خدا و پیامبر اوست و [نیز] مؤمنانی که..."-: مقصود [از "ولی شما"]، این است که خدا، پیامبر او، و مؤمنان (یعنی: علی (ع) و آن فرزندانش که امام هستند)، تا روز قیامت، به شما و کارها و جان‌ها و دارایی‌هایتان اولویت دارند^[۶].

علی (ع)، مولای هر کسی است که پیامبر (ص)، مولای اوست‌: پیامبر خدا (ص): هر که من مولای اویم، علی مولای اوست^[۷]. پیامبر خدا (ص): هر که من مولای اویم، همانا علی مولای اوست^[۸]. مسند ابن حنبل‌- به نقل از بُرَیده-: در یمن، همراه علی (ع) می‌جنگیدم که از او سختگیری‌ای دیدم. چون به نزد پیامبر خدا آمدم، از علی گِله کردم و بر او خُرده گرفتم. دیدم که چهره پیامبر خدا دگرگون شد و فرمود: "ای بریده! آیا من به مؤمنان، از خود آنها سزاوارتر نیستم؟". گفتم: چرا، ای پیامبر خدا! فرمود: "هر که من مولای اویم، علی مولای اوست"^[۹]. اسد الغابة- به نقل از زر بن حبیش-: علی (ع) از دار الحکومه بیرون آمد. دسته‌ای اسب‌سوارِ شمشیر حمایل کرده، به نزد او آمدند و گفتند: سلام بر تو، ای امیر مؤمنان! سلام بر تو و رحمت و برکات خدا [بر تو]، ای مولای ما! علی (ع) فرمود: "از اصحاب پیامبر (ص)، چه کسی اینجاست؟". دوازده تن برخاستند، از جمله: قیس بن ثابت بن شماس، هاشم بن عتبه و حبیب بن بدیل‌ بن ورقا، و شهادت دادند که شنیده‌اند پیامبر (ص) می‌فرمود: "هر که من مولای اویم، پس علی مولای اوست"^[۱۰].

ولایت او، از سوی خدا واجب شده است‌: الکافی‌- به نقل از ابو بصیر-: نزد امام باقر (ع) نشسته بودم که مردی به او گفت: به من بگو که آیا ولایت علی، از سوی خداست، یا از سوی پیامبرش؟ حضرت، خشمگین شد. سپس فرمود: "وای بر تو! پیامبر خدا خداترس‌تر از آن بود که چیزی را بگوید که خدا بدان، فرمانش نداده باشد. بله، خداوند، خود، آن را واجب کرد، همان‌گونه که نماز و زکات و روزه و حج را واجب کرد"^[۱۱].

برکت‌های ولایت او: پیامبر خدا (ص)‌- به نقل از جبرئیل (ع)، از میکائیل (ع)، از اسرافیل (ع)، از لوح، از قلم-: خدای- تبارک و تعالی- می‌گوید: "ولایت علی بن ابی طالب، دِژ من است. هر کس به دِژ من داخل شود، از آتشم ایمن مانَد"^[۱۲]. پیامبر خدا (ص): هر که می‌خواهد در مرگ و زندگی‌اش چون من باشد و در آن بهشت جاودانی که پروردگارم وعده‌ام داده، ساکن شود، پس علی بن ابی طالب را ولی خود گیرد، که او شما را از [راه‌] هدایت، بیرون نمی‌برد و به ضلالت، وارد نمی‌کند^[۱۳]^[۱۴].^[۱۵]

ولایت امیرالمؤمنین (ع) در امامت اهل بیت

ولایت امیرالمؤمنین (ع) در حدیث ثقلین: در شماری از روایات حدیث ثقلین که از امیرالمؤمنین (ع)، زید بن أرقم، حذیفه بن اسید، عامر بن لیلی، جابر بن عبدالله انصاری و ام سلمه روایت شده، آمده است که پیامبر اکرم (ص) پس از سفارش به تمسک به ثقلین، اولویت خود بر مؤمنان از خود آنها را یادآور شد، آنگاه فرمود: «مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌّ‏ مَوْلَاهُ‏» یعنی همان ولایتی که من بر شما دارم، علی هم بر شما دارد^[۱۶]. از این که ذیل حدیث، بیان‌گر امامت امیرالمؤمنین (ع) است، و بر اساس قاعده “وحدت سیاق کلام”، به دست می‌آید که حدیث ثقلین بیان‌گر امامت اهل‌بیت (ع) است، و ذکر امامت امیرالمؤمنین (ع) ناظر به اولین و برجسته‌ترین مصداق امامت اهل‌بیت (ع) است. ابن حجر مکی در این باره گفته است: “سزاوار ترین شخص از اهل بیت که به او تمسّک می‌شود و عالم آنان، علی بن ابی طالب است، به دلیل آنچه پیش از این در مورد علم فراوان و دقایق استنباط‌های او بیان کردیم. از اینجاست که ابوبکر گفته است: علی عترت رسول خدا است، یعنی کسانی که پیامبر (ص) به تمسک به آنان تشویق کرده است، ابوبکر به دلیل ویژگی‌های علی (ع) که اشاره کردیم، او را به طور خاص عترت پیامبر دانسته، و نیز به دلیل آنچه پیش از این [از پیامبر اکرم (ص) درباره ولایت علی (ع)] در روز غدیر خم بیان شد”^[۱۷]. مطلب مزبور را نورالدین سمهودی نیز در کتاب جواهر العِقدین” بیان کرده است^[۱۸].^[۱۹].

ولایت امیرالمؤمنین (ع) در حدیث ثقلین

در شماری از روایات حدیث ثقلین که از امیرالمؤمنین (ع)، زید بن أرقم، حذیفه بن اسید، عامر بن لیلی، جابر بن عبدالله انصاری و ام سلمه روایت شده، آمده است که پیامبر اکرم (ص) پس از سفارش به تمسک به ثقلین، اولویت خود بر مؤمنان از خود آنها را یادآور شد، آنگاه فرمود: «مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌّ‏ مَوْلَاهُ‏» یعنی همان ولایتی که من بر شما دارم، علی هم بر شما دارد^[۲۰]. از این که ذیل حدیث، بیان‌گر امامت امیرالمؤمنین (ع) است، و بر اساس قاعده “وحدت سیاق کلام”، به دست می‌آید که حدیث ثقلین بیان‌گر امامت اهل‌بیت (ع) است، و ذکر امامت امیرالمؤمنین (ع) ناظر به اولین و برجسته‌ترین مصداق امامت اهل‌بیت (ع) است. ابن حجر مکی در این باره گفته است: “سزاوار ترین شخص از اهل بیت که به او تمسّک می‌شود و عالم آنان، علی بن ابی طالب است، به دلیل آنچه پیش از این در مورد علم فراوان و دقایق استنباط‌های او بیان کردیم. از اینجاست که ابوبکر گفته است: علی عترت رسول خدا است، یعنی کسانی که پیامبر (ص) به تمسک به آنان تشویق کرده است، ابوبکر به دلیل ویژگی‌های علی (ع) که اشاره کردیم، او را به طور خاص عترت پیامبر دانسته، و نیز به دلیل آنچه پیش از این [از پیامبر اکرم (ص) درباره ولایت علی (ع)] در روز غدیر خم بیان شد”^[۲۱]. مطلب مزبور را نورالدین سمهودی نیز در کتاب جواهر العِقدین” بیان کرده است^[۲۲].^[۲۳]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ تردیدی نیست که در ادبیات عرب، استعمال ماده «وَلَی» در معنای سرپرست، زعیم و پیشوا، بسی شایع بوده است، که به این نکته در تحلیل حدیث غدیر، اشاره خواهیم کرد.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۰۶.
↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
↑ الدر المنثور، ج ۳، ص ۱۰۶.
↑ الإمام علی (ع): «إنی کنتُ اصَلی فِی المَسجِدِ، فَجاءَ سائِلٌ فَسَأَلَ وأنَا راکعٌ، فَناوَلتُهُ خاتَمی مِن إصبَعی، فَأَنزَلَ اللهُ تَبارَک وتَعالی‌ فِی: «إِنمَا وَلِیکمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالذِینَ ءَامَنُواْ الذِینَ یقِیمُونَ الصلَوةَ وَیؤْتُونَ الزکوةَ وَهُمْ رَاکعُونَ»» (الخصال، ص ۵۸۰، ح ۱).
↑ الإمام الصادق (ع)- فی قَولِهِ تَعالی‌: «إِنما وَلِیکمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الذِینَ آمَنُوا» -: «إنما یعنی: أولی‌ بِکم؛ أی أحَق بِکم، وبِامورِکم، وأنفُسِکم، وأموالِکم، اللهُ ورسولُهُ وَالذینَ آمَنوا؛ یعنی عَلِیاً وأولادَهُ الأَئِمةَ (ع) إلی‌ یومِ القِیامَةِ» (الکافی، ج ۱، ص ۲۸۸، ح ۳).
↑ رسول الله (ص): «مَن کنتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ» (سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۳۳، ح ۳۷۱۳).
↑ عنه (ص): «مَن کنتُ مَولاهُ فَإِن عَلِیاً مَولاهُ» (فضائل الصحابة، ابن حنبل، ج ۲، ص ۵۹۳، ح ۱۰۰۷).
↑ مسند ابن حنبل، ج ۹، ص ۷، ح ۲۳۰۰۶.
↑ اسد الغابة، ج ۱، ص ۶۷۲ ش ۱۰۳۸.
↑ الکافی عن أبی بصیر عن الإمام الباقر (ع): «کنتُ عِندَهُ جالِساً، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ: حَدثنی عنَ وِلایةِ عَلِی، أمِنَ اللهِ، أو مِن رَسولِهِ؟! فَغَضِبَ، ثُم قالَ: وَیحَک، کانَ رَسولُ اللهِ (ص) أخوَفَ للهِ مِن أنَ یقولَ ما لَم یأمُرهُ بِهِ اللهُ!! بَلِ افتَرَضَهُ کمَا افتَرَضَ اللهُ الصلاةَ وَالزکاةَ وَالصومَ وَالحَج» (الکافی، ج ۱، ص ۲۹۰، ح ۵).
↑ «عن جبرئیل عن میکائیل عن إسرافیل عن اللوح عن القلم: یقولُ اللهُ تَبارَک وتَعالی‌: وِلایةُ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أمِنَ ناری» (الأمالی، صدوق، ص ۳۰۶، ح ۳۵۰).
↑ «رسول الله (ص): مَن یریدُ أن یحیا حَیاتی، ویموتَ مَوتی، ویسکنَ جَنةَ الخُلدِ التی وَعَدَنی رَبی، فَلیتَوَل عَلِی بنَ أبی طالِبٍ؛ فَإِنهُ لَن یخرِجَکم مِن هُدی، ولَن یدخِلَکم فی ضَلالَةٍ» (المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۳۹، ح ۴۶۴۲).
↑ ر.ک: دانش‌نامه امیرالمؤمنین (ع)، ج ۲ (بخش سوم/ فصل هفتم/ برکت‌های ولایت او).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۳۶-۱۳۹.
↑ ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷، الصواعق المحرقة، ص۵۵، ابن حجر مکی این حدیث را از معجم طبرانی و دیگران نقل کرده و آن را صحیح شمرده است؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۶۸؛ الفصول المهمة، ص۴۰؛ کمال الدین، ص۲۳۴ و ۲۳۸؛ نیز ر.ک: تفحات الأزهار، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۲.
↑ الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.
↑ نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۲.
↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۶۷.
↑ ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷، الصواعق المحرقة، ص۵۵، ابن حجر مکی این حدیث را از معجم طبرانی و دیگران نقل کرده و آن را صحیح شمرده است؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۶۸؛ الفصول المهمة، ص۴۰؛ کمال الدین، ص۲۳۴ و ۲۳۸؛ نیز ر.ک: تفحات الأزهار، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۲.
↑ الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.
↑ نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۲.
↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۶۷.

[1] تردیدی نیست که در ادبیات عرب، استعمال ماده «وَلَی» در معنای سرپرست، زعیم و پیشوا، بسی شایع بوده است، که به این نکته در تحلیل حدیث غدیر، اشاره خواهیم کرد.

[2] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۰۶.

[3] «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.

[4] الدر المنثور، ج ۳، ص ۱۰۶.

[5] الإمام علی (ع): «إنی کنتُ اصَلی فِی المَسجِدِ، فَجاءَ سائِلٌ فَسَأَلَ وأنَا راکعٌ، فَناوَلتُهُ خاتَمی مِن إصبَعی، فَأَنزَلَ اللهُ تَبارَک وتَعالی‌ فِی: «إِنمَا وَلِیکمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالذِینَ ءَامَنُواْ الذِینَ یقِیمُونَ الصلَوةَ وَیؤْتُونَ الزکوةَ وَهُمْ رَاکعُونَ»» (الخصال، ص ۵۸۰، ح ۱).

[6] الإمام الصادق (ع)- فی قَولِهِ تَعالی‌: «إِنما وَلِیکمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الذِینَ آمَنُوا» -: «إنما یعنی: أولی‌ بِکم؛ أی أحَق بِکم، وبِامورِکم، وأنفُسِکم، وأموالِکم، اللهُ ورسولُهُ وَالذینَ آمَنوا؛ یعنی عَلِیاً وأولادَهُ الأَئِمةَ (ع) إلی‌ یومِ القِیامَةِ» (الکافی، ج ۱، ص ۲۸۸، ح ۳).

[7] رسول الله (ص): «مَن کنتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ» (سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۳۳، ح ۳۷۱۳).

[8] عنه (ص): «مَن کنتُ مَولاهُ فَإِن عَلِیاً مَولاهُ» (فضائل الصحابة، ابن حنبل، ج ۲، ص ۵۹۳، ح ۱۰۰۷).

[9] مسند ابن حنبل، ج ۹، ص ۷، ح ۲۳۰۰۶.

[10] اسد الغابة، ج ۱، ص ۶۷۲ ش ۱۰۳۸.

[11] الکافی عن أبی بصیر عن الإمام الباقر (ع): «کنتُ عِندَهُ جالِساً، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ: حَدثنی عنَ وِلایةِ عَلِی، أمِنَ اللهِ، أو مِن رَسولِهِ؟! فَغَضِبَ، ثُم قالَ: وَیحَک، کانَ رَسولُ اللهِ (ص) أخوَفَ للهِ مِن أنَ یقولَ ما لَم یأمُرهُ بِهِ اللهُ!! بَلِ افتَرَضَهُ کمَا افتَرَضَ اللهُ الصلاةَ وَالزکاةَ وَالصومَ وَالحَج» (الکافی، ج ۱، ص ۲۹۰، ح ۵).

[12] «عن جبرئیل عن میکائیل عن إسرافیل عن اللوح عن القلم: یقولُ اللهُ تَبارَک وتَعالی‌: وِلایةُ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أمِنَ ناری» (الأمالی، صدوق، ص ۳۰۶، ح ۳۵۰).

[13] «رسول الله (ص): مَن یریدُ أن یحیا حَیاتی، ویموتَ مَوتی، ویسکنَ جَنةَ الخُلدِ التی وَعَدَنی رَبی، فَلیتَوَل عَلِی بنَ أبی طالِبٍ؛ فَإِنهُ لَن یخرِجَکم مِن هُدی، ولَن یدخِلَکم فی ضَلالَةٍ» (المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۳۹، ح ۴۶۴۲).

[14] ر.ک: دانش‌نامه امیرالمؤمنین (ع)، ج ۲ (بخش سوم/ فصل هفتم/ برکت‌های ولایت او).

[15] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۳۶-۱۳۹.

[16] ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷، الصواعق المحرقة، ص۵۵، ابن حجر مکی این حدیث را از معجم طبرانی و دیگران نقل کرده و آن را صحیح شمرده است؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۶۸؛ الفصول المهمة، ص۴۰؛ کمال الدین، ص۲۳۴ و ۲۳۸؛ نیز ر.ک: تفحات الأزهار، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۲.

[17] الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.

[18] نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۲.

[19] ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۶۷.

[20] ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸، ح۴۵۷۶ و ۴۵۷۷، الصواعق المحرقة، ص۵۵، ابن حجر مکی این حدیث را از معجم طبرانی و دیگران نقل کرده و آن را صحیح شمرده است؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۶۸؛ الفصول المهمة، ص۴۰؛ کمال الدین، ص۲۳۴ و ۲۳۸؛ نیز ر.ک: تفحات الأزهار، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۲.

[21] الصواعق المحرقة، ص۱۸۹.

[22] نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۲.

[23] ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۱۶۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]