عدل در فقه سیاسی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عدل است. عدل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عدل در لغت - عدل در قرآن - عدل در نهج البلاغه - عدل در معارف دعا و زیارات - عدل در کلام اسلامی - عدل در فقه اسلامی - عدل در فقه سیاسی - عدل در اخلاق اسلامی - عدل در جامعه‌شناسی اسلامی - عدل در معارف و سیره نبوی - عدل در معارف و سیره علوی - عدل در معارف و سیره سجادی - عدل در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

عدل یا عدالت به‌معنای دادگری، مفهومی کلی است که در معنای قرار دادن هر چیزی در جای مناسب خود، اعطای حق هرکسی به او آن‌طور که شایسته است به کار رفته است. در فقه سیاسی، عدالت از اصول سیاسی اسلام بوده و تحقق آن در جامعه، یکی از اهداف اساسی فلسفه بعثت انبیاء است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.

مقدمه

عدالت از مهم‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای انسان محسوب شده و تحقق آن در جامعه از آرمان‌ها و آرزوهای بشریت به حساب می‌آید، لذا فرهیختگان هر جامعه این امر را آرمان خود اعلام کرده و در راه تحقق آن جان‌فشانی‌ها کردند. بلکه پیامبران الهی نیز برای تحقق قسط و عدالت برانگیخته شده و مردم را به این اصل اصیل فراخوانده‌اند.

معناشناسی

عدالت در لغت به‌معنای دادگری استواء، میانۀ دو حد افراط و تفریط، اعتدال، قسط، عدالت‌ورزی و دادگری است.

و در اصطلاح، دادن حق به صاحب حق و هر چیزی را در جای خود گزاردن است و در مقابلِ واژه ظلم قرار داده شده است. در تحقق عدالت، تمامی استعدادها و استحقاق‌های واقعی باید در نظر گرفته شده و به هر کس، بر حسب کار، استعداد و لیاقت فردی، چیزی اعطا می‌گردد.

عدالت بر اساس فرهنگ شیعه و روایات معصومین، در حوزه فردی، وصفی خاص است که قادر است فرد را از هر گونه خلاف و گناه در حوزه‌های مختلف باز داشته و وی را در طریق هدایت حفظ کند. امام خمینی در حوزه فقه در تعریف عدالت چنین آورده است: "عدالت صفت نفسانی (ملکه) ریشه‌داری است که همواره انسان را به ملازمت تقوا، ترک محرمات و فعل واجبات وادار می‌کند".

معنای مفهومی عدل به معنای ملازمت با راه میانه و دوری از زیاده‌روی و تفریط در کارهاست و حقیقت عدل، داشتن هماهنگی در امور است. در عدالت، میانه‌رویی است که زیاده‌روی و کوتاهی در آن نیست، حال، عدالت یا در رأی و اندیشه است، به اینکه فرد، مصون باشد از انحراف، ضعف و شدت. این عدالت، مطابق حق، صواب و درستی است، آن‌گونه که خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾.

یا عدالت در صفات نفسانی است، به اینکه فرد، دارای اخلاقی درونی و باطنی گردد که در آن زیاده‌روی و کوتاهی نباشد یا در اعمال و کارهاست که در گفتار و وظایف فرد و در اعمال اجتماعی خود را نشان می‌دهد، خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى﴾.

پس باید دانست که عدالت از مهم‌ترین موضوعات است و هر عمل نیکی، اخلاق مطلوب و رأی و نظر درست به آن باز می‌گردد. در یک جمع‌بندی می‌توان دریافت که در واژه و اصل لغت عدالت، مفهوم محوری «اعتدال» نقشی کلیدی بازی می‌کند که با «حق» و حکم به آن ارتباط مستقیم دارد.

جاری بودن عدل در تمام زندگی

عدل از اصول پذیرفته ‌شده نزد عقل و ادیان الهی است. عدالت‌خواهی از اصول فطری بشر است. اصل عدالت در همه شئون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تعمیم دارد؛ حتی برخی عدالت را امری فرادینی می‌دانند که ادیان برای اثبات حقانیت خود بدان تمسک می‌جویند.

عدل الهی از مباحث مهم کلامی بین‌المذاهب اسلامی است که از یک سو میان شیعه و اهل سنت و از سوی دیگر میان اشاعره و معتزله مطرح است. نفی ظلم و اعتقاد به عدل الهی یکی از معتقدات اصیل اسلامی (اصول دین) و از ضروریات و اصول دو مذهب شیعه و معتزله است. عدالت در منطق شیعه اهمیت مضاعفی دارد، به گونه‌ای که مکتب شیعه از سوی مذاهب دیگر به عدلیه خوانده شده است

عدالت در فقه سیاسی

اصل عدالت که در سال‌های گذشته در حوزه مسائل اجتماعی مورد غفلت واقع شده بود، در سال‌های اخیر به مراتب مورد استفاده قرار گرفته و نقشی اساسی در حوزه سیاست و اجتماع ایفا کرده است. از این رو در فقه سیاسی بسیار مورد تأکید واقع شده و در سطحی کلان به رفع مشکلات، پرداخته است.

در فقه سیاسی، عدالت از اصول سیاسی اسلام بوده و تحقق آن در جامعه، یکی از دو هدف اساسی فلسفه بعثت انبیاء و نیکوترین خصلت انسانی به شمار آمده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾. اسلام از آغاز، همواره بر اجرای عدالت، نفی نظام طبقاتی و تشکیل جامعه بی‌طبقه توحیدی تأکید ورزیده است و عدل اساس استوار حکم و حکومت و رفتار و کردار آدمی است. آیه شریفه ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ﴾ دلالت بر وجوب عدل در همه مراتب اعمال انسان دارد.

عدالت از دیدگاه امام علی (ع) به صورت یک فلسفه اجتماعی و ناموس بزرگ دینی تلقی شده و سفارش‌های امام (ع) به کارگزاران در تحقق عدالت اسلامی، نقطه عطفی در تاریخ سیاسی اسلام است؛ تا جایی که خود، شهید راه عدالت لقب گرفت.

عدالت در حوزه فقه سیاسی جلوه‌های بسیاری یافته و تأثیرات مضاعفی در نظام سیاسی شیعه ایفا کرده است که برخی از این حوزه‌ها از دیدگاه امام خمینی عبارت‌اند از:

1. اتصاف ولی فقیه به وصف عدالت: شرایطی که برای زمامدار ضروری است، مستقیماً ناشی از طبیعت طرز حکومت اسلامی است. پس از شرایط عامه، مثل عقل و تدبیر دو شرط اساسی وجود دارد که عبارت‌اند از: علم به قانون و عدالت.
2. مساوات در برابر قانون: عدالت اسلامی را می‌خواهیم در این مملکت برقرار کنیم... یک همچو اسلامی که عدالت باشد در آن، اسلامی که در آن ظلم هیچ نباشد، اسلامی که آن شخص اولش با آن فرد آخر همه در سواء در مقابل قانون باشند.
3. اعطای حقوق مردم: اگر احکام اسلام پیاده بشود مستضعفین به حقوق خودشان می‌رسند، تمام اقشار ملت به حقوق حقه خودشان می‌رسند... عدالت الهی بر تمام ملت سایه می‌افکند.
4. جلو‌گیری از استبداد حاکم: امام خمینی در راستای جلو‌گیری از دیکتاتوری و استبداد، ولایت فقیه را به خاطر واجد بودن صفت عدالت ضد استبدادی دانسته، بلکه در این راستا معنای بسیار خاصی از معنای مصطلح از معنای عدالت را برای حاکم شرط دانسته است: "جلو دیکتاتوری را ما می‌خواهیم بگیریم، نمی‌خواهیم دیکتاتوری باشد، می‌خواهیم ضد دیکتاتوری باشد، ولایت فقیه ضد دیکتاتوری است نه دیکتاتوری". "فقیه، مستبد نمی‌شود، فقیهی که این اوصاف را دارد عادل است، عدالتی که غیر از این طوری عدالت اجتماعی، عدالتی که یک کلمه دروغ او را از عدالت می‌اندازد. یک نگاه به نامحرم او را از عدالت می‌اندازد یک همچو آدمی نمی‌تواند خلاف بکند، نمی‌کند خلاف".

عدالت در فقه شیعه

عدالت در فقه شیعه کاربرد وسیعی دارد و در موارد بسیاری، شارع قید عدالت را شرط دانسته است مانند: امام جماعت، امام جمعه، شاهد طلاق، وصیت، قضاوت و... ، از این رو فقیهان به تعریف و مراد خود از عدالت که در فقه شرط دانسته شده است پرداخته و هر گروه، متناسب با مبانی خود به تعریف آن اقدام کرده‌اند.

عدالت

عدالت (Justice) از قدیم مورد بحث فلاسفه و اندیشمندان بوده و توسط دانشمندان مورد بحث قرار گرفته است. عدالت از نظر افلاطون، یک وظیفه اجتماعی است و عبارت از این است که هر شخصی به کارهای مخصوص خود مشغول شود، یعنی آنچه را از او بهتر می‌آید، انجام دهد. به عقیدۀ ارسطو، عادل کسی است که از قوانین پیروی کند و در رفتار خود با دیگران قواعد تساوی و برابری را رعایت کند و ظالم برعکس این است. عدالت اگر پیروی از قوانین باشد عدالت کلی است و اگر عبارت از برابر باشد عدالت جزیی است و این عدالت جزیی نیز بر دو قسم است: ۱- عدالت توزیعی؛ ۲عدالت تعویضی، در عدالت توزیع اگر اشخاص برابر نباشند، نصیب آنان نیز برابر نخواهد بود و عادل کسی است که میان اشخاص و اشیا تناسب دهد که در آن شایستگی و موقعیت افراد و هم وضعیت اشخاص در نظر گرفته می‌شود. اما در عدالت تعویضی (که مخصوص مورد معاملات است و در آن باید مساوات مراعات شود) نسبت در آن برابری در عدد و تناسب عددی است، یعنی در آن نوعی برابری باید لحاظ شود. ارسطو از نوعی دیگر از عدالت نام برده که آن را مخصوص قضات دانسته و از آن به قاعدۀ عدل و انصاف یاد می‌کند، به این معنا که قاضی باید بر اساس انصاف، نقص قانون را مرتفع کند. خواجه نصیرالدین طوسی، محقق شیعی نیز از عدالت بحث کرده و معتقد است که عدالت به دنبال سه فضیلت حکمت و شجاعت و عفت حاصل می‌شود. آیات بسیاری از قرآن کریم دربارۀ عدل و عدالت توحید فرموده و مکرر یادآور شده است که خداوند نیز با بندگان خود به عدالت رفتار می‌کند و ظلم که نقیض عدل است از ساحت مقدس باری تعالی به دور است. ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾.

طرفداران عدالت مدعی هستند، بهترین شیوۀ زندگی اجتماعی، تلاش برای تحقق عدالت است و این چیزی است که انسان‌ها فطرتاً به دنبال آن هستند. ولی آنچه مسلم است تشخیص عدالت و تعیین معیارهای معقول برای آن با صرف نظر از معیارهای وحی، از مشکل‌ترین موضوعات فلسفه حقوق است. به اعتقاد یکی از حقوقدانان، «عدالت عالی‌ترین عنصر حقوقی تلقی شده است به طوری که گفته شده، تمام قوانین برای فعلیت دادن به عدالت است. عدالت خود از مشتقات محرومیت است چون محرومیت است که ما را به فکر عدالت‌خواهی می‌اندازد، هرگاه بتوانیم محرومیت را از صحنۀ بشریت حذف کنیم عدالت خود به خود حذف خواهد شد». عدل و انصاف هرچند مبهم است و کمتر دادرسی بر اساس آن به تنهایی حکمی صادر می‌کند، ولی از مبانی حقوق است. عدالت عبارت است از رعایت تعادل قانون بین منافع موجود و این معنا دارای سه اشکال است: نخست، عدالت به قدری مبهم است که نمی‌توان مباحث حقوقی را بر آن استوار ساخت. دوم، مبانی اعتقادی اشخاص در تحقق دادن به عدالت فرق می‌کند. سوم، عدالت آن است که مصلحت یک قانون بیشتر از مفسدۀ آن باشد وگرنه تعادل منافع غالباً امری موهوم است و صورت خارجی به خود نمی‌گیرد. عدالت از دیدگاه حضرت علی(ع) به لحاظ هماهنگی با طبیعت امور و اینکه روشی است که می‌تواند ادارۀ اجتماعی را منظم کند، از جود برتر است، هر چند جود می‌تواند به عنوان صفت اخلاقی و یک فرد برتر از عدالت به شمار آید. عدالت و قسط از اصول حاکم بر نظام اداری است. الگوی عدالت نیز ریشه در آفرینش الهی دارد ﴿الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾ عدالت در الگوی آفرینش بر محور حق و بر اساس رعایت استحقاق‌ها است تبعیض به معنای تفاوت در عطا نسبت به دو موجود متساوی در استحقاق، ظلم است. جدا شدن از این اصل به مثابۀ خروج نظام از خصلت توحیدی و افتادن در گرداب شرک و کفر است ﴿وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾..

وظیفۀ اجتماعی عدل

تکالیف الهی بر دو دسته‌اند:

1. تکالیف اجتماعی که مکلّف به آنها جامعه است؛
2. تکالیف فردی که مکلّف به آنها فرد است.

عدل تکلیفی است که از یک سو متوجه همۀ افراد جامعه است، و از سوی دیگر متوجه جامعه به عنوان یک شخصیت کلان است. لهذا تکلیف عدلی بر دو نوع است:

1. عدل کلان؛
2. عدل فردی.

در اینجا، عدل کلان موضوع بحث است. عدل کلان بر سه نوع است:

1. عدل پیش از حکومت؛
2. عدل در حکومت؛
3. عدل پس از حکومت.

۱. مقصود از عدل پیش از حکومت عدل در پیدایش حکومت و تأسیس قوۀ حاکمه است. عمل به این عدل وظیفۀ همۀ اعضاء و اقشار تشکیل دهندۀ جامعه است. جامعه - با همۀ اقشار و اعضای تشکیل دهندۀ آن از جمله کسانی که زمامداری جامعه را به عهده می‌گیرند - موظف و مکلّف است که امانت قدرت سیاسی و حکومت را در اختیار صاحبان اصلی حق حکومت قرار دهد. سپردن این امانت بزرگ به دست نااهلان بزرگترین خیانت، و ریشه و بنیاد سایر خیانت‌ها و جنایت‌هایی است که در جامعه رخ می‌دهد. این نوع عدل - عدل در گزینش حاکم یا عدل در تأسیس حکومت - تشکیک بردار نیست. و امرش دائر بین وجود و عدم است؛ لهذا حکومت‌ها از این جهت بر دو قسم‌اند: حکومت‌های عادل که بر مبنای عدل تأسیس شده‌اند که همان حکومت‌های منصوب و مأذون از سوی خداست و حکومت‌های نامشروع و غیر مأذون از سوی حاکم بالذات، یعنی خدای متعال است.

۲. عدل در حکومت وظیفۀ حاکمان است. پس از آنکه مردم امانت حکومت‌داری و قدرت سیاسی را در اختیار فرد یا افرادی قرار دادند وظیفۀ این فرد یا افراد که مسئولیت زمامداری را پذیرفته و امانت بزرگ حکومت را به دست گرفته‌اند عمل به عدل در مدیریت جامعه و اجرای وظایف و مسئولیت‌های حکومتی است.

۳. نوع سوّم عدل کلان، عدل پس از حکومت است. پس از آنکه حکومتی عادل و صالح شکل‌گرفت، وظیفۀ مردم اطاعت از این حکومت و فرمانبرداری از قوانین و دستورات این حکومت است. اطاعت و فرمانبرداری از حکومت عدل وظیفۀ مردم است، سرکشی و نافرمانی در برابر حاکم عادل جامعه را دچار مشکلات و بحران‌های فراوان نموده و او را از دستیابی به آرامش و سعادت باز می‌دارد. در دو آیۀ کریمۀ ذیل به این سه نوع عدل و وظیفۀ انسان‌ها در این زمینه اشاره شده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا * يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾.

در این دو آیه ابتدا به عدل پیش از حکومت اشاره شده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾. و سپس به عدل در حکومت: ﴿وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾. و سرانجام به عدل پس از تشکیل حکومت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾

در آیات کریمۀ قرآن به طور مکرّر به این سه نوع عدل کلان اجتماعی اشاره شده و به وظیفه‌ای که انسان‌ها در این زمینه دارند تذکر داده شده است نظیر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ﴾. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾. ﴿وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ﴾.

و در آیات متعدّد دیگری به وظیفۀ عدل به طور مطلق - اعم از عدل فردی و عدل کلان اجتماعی - اشاره شده است، نظیر: ﴿وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى﴾. ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ﴾. ﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ﴾.

منابع

1. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
2. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
3. سیدباقری، سید کاظم، عدالت سیاسی در قرآن کریم
4. ایزدهی، سید سجاد، فقه سیاسی امام خمینی
5. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲
6. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۲