تحدیث فرشتگان با معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "تحدیث فرشتگان با معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تحدیث فرشتگان با معصوم در قرآن - تحدیث فرشتگان با معصوم در حدیث - تحدیث فرشتگان با معصوم در کلام اسلامی - تحدیث فرشتگان با معصوم در فلسفه اسلامی - تحدیث فرشتگان با معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی تحدیث و الهام

• علوم اهل بیت(ع) منحصر در آنچه از پیامبر اکرم(ص) شنیده بودند نبوده است بلکه یکی دیگر از منابع علوم اهل بیت(ع) محدث بودن ایشان است. امامان(ع) بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می‌آورند، که نوعی الهام به حساب می‌آید. علم و آگاهی که توسط قلب انسان درک می‌گردد، الهام و تأثیر پذیری و معرفتی که توسط دستگاه شنیداری محقق می‌گردد، تحدیث دانسته شده است. محدث کسی است که فرشته با او سخن بگوید؛ بدون اینکه پیامبر باشد و یا فرشته را ببیند و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه ایجاد گردد و یا آنکه در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است لغویون محدّث را به مُلهَم ترجمه کرده و می‌گویند: "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس قوی و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که خداوند آن را به بندگان برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند". در این زمینه محمد بن مسلم می‌‏گوید: نزد امام صادق(ع) صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: «محدّث کسی‌ است که صدای‌ فرشته را می‌‏شنود ولی‌ شخص او را نمی‌‏بیند». عرض کردم: "فدایت شوم از کجا تشخیص می‌‏دهد که کلام فرشته است؟" فرمود: «به واسطه آرامش خاطر و وقاری‌ که در آن حال به وی‌ عطا می‌‏شود می‌‏فهمد فرشته است». سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم و ساره همسر حضرت ابراهیم و با حضرت زهرا(ع) نمونه‌ایی از تحدیث ملائکه است. برخی از امامان(ع) که در دوران طفولیت به مقام امامت می‌رسیدند و از همه چیز آگاه بودند، از این طریق بوده است.

تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی

• مقام تحدیث به این معناست که امام(ع) در اثر نزاهت روحی، صفای باطن و شایستگی علمی به مرتبه‌ای می‌رسد که فرشتگان آسمانی با او به گفتگو می‌پردازند. مقام تحدیث را باید مرتبه‌ای بالاتر از الهام و پایینتر از وحی دانست. بالاتر بودن مقام تحدیث از الهام از دو جهت است:

1. الهام موهبت و رهنمونی است الهی که همه بندگان به میزان صفای باطن یا مصالحی دیگر از آن بهره دارند و اختصاص به افرادی خاص ندارد، چنانکه خداوند در قرآن به صراحت از الهام به مادر موسی یاد کرده است. در حالی که تحدیث مقامی است خاص، که تنها شماری محدود از بندگان صالح خداوند همچون اوصیا و امامان(ع) از آن بهره دارند.
2. در عموم موارد منشأ الهام مبهم است و فقط انسان در می‌‏یابد که بارقه‌ای در دل او درخشیدن گرفته و راهی برای گریز از مهلکه یا برون رفت از یک بحران و مسأله برای او گشوده شده است. اما این که این بارقه توسط چه کسی و چگونه در قلب او افکنده شده، نامشخص است. در حالی که در تحدیث منشأ آنکه فرشته است، برای ولی خداوند از هر جهت آشکار و مشخص است.

• از سویی دیگر، پایینتر بودن مقام تحدیث از مرتبه وحی به دو جهت است:

1. وحی نوعی از ارتباط خداوند به صورت مستقیم، یا با واسطه فرشته است که تنها به پیامبران اختصاص دارد و از رهگذر آن دین یا شریعت یا سایر فرامین الهی به آنان ابلاغ می‌‏گردد، اما تحدیث نوع ضعیف‌تری از ارتباط فرشته با ولی خداوند است که از رهگذر آن دانش افزایی اتفاق می‏‌افتد.
2. در وحی با وساطت فرشته، پیامبر فرشته را در خواب یا بیداری می‌‏بیند، اما در تحدیث ولی خدا تنها صدای ### 313### را می‏‌شنود، اما او را نمی‌‏بیند.

برخی از روایات دربارۀ تحدیث

• دربارۀ تحدیث فرشتگان با امامان معصوم(ع) روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. امام باقر(ع) می‌فرماید: «امام علی(ع) به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل می‌کرد. هنگامی‌ که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می‌کرد».
2. امام باقر(ع) فرمودند: «به درستى که اوصیاى محمد(ص) محدثند».
3. امام صادق(ع) فرمودند: «ما دوازده نفر محدث هستیم».
4. امام کاظم فرمودند: «ائمه، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند». و....

نظر علمای شیعه و اهل سنت دربارۀ مقام تحدیث

• برخی از بزرگان شیعه با توجه به روایات، محدث بودن امامان(ع) را صحیح می‌دانند. شیخ مفید در این زمینه می‌گوید: "نظر من این است که شنیدن صدای ملائک، از نظر عقلی جایز است، از راستگویان شیعه که معصومند، ممتنع نیست. روایاتی در تأیید صحت آن وارد شده است. البته ‌این عمل مخصوص امامان معصوم(ع) است؛ همچنین برای برخی از شیعیان که به صالحین و ابرار و برگزیدگان معروفند، امکان دارد. این نظر فقهای محدث شیعه است". ایشان در جای دیگر می‌نویسد: "ما معتقدیم خداوند متعال بعد از پیامبر(ص)، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها وحی گفته نمی‌شود." از نگاه شیخ مفید، تحدیث و الهام، دو منبع اساسی علم امام، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است. بزرگان دیگری همچون شیخ طوسی هم قائل به چنین نظریه‌ایی هستند.
• بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ‏ فِي‏ الْقَلْب‏" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي‏ الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است.
• اصل وجود محدث در اسلام اجماعی بوده و پیامبر از آن خبر داده که در امت اسلام هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که اهل سنت مصداق آن را برخی از خلفا دانسته و شیعیان مصداق محدث را ائمه اهل بیت(ع) می‌دانند.
• نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه‌های علم آموزی امامان(ع) تحدیث با فرشتگان بوده است.

پرسش‌های وابسته

• رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم
• تحدیث فرشتگان با امام؛
• تحدیث فرشتگان با پیامبر؛
• تحدیث فرشتگان با پیامبر خاتم؛
• تحدیث فرشتگان با ولی؛
• تحدیث فرشتگان با وصی؛
• تحدیث فرشتگان با اهل بیت(ع)؛
• تحدیث فرشتگان با فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

1. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید
2. هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟
3. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
4. کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی
5. امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
6. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
7. شاکر، محمد تقی و برنجکار، رضا، حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت
8. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی
9. مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل
10. رحمان ستایش، محمد کاظم و شهیدی، روح‌الله، اندیشه امامت‌پژوهانه صفار در بصائرالدرجات
11. نادم، محمد حسن و افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد
12. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
13. موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی
14. عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی
15. محمدزاده نقاشان، الهام و نیرومند، رضا، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه
16. شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا
17. فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی
18. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
19. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
20. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
21. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات
22. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه

پانویس