حضرت شعیب علیه السلام

حضرت شعیب علیه السلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت شعیب در قرآن - حضرت شعیب در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

یکی از پیامبران الهی از فرزندان اسحاق و نسل حضرت ابراهیم که بعد از حضرت یوسف و قبل از حضرت موسی (ع) می‌زیست. اهل مَدیَن و زبانش عربی بود. قوم خود را به یکتاپرستی و عدالت و انصاف در تجارت و داد و ستد فرا می‌خواند. چون طغیان قوم او فزونی یافت، خداوند هلاکشان ساخت و او را به جای دیگری فرستاد که "اهل اَیکه" نام داشتند.

حضرت موسی قبل از پیامبر شدن چند سال برای او چوپانی کرد و با یکی از دختران او ازدواج نمود. در گذشت و مدفن او را در مکه می‌دانند..

مفاسد اقتصادی قوم شعیب

این پیامبر این برادر دلسوز و مهربان همانگونه که شیوۀ همۀ پیامبران در آغاز دعوت بود نخست آنها را به اساسی‌ترین پایه‌های مذهب یعنی «توحید» دعوت کرد و «گفت: ای قوم! خداوند یگانۀ یکتا را بپرستید که جز او معبودی برای شما نیست». آنگاه به یکی از مفاسد اقتصادی که از روح شرک و بت‌پرستی سرچشمه می‌گیرد و در آن زمان در میان اهل «مدین» سخت رائج بود اشاره کرد و گفت: «به هنگام خرید و فروش، پیمانه و وزن اشیاء را کم نکنید». کم کردن پیمانه به معنی کم‌فروشی و نپرداختن حقوق مردم است. رواج این دو کار در میان آنها نشانه‌ای بود از نبودن نظم و حساب و میزان و سنجش در کارهایشان، و نمونه‌ای بود از غارتگری و استثمار و ظلم و ستم در جامعۀ ثروتمند آنها. قوم شعیب (مردم «ایکه» و «مدین») در یک منطقه حساس تجاری بر سر راه کاروان‌هایی که از حجاز به شام، و از شام به حجاز و مناطق دیگر رفت و آمد می‌کردند قرار داشتند. می‌دانیم این قافله‌ها در وسط راه، نیازهای فراوانی پیدا می‌کنند که گاهی مردم شهرهایی که در مسیر قرار دارند از این نیازها حداکثر سوءاستفاده را می‌کنند، اجناس آنها را به کمترین قیمت می‌خرند و اجناس خود را به گران‌ترین قیمت می‌فروشند (توجه داشته باشید که در آن زمان بسیاری از معاملات به صورت معامله جنس با جنس انجام می‌شد).

گاه بر اجناسی که می‌خرند هزار عیب می‌گذارند، و جنسی را که در مقابل آن می‌فروشند صد گونه تعریف می‌کنند، و هنگام وزن و پیمانه جنس خود را دقیقاً می‌سنجند و گاه کم‌فروشی می‌کنند ولی جنس دیگران را با بی‌اعتنایی وزن می‌نمایند و گاهی بیشتر از مقدار لازم بر می‌دارند، و چون طرف مقابل به هر حال محتاج و نیازمند است ناچار است به تمام این مسائل تن در دهد! گذشته از کاروان‌هایی که در مسیر راه هستند اهل خود منطقه نیز آنها که ضعیف‌تر و کم درآمدترند و مجبورند جنس خود را با سرمایه‌داران گردن کلفت معامله کنند سرنوشتی بهتر از این ندارند. قیمت متاع، اعم از جنسی را که می‌خرند و جنسی را که می‌فروشند به میل آن ثروتمندان تعیین می‌شود، پیمانه و وزن نیز در هر حال در اختیار آنها است و این بینوای مستضعف باید مانند «مرده‌ای در دست غسال» تسلیم باشد!. شعیب مجدداً روی نظام اقتصادی آنها تأکید می‌کند اگر قبلاً قوم خود را از کم‌فروشی نهی کرده بود در اینجا دعوت به پرداختن حقوق مردم کرده، می‌گوید: «ای قوم! پیمانه و وزن را با عدالت تمام دهید». سپس قدم از آن فراتر نهاده، می‌گوید: «بر اشیاء و اجناس مردم عیب مگذارید، و چیزی از آنها را کم مکنید».

در پایان باز هم از این فراتر رفته، می‌گوید: «در روی زمین فساد مکنید». فساد از طریق کم‌فروشی، فساد از طریق غصب حقوق مردم و تجاوز به حق دیگران، فساد به خاطر بر هم زدن میزان‌ها و مقیاس‌های اجتماعی، فساد از طریق عیب گذاشتن بر اموال و اشخاص و بالاخره به خاطر تجاوز به حریم حیثیت و آبرو و ناموس و جان مردم!. سرانجام به آنها گوشزد کرد که افزایش کمیت ثروت - ثروتی که از راه ظلم و ستم و استثمار دیگران به‌دست آید - سبب بی‌نیازی شما نخواهد بود، بلکه «سرمایۀ حلالی که برای شما باقی می‌ماند هر چند کم و اندک باشد اگر ایمان به خدا و دستورش داشته باشید بهتر است».

سرگذشت تاریخی

آنها که بت‌ها را آثار نیاکان و نشانۀ اصالت فرهنگ خویش می‌پنداشتند و از کم‌فروشی و تقلب در معامله سود کلانی می‌بردند، در برابر شعیب چنین گفتند: «ای شعیب! آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که ما آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک گوئیم؟ و یا آزادی خود را در اموال خویش از دست دهیم و نتوانیم به دلخواهمان در اموالمان تصرف کنیم؟ تو که آدم بردبار، پرحوصله و فهمیده‌ای»، از تو چنین سخنانی بعید است! این جمعیت ظالم و ستمگر که خود را در برابر حرف‌های منطقی شعیب بی‌دلیل دیدند برای اینکه به خودکامگی خود ادامه دهند، سیل تهمت و دروغ را متوجه او ساختند. همان برچسب همیشگی را که مجرمان و جباران به پیامبران می‌زدند به او زدند و «گفتند: تو فقط از افسون‌شدگانی»! تو اصلاً یک حرف منطقی در سخنانت دیده نمی‌شود و گمان می‌کنی با این سخنان می‌توانی ما را از آزادی عمل در اموالمان باز داری؟!. به علاوه «تو فقط بشری هستی همچون ما»، چه انتظاری داری که ما پیرو تو شویم، اصلاً چه فضیلت و برتری بر ما داری؟. «ما تنها گمانی که دربارۀ تو داریم این است که فرد دروغگویی هستی»! بعد از گفتن این سخنان ضد و نقیض که گاهی او را دروغگو و انسانی فرصت‌طلب که می‌خواهد با این وسیله بر آنها برتری جوید، و گاه او را افسون شده خواندند، آخرین سخنشان این بود که بسیار خوب «اگر راست می‌گویی سنگ‌های آسمانی را بر سر ما فرو ریز» و ما را به همان بلایی که به آن تهدیدمان می‌کنی مبتلا ساز تا بدانی ما از این تهدیدها نمی‌ترسیم! و به این ترتیب بی‌شرمی و وقاحت را به آخر رساندند و کفر و تکذیب را به بدترین صورتی نشان دادند.

پاسخ شعیب

اما شعیب در پاسخ آنها که سخنانش را حمل بر سفاهت و دلیل بر بی‌خردی گرفته بودند «گفت: ای قوم من! (ای گروهی که شما از منید و من هم از شما و آنچه را برای خود دوست دارم برای شما هم می‌خواهم) هرگاه خداوند دلیل روشن و وحی و نبوت به من داده باشد و علاوه بر این روزی پاکیزه و مال به قدر نیاز به من داده باشد، آیا در این صورت، صحیح است که من مخالفت فرمان او کنم و یا نسبت به شما قصد و غرضی داشته باشم و خیرخواهتان نباشم؟!». شعیب با این جمله می‌خواهد بگوید من در این کار تنها انگیزۀ معنوی و انسانی و تربیتی دارم، من حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید و همیشه انسان دشمن چیزی است که نمی‌داند. سپس این پیامبر بزرگ اضافه می‌کند «گمان مبرید که من می‌خواهم شما را از چیزی باز دارم ولی خودم به سراغ آن بروم». به شما بگویم کم‌فروشی نکنید و تقلب و غش در معامله روا مدارید، اما خودم با انجام این اعمال ثروتی بیندوزم و یا شما را از پرستش بت‌ها منع کنم اما خود در برابر آنها سر تعظیم فرود آورم، نه هرگز چنین نیست.

از این جمله چنین بر می‌آید که آنها شعیب را متهم می‌کردند که او قصد سودجوئی برای شخص خودش دارد، و لذا صریحاً این موضوع را نفی می‌کند. سرانجام به آنها می‌گوید: «من یک هدف بیشتر ندارم و آن اصلاح شما و جامعه شما است تا آنجا که در قدرت دارم». «تنها از خدا توفیق می‌طلبم. تنها بر او تکیه می‌کنم و در همه چیز به او باز می‌گردم». برای حل مشکلات، با تکیه بر یاری او تلاش می‌کنم، و برای تحمل شدائد این راه، به او باز می‌گردم. سپس آنها را متوجه به یک نکته اخلاقی می‌کند و آن اینکه بسیار می‌شود که انسان به خاطر بغض و عداوت نسبت به کسی، و یا تعصب و لجاجت نسبت به چیزی، تمام مصالح خویش را نادیده می‌گیرد، و سرنوشت خود را به دست فراموشی می‌سپارد، به آنها می‌گوید «ای قوم من! مبادا دشمنی و عداوت با من شما را به گناه و عصیان و سرکشی وا دارد. مبادا همان بلاها و مصائب و رنج‌ها و مجازات‌هایی که به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید به شما هم برسد حتی قوم لوط با آن بلای عظیم یعنی زیر و رو شدن شهرهایشان و سنگباران شدن از شما چندان دور نیستند».

نه زمان آنها از شما چندان فاصله دارد، و نه مکان زندگیشان و نه اعمال و گناهان شما از گناهان آنان دست کمی دارد!. البته «مدین» که مرکز قوم شعیب بود از سرزمین قوم لوط فاصلۀ زیادی نداشت،؛ چراکه هر دو از مناطق شامات بودند، و از نظر زمانی هر چند فاصله داشتند اما فاصلۀ آنها نیز آنچنان نبود که تاریخشان به دست فراموشی سپرده شده باشد، و اما از نظر عمل هر چند میان انحرافات جنسی قوم لوط و انحرافات اقتصادی قوم شعیب، ظاهراً فرق بسیار بود، ولی هر دو در تولید فساد، در جامعه و به هم ریختن نظام اجتماعی و از میان بردن فضائل اخلاقی و اشاعۀ فساد با هم شباهت داشتند.

تهدیدهای متقابل شعیب و قومش

شعیب این پیامبر بزرگ که به خاطر سخنان حساب شده و رسا و دلنشین به عنوان خطیب الانبیاء لقب گرفته، گفتارش را که بهترین راهگشای زندگی مادی و معنوی این گروه بود با صبر و حوصله و متانت و دلسوزی تمام ایراد کرد، اما ببینیم این قوم گمراه چگونه به او پاسخ گفتند. آنها با چهار جمله که همگی حکایت از لجاجت و جهل و بی‌خبری می‌کرد جواب دادند. نخست اینکه «گفتند: ای شعیب ما بسیاری از حرف‌های تو را نمی‌فهمیم». اساساً سخنان تو سر و ته ندارد! و محتوا و منطق با ارزشی در آن نیست که ما بخواهیم پیرامون آن بیندیشیم! و به همین دلیل چیزی نیست که بخواهیم آن را ملاک عمل قرار دهیم، بنابراین زیاد خود را خسته مکن و به سراغ دیگران برو! دیگر اینکه «ما تو را در میان خود ضعیف و ناتوان می‌یابیم». بنابراین اگر فکر کنی حرف‌های بی‌منطقت را با قدرت و زور می‌توانی به کرسی بنشانی، آن هم اشتباه است.

گمان مکن اگر ما حساب تو را نمی‌رسیم به خاطر ترس از قدرت تو است، «اگر ملاحظۀ قوم و قبیله‌ات و احترامی که برای آنها قائل هستیم نبود» تو را به بدترین صورتی به قتل می‌رساندیم یعنی «تو را سنگباران می‌کردیم»! سرانجام گفتند «تو برای ما فردی نیرومند و شکست‌ناپذیر نیستی». تو هر چند از بزرگان قبیله‌ات محسوب می‌شوی به خاطر برنامه‌ای که در پیش گرفتی در نظر ما قرب و منزلتی نداری. شعیب بدون اینکه از سخنان زننده و توهین‌های آنها از جا در برود، با همان منطق شیوا و بیان رسا به آنها چنین پاسخ «گفت: ای قوم! آیا این چند نفر قوم و قبیلۀ من نزد شما از خداوند عزیزترند»؟ شما که به خاطر فامیل من که به گفتۀ خودتان چند نفری بیش نیستند به من آزار نمی‌رسانید چرا به خاطر خدا سخنانم را نمی‌پذیرید؟ آیا چند نفر در برابر عظمت پروردگار به حساب می‌آیند؟

آیا شما برای خدا احترام قائلید؟ «با اینکه او و فرمان او را پشت سر انداخته‌اید»؟ و در پایان می‌گوید: فکر نکنید خداوند اعمال شما را نمی‌بیند و سخنانتان را نمی‌شنود. «یقین بدانید که پروردگار من به تمام اعمالی که انجام می‌دهید، احاطه دارد». از آنجا که مشرکان قوم شعیب در آخر سخنان خود، او را تهدید ضمنی به سنگسار کردن نمودند، و قدرت خود را به رخ او کشیدند، شعیب موضع خویش را در برابر تهدید آنها چنین مشخص می‌کند. «ای قوم من! هر چه در قدرت دارید انجام دهید و کوتاهی نکنید و هر کاری از دستتان ساخته است مضایقه ننمائید. من نیز کار خودم را می‌کنم. اما بزودی خواهید فهمید چه کسی گرفتار عذاب خوارکننده خواهد شد من یا شما و چه کسی دروغگو است، من یا شما؟. و حال که چنین است، شما در انتظار بمانید، من هم در انتظارم». شما در انتظار این باشید که بتوانید با قدرت و جمعیت و ثروت و نفوذتان بر من پیروز شوید من هم در انتظار این هستم که مجازات دردناک الهی بزودی دامان شما جمعیت گمراه را بگیرد و از صفحه گیتی براندازد.

پایان عمر تبهکاران مدین

در سرگذشت اقوام پیشین بارها در قرآن مجید خوانده‌ایم که در مرحله نخست، پیامبران به دعوت آنها به سوی خدا بر می‌خاستند و از هرگونه آگاه‌سازی و اندرز و نصیحت مضایقه نمی‌کردند، در مرحله بعد که اندرزها برای گروهی سود نمی‌داد، روی تهدید به عذاب الهی تکیه می‌کردند، تا آخرین کسانی که آمادگی پذیرش دارند تسلیم حق شوند و به راه خدا باز گردند و اتمام حجت شود، در مرحلۀ سوم که هیچ‌یک از اینها سودی نمی‌داد به حکم سنت الهی در زمینۀ تصفیه و پاکسازی روی زمین، مجازات فرا می‌رسید و این خارهای سر راه را از میان می‌برد. در مورد قوم شعیب یعنی مردم «مدین» نیز، سرانجام مرحلۀ نهائی فرا رسید، چنانکه قرآن گوید: «هنگامی که فرمان ما (دائر به مجازات این قوم گمراه و ستمکار و لجوج) فرا رسید، نخست شعیب و کسانی را که با او ایمان آورده بودند به برکت رحمت خود از آن سرزمین نجات دادیم». «سپس فریاد آسمانی و صیحۀ عظیم مرگ‌آفرین، ظالمان و ستمگران را فرو گرفت». «صیحه» به معنی هرگونه صدای عظیم است، این صیحه احتمالا به وسیلۀ صاعقه و مانند آن بوده است، گاهی ممکن است امواج صوتی به قدری قوی باشد که سبب مرگ گروهی شود.

و به دنبال آن می‌فرماید: «قوم شعیب بر اثر این صیحۀ آسمانی در خانه‌های خود برو افتادند و مردند» و اجساد بی‌جانشان به عنوان درس‌های عبرتی تا مدتی در آنجا بود. آنچنان طومار زندگانی آنها در هم پیچیده شد که «گویا هرگز ساکن آن سرزمین نبودند. هفت روز، گرمای سوزانی سرزمین آنها را فرا گرفت، و مطلقاً نسیمی نمی‌وزید، ناگاه قطعه ابری در آسمان ظاهر شد و نسیمی وزیدن گرفت، آنها از خانه‌های خود بیرون ریختند و از شدت ناراحتی به سایۀ ابر پناه بردند. در این هنگام صاعقه‌ای مرگبار از ابر برخاست، صاعقه‌ای با صدای گوش خراش، و به دنبال آن آتش بر سر آنها فرو ریخت، و لرزه‌ای بر زمین افتاد، و همگی هلاک و نابود شدند. تمام آن ثروت‌هایی که به خاطر آن گناه و ظلم و ستم کردند و تمام آن کاخ‌ها و زینت‌ها و زرق و برق‌ها و غوغاها، همه از میان رفت و همه خاموش شدند. سرانجام قرآن می‌فرماید: «دور باد سرزمین مدین از لطف و رحمت پروردگار همان‌گونه که قوم ثمود دور شدند». روشن است که منظور از «مدین» در اینجا اهل مدین است. آنها بودند که از رحمت خدا دور افتادند.

جستارهای وابسته

• دختران شعیب
• قوم شعیب (اهل مدین)
• دین حضرت شعیب

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن