خوش‌خلقی در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خوش‌خلقی است. خوش‌خلقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خوش‌خلقی در لغت - خوش‌خلقی در قرآن - خوش‌خلقی در حدیث - خوش‌خلقی در نهج البلاغه - خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی - خوش‌خلقی در معارف دعا و زیارات - خوش‌خلقی در معارف و سیره نبوی - خوش‌خلقی در معارف و سیره حسینی - خوش‌خلقی در معارف و سیره سجادی - خوش‌خلقی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - خوش‌خلقی در خانواده - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سیره پیامبر اکرم (ص) می‌آموزد که مرد و زن زندگی مشترک را با رفتاری نیکو طی کنند و از بودن باهم و زیستن در کنار هم لذت ببرند و یکدیگر را کامل نمایند و به سوی اهداف زندگی‌شان سلوک کنند؛ و قرآن کریم به مردان فرمان می‌دهد که در هر حال با همسرانشان نیک‌رفتاری داشته باشند و ناملایمات زندگی آنان را به رفتاری دیگر نکشاند، و حتی اگر زندگی مشترک به بن‌بست رسید و به هیچ وجه ادامه آن ممکن نگردید و کار به جدایی کشید، آنجا نیز با نیک‌رفتاری جدایی صورت پذیرد.

﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا * فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ﴾.

﴿الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ﴾.

قرآن کریم می‌آموزد که چون انسان همسر می‌گزیند، به نیک‌رفتاری هم متعهد می‌گردد؛ تشکیل خانواده و نیک‌رفتاری با همسر لازم و ملزوم یکدیگرند، چنان‌که عبد الرحمن بن اعین از امام صادق (ع) روایت کرده است که حضرت فرمود: «إِذَا أَرَادَ الرَّجُلُ أَنْ يَتَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ فَلْيَقُلْ أَقْرَرْتُ‏ بِالْمِيثَاقِ‏ الَّذِي‏ أَخَذَ اللَّهُ‏ ﴿فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ﴾‏».

نیک‌رفتاری با همسر پیمانی است در ذات زندگی مشترک و چون کسی پذیرای پیوند مشترک شود، به رفتار نیک نیز متعهد می‌گردد و حق نقض این پیمان الهی را ندارد. تربیت‌شدگان مدرسه نبوی مکرر این پیمان را یادآور شده‌اند تا مبادا از این پیمان غفلت شود. سخن نقل شده از حضرت رضا (ع) بیانگر این حقیقت است: «لَمَّا تَزَوَّجَ أَبُوجَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الرِّضَا (ع) ابْنَةَ الْمَأْمُونِ خَطَبَ لِنَفْسِهِ فَقَالَ... زَوَّجَنِي‏ ابْنَتَهُ‏ عَلَى‏ مَا فَرَضَ‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُسْلِمَاتِ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ مِنْ إِمْسَاكٍ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٍ بِإِحْسَانٍ».

در آموزه‌های پیشوایان دین نیک‌رفتاری با خانواده چنان والامرتبه است که آثار و نتایج آن تنها به سامان دادن زندگی خانوادگی محدود نمی‌شود، بلکه آثار و نتایج روحی و روانی آن بر خود شخص و نیز در نظام تکوین درخور توجه است. حدیث امام صادق (ع) از این جمله است: «مَنْ‏ حَسُنَ‏ بِرُّهُ‏ بِأَهْلِهِ‏ زَادَ اللَّهُ فِي عُمُرِهِ».

راه و رسم نبوی

رسول خدا (ص) به تمام معنا در زندگی خانوادگی نیک‌رفتار بود و خود می‌فرمود: «‏[أَلَا] خَيْرُكُمْ‏ خَيْرُكُمْ‏ لِنِسَائِهِ‏ وَ أَنَا خَيْرُكُمْ لِنِسَائِي».

پیامبر نسبت به خانواده، بهترین رفتار را داشت، چنان‌که خود اظهار می‌داشت: «خَيْرُكُمْ‏ خَيْرُكُمْ‏ لِأَهْلِهِ‏ وَ أَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي».

رسول خدا (ص) گذشته از آن‌که با رفتار خود نسبت به همسرانش نیک‌رفتاری در خانواده را به پیروان خود می‌آموخت، با آموزه‌های مکرر خود تلاش می‌کرد تا رسوبات فرهنگ جاهلی و روابط و مناسبات خانوادگی برخاسته از آن را از ذهن و روح و روابط مسلمانان بشوید و آنان را با نیک‌رفتاری در خانواده آشنا سازد و تربیت نماید. آن حضرت به پیروان خود می‌فرمود: «فَإِنَّ خِيَارَكُمْ‏ خِيَارُكُمْ‏ لِأَهْلِهِ‏».

در اندیشه نبوی و در راه و رسم نیکوی آن پیام‌آور الهی، رفتار خانوادگی ترازویی دقیق در شناخت آدمی و میزانی روشن برای سنجش ارزش‌های انسانی است. هرچه آدمی در مراتب انسانی و ایمانی بالاتر رود، خلق و خویش نیکوتر شود و به آن پیام‌آور زیبایی‌ها و نیکی‌ها شبیه‌تر گردد؛ و همین‌گونه است نیک‌رفتاری خانوادگی، چنان‌که رسول خدا (ص) فرمود: «إِنَّ‏ أَكْمَلَ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ‏ خُلُقاً، وَ خِيَارُكُمْ خِيَارُكُمْ لِنِسَائِهِمْ».

و نیز روایت شده است که آن حضرت فرمود: «إِنَّ‏ أَكْمَلَ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ‏ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ‏ بِأَهْلِهِ‏».

پیامبر اکرم (ص) در موارد متعدد به نیک‌رفتاری خانوادگی سفارش فرمود و تأکید ورزید. در حج بدرود در خطبه مهم و اساسی خود چنین فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ‏ لِنِسَائِكُمْ‏ عَلَيْكُمْ‏ حَقّاً وَ لَكُمْ عَلَيْهِنَّ حَقّاً... أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ وَ اسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكِتَابِ اللَّهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِي النِّسَاءِ وَ اسْتَوْصُوا بِهِنَّ خَيْراً».

رسول خدا (ص) برای آن‌که نیک‌رفتاری براساس بنیادی حقیقی جلوه یابد، پیروان خود را آگاه ساخت که تشکیل خانواده تعهد سپردن به خدای حاضر ناظر قاهر است و زن نزد مرد چون امانتی الهی است که لازم است حرمت او را پاس بدارد و او را چون امانتی گرانقدر احترام نماید و جز به نیک‌رفتاری با او رفتاری ننماید. روایت شده است که رسول خدا (ص) در جمع مسلمانان به پا خاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «إِنَّ اللَّهَ يُوصِيكُمْ بِالنِّسَاءِ خَيْرًا إِنَّ اللَّهَ يُوصِيكُمْ بِالنِّسَاءِ خَيْرًا، إِنَّ اللَّهَ يُوصِيكُمْ بِالنِّسَاءِ خَيْرًا، فَإِنَّهُنَّ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَ عَمَّاتِکُمْ وَخَالَاتُكُمْ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَمَا یَعْلُو يَدَیْهَا الْخَيْطَ فَمَا يَرْغَبُ وَاحِدٌ مِنْهُمَا عَنْ صَاحِبِهِ حتَّى يَمُوتَا هَرَماً».

این شیوه بیان برای تأکید در رفتار نیک با همسر است، و مثال آوردن زن و شوهری از اهل کتاب و حفظ پیوند زناشویی در سخت‌ترین شرایط به گونه‌ای که از شدت تنگدستی حتی به اندازه نخی دارایی ندارند و باهم به نیکویی زندگی می‌کنند، برای شدت مبالغه در نیک‌رفتاری در زندگی زناشویی تا هنگام مرگ است.

رسول خدا (ص) در موارد متعدد پیروان خود را به رفتاری نیک با همسر خود و زندگی به دور از بدرفتاری فراخوانده و بر آن تأکید کرده است: «اسْتَوْصُوا بِالنِّسَاءِ خَيْراً».

اوصیای پیامبر نیز به تمام معنا در زندگی خانوادگی جلوه نیک‌رفتاری بودند و بدین امر سفارش می‌نمودند. امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرمود: «أُوصِيكُمْ‏ بِنِسَائِكُمْ‏».

امیر مؤمنان علی (ع) والاترین نمونه تربیت‌یافته مدرسه نبوی، در تمام دوران زندگی خانوادگی‌اش نیکوترین رفتار را با همسر جلوه بخشید و بدین راه و رسم تأکید می‌نمود. ابومخنف از عبدالرحمن بن جندب از پدرش روایت کرده است که علی (ع) در روز عید قربان خطبه خواند و پس از تکبیر مطالبی مهم فرمود و در آن خطبه یادآور شد: «وَ أَحْسِنُوا إِلَى‏ نِسَائِكُمْ‏».

نیک‌رفتاری با همسر در راه و رسم پیشوایان دین دو وجه دارد. وجه نخست تعهدات الهی در نیک‌رفتاری با همسر است که این وجه ملازم تشکیل خانواده است و هر که به پیمان همسری متعهد می‌شود، به حرمت بانی و احترام‌گذاری نیز متعهد می‌گردد. به عنوان نمونه از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «‏أَنَّ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ (ع) كَانَ يَتَزَوَّجُ... عَلَى أَنْ يَقُولَ... قَدْ زَوَّجْنَاكَ‏ عَلَى‏ شَرْطِ اللَّهِ‏».

وجه دوم آن اموری است که زن و مرد به عنوان اموری نیک در رفتار خانوادگی با یکدیگر قرار می‌گذارند و می‌پذیرند که با یکدیگر چنین رفتار نمایند، که این امور تابع روحیات و سلایق و فرهنگ و عادات است و تا آنجا که حریمی انسانی آسیب نبیند و مرزی از مرزهای دینی نشکند، این امور نیز در دایره نیک‌رفتاری اموری متعهدانه است. از امام صادق (ع) از پدر گرامی‌اش روایت کرده است که امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرمود: «مَنْ شَرَطَ لِامْرَأَتِهِ شَرْطاً فَلْيَفِ لَهَا بِهِ فَإِنَّ الْمُسْلِمِينَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ‏ إِلَّا شَرْطاً حَرَّمَ‏ حَلَالًا أَوْ أَحَلَّ حَرَاماً».

اگر نیک‌رفتاری در این دو وجه پاس داشته شود، زندگی خانوادگی از آرامش و آسایش لازم، و راحت و برکت مطلوب بهره‌مند می‌گردد، و رحمت الهی بر آن سایه می‌اندازد. امام صادق (ع) در این جهت فرموده است: «رَحِمَ‏ اللَّهُ‏ عَبْداً أَحْسَنَ‏ فِيمَا بَيْنَهُ‏ وَ بَيْنَ‏ زَوْجَتِهِ‏».

نیک‌رفتاری رابطه‌ای دوسویه و دوطرفه است، و تمام جلوه‌های رفتاری اعم از گفتار و کردار، و نشست و برخاست، و نگاه و احساس و... را دربر می‌گیرد، و هریک از زن و مرد در پرتو نیک‌رفتاری، به نیک‌رفتاری متقابل میدان می‌دهد و آن را پربار می‌سازد. اگر مرد انتظار نیک‌رفتاری از زن را دارد، جز در پرتو نیک‌رفتاری بدان دست نمی‌یابد، چنان‌که امام علی (ع) فرموده است: «وَ أَحْسِنُوا لَهُنَّ‏ الْمَقَالَ‏ لَعَلَّهُنَّ‏ يُحْسِنَ‏ الْفِعَالَ‏».

اهمیت نیک‌رفتاری در مدرسه نبوی تا بدان پایه است که در آموزه‌های پیامبر اکرم (ص) و اوصیای آن حضرت تعابیری سخت تهدیدکننده نسبت به نقص نیک‌رفتاری با همسر و فرزندان آمده است، چنان‌که از امام کاظم (ع) روایت شده است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَيْسَ يَغْضَبُ لِشَيْ‏ءٍ كَغَضَبِهِ‏ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ‏».

با اصل قرار گرفتن نیک‌رفتاری در زندگی خانوادگی است که رضایت الهی حاصل می‌شود و برکات حاصل از آن، مرد و زن را دربر می‌گیرد.

خوش‌خلقی در سیره پیامبر خاتم

در احادیث اهل بیت (ص)، حُسن خُلق، گاه به معنای خوش برخوردی به کار می‌رودمانند سخن پیامبر (ص): "بهترین شما، خوش‌خوترین شماست؛ آنان که اُنس می‌گیرند و با آنها اُنس گرفته می‌شود". و گاه به معنای مکارم اخلاقی که در همه روابط میان‌ فردی و عرصه‌های اخلاقی نمود می‌یابدمانند سخن پیامبر خدا (ص): "تفسیر خوش‌خویی، این است: به هر چه از دنیا به او برسد، راضی است و اگر چیزی به او نرسد، ناراضی نمی‌شود" و نیز سخن امام علی (ع): "خوش‌خویی در سه چیز است: پرهیز از حرام‌ها، طلب [روزی] حلال، و توسعه بر خانواده". از این رو هنگامی که از حسن خلق پیامبر (ص) یاد می‌کنیم، شاید تصوّر شود که تنها از گشاده‌رویی و خوش‌رویی ایشان سخن می‌گوییم، در حالی که مقصود ما معنای فراگیر آن است.

گشاده‌رویی ـ به ویژه اگر همیشگی باشد و در عرصه‌های دشوار و صحنه‌های تیره و تار زندگی رنگ نبازد- خود از بزرگ‌ترین صفات آدمی است، امّا گشاده‌رویی تنها می‌‌تواند بخش کوچکی از حسن خلق پیامبر (ص) را نشان دهد که خدای متعال آن را بزرگ خوانده است؛ اشاره است به آیه ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾؛ خلق بزرگی که حاصل تربیت و ادب قرآنی و الهی است. و از دل دین بزرگ و گسترده اسلام با همه ارزش‌های عالی و والایش بر آمده است. با توجه به این نکته آیا می‌توان همه نیکی‌های اخلاقی را در یک صفت به نام گشاده‌رویی یا خوش‌رویی خلاصه نمود؟ آیا ممکن است همه مکارم اخلاقی جلوه یافته در روابط اجتماعی و انسانی پیامبر (ص) را که برخاسته از ارزش‌های عقلی، فطری و دینی است، با یک صفت به نام گشاده‌رویی یا خوش‌خوبی نمایاند؟!

آیا می‌توان کسی که روح‌القدس را به تعلیم و مراقبت او گماشته‌اند و اخلاق نیکوی همه پیامبران را در وجود او تنیده‌اند و تمام اوصاف فرستادگان الهی را در او سرشته‌اند به خوش خلقی ستود و چیزی جز معنای فراگیر و گسترده "حسن خلق" در همه عرصه‌های آن، مقصود داشت؟! و آیا پس از مدح خداوند از پیامبر (ص) با صفت خُلق عظیم، واژه دیگری می‌تواند گستردگی و ژرفای صفات اخلاقی ایشان را بر نماید؟!

نگاهی گذرا به احادیث باب "عظمت خوش‌خویی پیامبری" به ما می‌فهماند که تمام صفات نیکوی سفارش شده در قرآن و اخلاق ویژه مؤمنان، همه و همه به گونه اعلا و کامل در پیامبر اکرم (ص) وجود داشته و ایشان سرآمد همگان در هر صفت نیکویی بوده‌اند. از این رو هر گاه ایشان را به حسن خلق و خوش‌خویی توصیف می‌کنیم، افزون بر گشاده‌رویی و خوش‌خلقی، به همه صفات نیکو و برجسته ایشان در روابط انسانی نظر داریم و آنچه در پی می‌آید، جلوه‌های گوناگون این اخلاق والا و برجسته را گزارش می‌کند.

عظمت خوش‌خویی پیامبر (ص)

قرآن کریم در مورد خوش‌خویی پیامبر (ص) بیان می‌کند: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾.

خوش‌خویی پیامبر (ص) در حدیث:

1. امام علی (ع) درباره این سخن خدای متعال ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ می‌فرماید: خوی بزرگ، همان ادب و تربیت قرآنی است.
2. به نقل از ابو جارود، درباره آیه ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾: امام باقر (ع) فرمود: "آن خوی بزرگ، اسلام است". و روایت شده است که خوی بزرگ، همان دین بزرگ است.
3. عایشه گفت: اخلاق پیامبر (ص) همان مضمون ده آیه ابتدای سوره مؤمنون است و هر کس که خداوند سبحان، او را به خُلق و خوی بزرگ بستاید، ستایش دیگری در پس آن وجود ندارد.
4. به نقل از سعد بن هشام بن عامر: نزد عایشه رفتم و گفتم: ای مادر مؤمنان! مرا از خوی پیامبر (ص) آگاه کن. گفت: خوی پیامبر، همان فرمان و سفارش‌های قرآن است. آیا قرآن نمی‌خوانی؛ سخن خدای عزّوجلّ را که می‌فرماید: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾
5. به نقل از عایشه: هیچ‌کس نیکوخوتر از پیامبر خدا (ص) نبود. هیچ یک از یاران و افراد خانواده‌اش او را نخواند، جز آن که فرمود: "بله، بله". از این رو، خداوند عزّوجلّ نازل فرمود: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾.
6. به نقل از امیر مؤمنان (ع)، ابن عبّاس، ابو هریره، جابر بن سمره و هند بن ابی هاله: پیامبر خوش‌قیافه و خویی بزرگ داشت و نرم‌خو بود.
7. امام صادق (ع) در سخنرانی ویژه‌ای که حالات پیامبر (ص) را در آن بیان فرمود: وارسته‌ای بی‌مانند بود و هاشمی تباری بی‌همتا، و مکّی زاده‌ای که هم‌تراز نداشت. خصلتش حیا بود و سرشتش سخا. بر ارزش‌ها و خوی‌های پیامبری، سرشته، و اوصاف و خردمندی‌های رسالت در وجودش نهاده شده بود.
8. امام صادق (ع) به نقل از ابو طالب در گرامی‌ داشت محمد (ص)، هنگامی که خدیجه را برای وی از عمویش ورقه بن نوفل خواستگاری کرد. سپس این برادر زاده‌ام - یعنی پیامبر خدا - از کسانی است که با هیچ یک از مردان قریش سنجیده نمی‌شود، جز آن که بر او برتری می‌یابد، و با هیچ مردی مقایسه نمی‌شود، جز آن که از او بزرگ‌تر آید، و هیچ هم‌ترازی میان مردمان ندارد. اگر چه دارایی‌اش اندک است، امّا دارایی، عطای الهی برای گذران زندگی است و جز سایه‌ای رفتنی نیست.

نشانه‌های خوش‌خویی پیامبر (ص)

1. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: خداوند، مرا برای رنج دادن دیگران یا رنج دادن خود برنینگیخت؛ بلکه مرا به عنوان آموزنده و آسان گیرنده برانگیخت.
2. امام علی (ع) درباره همنشینی پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: مردم از اخلاق او در آسانی و گشایش بودند و او برایشان پدر بود و با همه مردم یکسان و با خوش‌خویی رفتار می‌نمود.
3. امام علی (ع) در باره رفتار پیامبر خدا (ص) در بیرون خانه می‌فرماید: از مردم می‌پرهیخت و خود را از آنان می‌پائید، بدون آن که خوش رویی‌اش را از آنان دریغ کند یا با آنان، بد خُلقی کند.
4. امام علی (ع) در توصیف شیوه همنشینی پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: همواره خوش‌رو و آسان‌گیر و نرم‌خو بود. نه خَشِن بود، نه درشت‌خوی، نه عربده‌کش، نه ناسزاگو، نه عیب‌جو و نه مدیحه‌گوی.
5. به نقل از ابو عبد الله جدلی: به عایشه گفتم: اخلاق پیامبر (ص) با خانواده‌اش چگونه بود؟ گفت: نیک‌خوترین مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بدزبانی می‌کرد، و نه اهل هیاهو به راه انداختن در کوچه و بازار بود، و بدی را با بدی جبران نمی‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌نمود.
6. امام حسن (ع) در آنچه از هند بن ابی هاله در توصیف اخلاق پیامبر خدا (ص) نقل فرموده است: نه جفاکار و درشت‌خوی بود و نه خوار و سست.
7. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) فرمود: "آیا شما را از کم شباهت‌ترینتان به من خبر ندهم؟". گفتند: چرا، ای پیامبر خدا! فرمود: "شخص زشت‌گوی زشت‌کردار بدزبان بخیل متکبّرِ کینه‌توزِ حسود".
8. امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) می‌فرماید: یکی از چیزهایی که اسلام را می‌آرایند، اخلاق نیکو میان مردم است. پس بر اخلاق نیکو و روش و خوی نیکو مواظبت کنید، که آن از چیزهایی است که به شما نزد مردم زینت می‌بخشند. امّا بدانید هنگامی که به زیبایی‌های آنچه از آن سخن می‌گویید، بنگرند و شما را در حالتی مخالف سخن‌هایتان بیابند که بتوانند بر شما خرده بگیرند، میان مردم بدنام می‌شوید، و خداوند به محمد (ص) فرموده است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ و آن، همان خلق و خوی مسلمانی شماست.
9. به نقل از ابو قتاده؛ امام صادق (ع) فرمود: "... خداوند، مکارم اخلاقی را دوست دارد و در میان گفت‌وگوهای خداوند متعال با پیامبرش، این بود که به او فرمود: ای محمد! ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ یعنی سخاوت و خوش‌خویی".
10. به نقل از حسن: گروهی از اصحاب پیامبر (ص) جمع شدند و گفتند: خوب است کسی را پیش همسران پیامبر خدا (ص) بفرستیم و از نحوه رفتار ایشان (پیامبر (ص)) در خانه‌اش سؤال کنیم تا وی را سرمشق خود قرار دهیم. آنان، کسی را پیش یکایک همسران پیامبر (ص) فرستادند و آن فرستاده از همه همسران یک پاسخ آورد: شما از اخلاق پیامبرتان می‌پرسید. اخلاق او همان فرمان و سفارش‌های قرآن است. پیامبر خدا (ص) شب‌ها را نماز می‌خواند و می‌خوابد و روزه می‌گیرد و روزه می‌گشاید و با همسر خود، هم‌بستر می‌شود.
11. به نقل از سعد بن هشام: به عایشه گفتم: مرا از خوی پیامبر (ص) آگاه کن. گفت: مگر تو قرآن نمی‌خوانی؟ گفتم: چرا. گفت: خوی پیامبر، همان فرمان و سفارش‌های قرآن است.
12. به نقل از یزید بن بابنوس: به عایشه گفتیم: ای مادر مؤمنان! خوی پیامبر خدا (ص) چگونه بود؟ گفت: خوی پیامبر خدا، همان فرمان و سفارش‌های قرآن بود. آن گاه شروع به قرائت سوره مؤمنون کرد: ﴿ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾، تا به این آیه رسید: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾. گفت: خوی پیامبر خدا (ص) این‌گونه بود.
13. به نقل از ابو درداء: از عایشه درباره خوی پیامبر خدا (ص) پرسیدم. گفت: خوی او همان قرآن بود. به خاطر خشم خدا خشم می‌گرفت و به خاطر رضایت او، رضایت می‌داد.
14. از عایشه درباره اخلاق پیامبر خدا (ص) سؤال شد. گفت: خویَش همان قرآن بود: ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ﴾.
15. به نقل از عبّاد بن منصور: از حسن در باره سخن خداوند: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ﴾ پرسیدم. گفت: این، خوی پیامبر (ص) است که خداوند، توصیفش کرده است.
16. به نقل از ابوهریره گفته شد: ای پیامبر خدا! مشرکان را نفرین کن. فرمود: "من، نفرین‌گر مبعوث نشده‌ام؛ بلکه برای رحمت، مبعوث گردیده‌ام".
17. پیامبر (ص) آقامنش، خوش معاشرت و گشاده‌رو بود. چهره‌ای شاد داشت، بی آن که بخندد، و اندوهگین بود، بی آن که ترش‌رو باشد.
18. به نقل از حبیش بن جناده: پیامبر خدا (ص) شوخ‌ترین مردم بود.
19. به نقل از انس: بسیار کم می‌شد که پیامبر (ص) به گونه‌ای با کسی رو در رو شود که او خوشش نیاید.
20. پیامبر (ص) با اخلاقش با مردم معاشرت داشت؛ ولی در دل، از آنها جدا بود. ظاهرش با مردم بود و باطنش با حق.

اخلاق نیک

در میان ویژگی‌های رسول خدا(ص)، رفتار اخلاقی آن حضرت مهمترین ویژگی آن حضرت محسوب می‌شد که تمام جنبه‌های زندگی آن حضرت را پوشش می‌داد. این ویژگی را خداوند در قرآن ستوده و فرموده است: «راستی که تو را خویی والاست». پیامبر(ص) نیز خود فرمود برای احیای مکارم اخلاقی مبعوث شده‌ام. در روایتی بلند، امام حسن(ع)، اوصاف اخلاقی و رفتار رسول خدا(ص) را به نقل از دایی خویش، هند بن ابی‌هاله و بخش‌هایی را نیز امام حسین(ع) به نقل از پدر بزرگوار خویش نقل کرده‌اند. این روایت جامع‌ترین توصیف درباره اخلاق نیک رسول خدا(ص) است که بخش‌هایی از آن به شرح ذیل‌اند: پیامبر(ص) هر کس را که می‌دید به سلام دادن بر او پیشی می‌گرفت. جز در مورد لزوم سخن نمی‌گفت. سکوت او ممتد بود و هنگام گفتار، تمام دهان را نمی‌گشود. نرم گفتار بود و پرگوی نبود. در گفتار خود به هیچ کس ستم روا نمی‌داشت. نعمت را هر چه هم کوچک بود، بزرگ می‌شمرد. خوراکی‌ها را نکوهش نمی‌کرد و بیش از حد نیز ستایش نمی‌فرمود. دنیا و امور مربوط به آن او را خشمگین نمی‌ساختند. اگر چیزی با حق معارضه داشت، از پای نمی‌نشست تا حق را یاری کند. برای خود هرگز خشمگین نمی‌شد و به فکر انتقام کشیدن نبود. بیشتر خنده‌اش به صورت تبسم بود.

امام حسین(ع) به نقل از پدرش درباره رفتار رسول خدا(ص) می‌فرماید: وقت خود را در خانه به سه بخش تقسیم می‌کرد: بخشی برای عبادت خداوند و بخشی برای انجام کارهای خانواده‌اش و بخشی برای خودش، و از بخش مخصوص به خود، قسمتی را به مردم اختصاص می‌داد و عام و خاص را می‌پذیرفت و چیزی از آنان مضایقه نمی‌داشت. معمولاً بزرگ هر قومی را گرامی می‌داشت. بی‌آنکه به کسی ترش‌رویی و بدخلقی کند، مردم را از اعمال زشت بر حذر می‌داشت و از آنان که بدکردار بودند، پرهیز می‌کرد. یاران خود را تفقد می‌کرد. از مردم درباره کارهای معمول میان آنان می‌پرسید. کارهای پسندیده را می‌ستود و تقویت و کارهای زشت را نکوهش می‌کرد و خوار می‌شمرد. در نشستن، جایگاه معینی برای خود تعیین نکرده و از این کار باز می‌داشت. چون به گروهی که نشسته بودند می‌رسید، جایی که رسیده بود می‌نشست و دیگران را هم به این کار دستور می‌داد. به همه هم‌نشینان خود توجه داشت، به طوری که هیچ‌کس احساس نمی‌کرد کسی در نظر پیامبر(ص) از او گرامی‌تر است. سه چیز را به طور کلی رها کرده بود: ستیزه‌گری، پرگویی و سخن گفتن در کاری که به ایشان مربوط نبود. هرکس سخنی می‌گفت، گوش فرا می‌داد تا سخنش تمام شود.

پرسش مستقیم

1. سیره پیامبر خاتم در رفتار نیک با خانواده چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم
3. محمدی، داداش‌نژاد، حسینیان، تاریخ اسلام ج۱