نماز در تربیت اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نماز است. نماز از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نماز در قرآن - نماز در کلام اسلامی - نماز در فقه سیاسی - نماز در معارف دعا و زیارات - نماز در معارف و سیره معصوم - نماز در معارف و سیره نبوی - نماز در معارف و سیره علوی - نماز در معارف و سیره حسینی - نماز در معارف و سیره سجادی - نماز در معارف و سیره رضوی - نماز در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - نماز در تربیت اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نماز یکی از ارکان اسلام است و بر آن بسیار تأکید شده، تا جایی که ستون دین و رأس اسلام به شمار آمده است. و به همین سبب، در سیره معصومان(ع) به آموزش آن اهتمام زیادی شده است. در این مبحث آموزش نماز را در سیره تربیتی]معصومان(ع) بررسی می‌کنیم.

سن شروع آموزش نماز

نماز عملی عبادی است که هم با شناخت و آگاهی و هم با احساسات و رفتار انسان سروکار دارد و باید زمانی به آموزش آن اقدام کرد که متربی به مرحله‌ای از رشد رسیده است که می‌‌فهمد نماز عبادت خدا و پرستش اوست و با دیگر اعمال تفاوت دارد.

محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر(ع) یا صادق(ع) پرسیدم: کودک چه زمانی نماز بخواند؟ فرمود: زمانی که نماز را بفهمد. گفتم: چه زمانی نماز را می‌فهمد و نماز بر او واجب می‌‌شود؟ فرمود: در شش سالگی.

چنان که از ظاهر این روایات بر می‌‌آید، کودک هنگامی به نماز خواندن مأمور می‌‌شود که نماز را درک کند و این زمانی است که وی به سن شش سالگی رسیده باشد. به علاوه، در روایات دیگر سن هفت سالگی و پنج سالگی نیز سن شروع نماز خواندن کودک مطرح شده است. امام صادق(ع) به یکی از یاران خود فرمود: ما فرزندانمان را از پنج سالگی به نماز امر می‌کنیم، شما فرزندانتان را از هفت سالگی به نماز امر کنید.

بنابراین، بر پایه این روایات، می‌‌توان گفت هنگامی باید به آموزش نماز به کودکان پرداخت که به مرحله‌ای از رشد رسیده باشند که بدانند نماز چیست؛ و کودکان در سنین پنج تا هفت سالگی (بر اساس تفاوت‌های فردی) به این توانایی می‌رسند و به همین جهت، در سیره معصومان(ع) پنج تا هفت سالگی، سن شروع آموزش نماز تعیین شده است.

اصول آموزش نماز

نماز پایه و ستون دین اسلام است و آموزش آن نیز در سیره معصومان(ع) بر پایه‌ها و اصولی استوار است که در اینجا به بیان آنها می‌پردازیم:

سهل‌گیری

انسان موجودی است با استعدادها، توانایی‌ها و قابلیت‌های شگرف. ولی این قابلیت‌ها و توانایی‌ها در ابتدای تولد انسان هنوز به فعلیت نرسیده‌اند و شکوفا شدن آنها تدریجی و نیازمند فراهم آمدن زمینه‌های مناسب و تلاش و کوشش است. خود این تلاش‌ها و کوشش‌ها نیز در صورتی به نتیجه مطلوب می‌رسد و نهال انسان را به مرحله ثمردهی می‌‌رساند که متناسب با توانایی‌ها و استعدادهای وی باشد.

تربیت عبادی و آموزش نماز به کودکان و نونهالان نیز فعالیت و کوششی است به منظور به فعلیت رساندن فطرت الهی خداپرستی که خداوند حکیم و دانا با دست خلاق خود در وجود انسان به ودیعه گذاشته است. این فعالیت در صورتی استعداد خداپرستی فطری در انسان را شکوفا می‌کند که متناسب با توانایی‌ها و استعدادهای انسان باشد. اگر خواسته‌های مربی از متربی نوخاسته بیش از توان او باشد، او را زمین‌گیر کرده و قامت کوچکش را در زیر بار سنگین خواسته‌های بیش از اندازه خود خم می‌کند و مجال قد راست کردن و سربرافراشتن به وی نمی‌دهد و در مقابل، اگر خواسته‌های مربی بسیار اندک و ناچیز باشد، رشد وی را در فضای خواسته‌های اندک خود محدود می‌کند و او را از سر برافراشتن و دست یافتن به اوج رشد و کمال باز می‌دارد. از این رو، معصومان(ع) در آموزش نماز به کودکان توانایی و ظرفیت آنها را در نظر می‌گرفتند و در آموزش نماز بر آنان سخت نمی‌گرفتند و آنان را از رعایت بسیاری از اعمال و آداب نماز معاف می‌کردند؛ هر چند پای‌بندی به همان اعمال و آداب را از بزرگسالان می‌خواستند. بر پایه شمار فراوانی از روایات، ائمه(ع) به کودکان دستور می‌دادند نماز ظهر و عصر و نیز نماز مغرب و عشا را با هم بخوانند؛ در حالی که بزرگسالان این چهار نماز را در چهار وقت جداگانه می‌‌خواندند. فضیل بن یسار می‌گوید: علی بن حسین(ع) به کودکان دستور می‌داد، نماز مغرب و عشا را با هم بخوانند و می‌‌فرمود: این بهتر از آن است که بخوابند و نماز عشای آنان قضا شود.

همچنین روایت شده است: امام زین العابدین(ع) و کودکانی را که نزد او بودند وا می‌‌داشت تا نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را در یک وقت بخوانند. وقتی به او اعتراض شد فرمود: این کار برای آنان سبک‌تر است و بهتر به انجام آن می‌شتابند و موجب می‌شود نماز را ضایع نکنند نخوابند [تا نماز آنان قضا شود] و به کار دیگری مشغول نشوند.

جلوگیری از افراط

اسلام دین اعتدال بوده و در تمام موارد، از افراط و تفریط به دور است. امیرمؤمنان علی(ع) افراط و تفریط را نشانه جهالت می‌داند و می‌‌فرماید: «لَا تَرَى‌ الْجَاهِلَ‌ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً»؛ «نادان یا افراط و زیاده‌روی می‌کند یا تفریط و کوتاهی». انسان افراط‌کار مانند راننده‌ای عصبانی و عجول است که وسیله نقلیه‌اش بر اثر فشار زیاد معیوب می‌‌شود و خود وی نیز به مقصد نمی‌رسد و چه بسا در میانه راه به واسطه سرعت زیاد از جاده راست منحرف شده، خود و وسیله‌اش را نابود کند.

در باب عبادات نیز اسلام همین قاعده را رعایت کرده و پیروان خود را از افراط برحذر داشته است؛ چراکه افراط در عبادت به ویژه اگر افراط‌کار در ابتدای مسیر عبادت باشد، موجب دلزدگی و رویگردانی از عبادت می‌شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) در سفارشی به امیرمؤمنان(ع) می‌‌فرماید: یا علی،... عبادت پروردگارت را بر خودت ناخوشایند مکن؛ که افراط کار نه پشتی [سالم برای مرکبش] باقی می‌گذارد و نه راهی می‌‌پیماید.

امام صادق(ع) نیز فرمود: در جوانی بسیار عبادت می‌کردم. پدرم(ع) به من فرمود: پسرم، کمتر از اینکه می‌بینم عبادت کن که خداوند عزوجل هرگاه بنده‌ای را دوست بدارد، به عمل اندک او هم راضی می‌شود.

آنچه گفتیم مربوط به نمازهای مستحب بود که فُرادا خوانده می‌‌شوند و معصومان(ع) از افراط در آنها نهی می‌کردند. در نمازهای جماعت نیز افراط ممکن است و آن در صورتی است که امام جماعت نماز را بسیار طولانی کند، به گونه‌ای که کسی جرئت شرکت در جماعت را به خود ندهد یا شرکت در آن برای مردم سخت و مشکل شود و در نتیجه مردم از شرکت در جماعت بیزار شده و عطایش را به لقایش ببخشند.

از قضا سیره پیامبر(ص) نشان می‌دهد که این مسئله در زمان ایشان رخ داده و همین مایه رنجش و ناراحتی ایشان شده بود: مردی به پیامبر(ص) عرض کرد: ای رسول خدا، فلانی از بس نماز را طول می‌دهد، به سختی نماز را می‌خوانم. پیامبر(ص) با حالتی بسیار عصبانی که تا آن روز بی‌سابقه بود، در موعظه خود فرمود: ‌ای مردم، شما دیگر مردمان را [از نماز] بیزار می‌کنید! هر کس با مردم نماز می‌‌خواند، نماز را مختصر برگزار کند که در میان آنان مریض، ناتوان و کسی هست که به دنبال کاری است.

بر پایه این سیره، پیامبر(ص) سخت از این عمل ناراحت شد و آن را ممنوع کرد. خود حضرت(ع) نیز نمازهای جماعت را به اختصار و متناسب با حال ضعیف‌ترین نمازگزاران برگزار می‌کرد و از طولانی کردن نماز جماعت پرهیز داشت. سماعه از امام(ع) روایت می‌کند: «فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) كَانَ‌ إِذَا صَلَّى‌ بِالنَّاسِ‌ خَفَّ‌ّ بِهِمْ‌»؛ «پیامبر خدا(ص) هرگاه با مردم نماز می‌خواند، مختصر می‌خواند».

البته باید توجه داشت که مختصر برگزار کردن نماز جماعت و طول ندادن آن به معنای رعایت نکردن واجبات و شرایط نماز نیست، بلکه بدین معناست که امام جماعت نباید مستحباتی مانند خواندن سوره‌های طولانی یا طولانی کردن رکوع و سجود را انجام دهد. از این رو، امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه‌اش به مالک اشتر می‌‌فرماید: هرگاه برای نماز خواندن با مردم برخاستی، نه مردم را از نماز بیزار کن و نه نماز را ضایع کن؛ چراکه در میان مردم افراد مریض و کسانی هستند که کاری دارند. هنگامی که رسول خدا(ص) مرا به یمن می‌فرستاد از او پرسیدم: چگونه با مردم نماز بخوانم؟ فرمود: مانند ضعیف‌ترین مردم نماز بخوان و با آنان مهربان باش.

مراقبت والدین

نماز تکلیفی است که هر مسلمان در شبانه روز موظف است پنج بار آن را انجام دهد و افزون بر این، هم مشتمل بر ذکر و قرائت است و هم مشتمل بر اعمال و افعال؛ به همین سبب، آموختن نماز و تثبیت پای‌بندی عملی به آن، فرآیندی دشوار و تدریجی و زمان‌بر است و نمی‌توان انتظار داشت که کودک یک روزه یا یک ماهه با نماز آشنا و به آن پایبند شود. بدیهی است متربی در طول مدت آموزش باید تحت مراقبت باشد.

چه کسی می‌تواند آموزش نماز و مراقبت بر نماز کودکان را به عهده بگیرد و این مسئولیت را به بهترین وجه به مقصد برساند؟ روشن است که معصومانه(ع) خود فرصت و توان این کار را نداشتند و به همین سبب، والدین را عهده‌دار این امر عظیم کرده‌اند که در مقایسه با دیگران نسبت به فرزندان خود هم دلسوزترند و هم امکانات و فرصت بیشتری در اختیار دارند. امیرمؤمنان علی(ع) در توصیف سیره پیامبر(ص) می‌‌فرماید: پیامبر(ص) با آنکه بشارت رفتن به بهشت را از خداوند دریافت کرده بود، خود را برای نماز به رنج می‌افکند. چون خدای سبحان به او فرموده بود: «خانواده‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن شکیبا باش». از این رو، پیامبر(ص) خانواده خود را به نماز فرمان می‌داد و خود نیز در راه اقامه آن بردباری می‌کرد.

بر اساس برخی روایات، هنگامی که آیه ۱۳۲ سورۀ طاها ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾ نازل شد، پیامبر(ص) مدت نه ماه هنگام اوقات نماز، بر در منزل حضرت فاطمه(س) و علی(ع) می‌‌آمد و آنان را به نماز فرا می‌خواند.

البته، این مسئله اختصاص به اهل بیت پیامبر(ص) نداشت و به همین سبب، پیامبر(ص) به دیگران نیز دستور می‌داد تا خانواده خود را به نماز امر کنند و مراقب نماز آنان باشند. مالک بن حویرث می‌گوید: ما که چند جوان همسال بودیم نزد پیامبر(ص) رفتیم و بیست شب نزد پیامبر(ص) ماندیم. پیامبر(ص) مهربان و نرم‌خو بود. هنگامی که دانست ما میل به خانواده‌مان داریم. از خانواده‌مان پرسید و ما جواب دادیم. آن‌گاه فرمود: به سوی خانواده خود برگردید و در خانواده‌هایتان نماز را برپا دارید و به آنان بیاموزید و آنان را به [نماز] امر کنید.

ائمه(ع) نیز به پیروی از پیامبر(ص) مراقب فرزندان خود بودند تا فریضه نماز را بیاموزند و ادا کنند و شیعیان را نیز به این کار سفارش می‌کردند. روایات زیادی از آنان در این باب به دست ما رسیده که برخی از آنها را پیش از این در بحث سن آموزش نماز نقل کردیم.

روش‌های آموزش نماز

آشنا کردن متربی با نماز

نماز به عنوان مهم‌ترین عبادت اسلامی و به عنوان چهره و نماد دین اسلام، حکمت و ساختار و آداب و شروطی ویژه دارد و کسی نمی‌تواند مطابق میل و خواست خود آن را تغییر دهد، بر اعمال و اذکار آن بیفزاید، یا کم کند، و یا در هر زمانی که خواست آن را انجام دهد. افزون بر این، نماز انواع گوناگونی دارد. برخی نمازها مستحب و برخی دیگر واجب‌اند، بنابراین، انجام صحیح نماز و بهره‌مندی از آثار و برکات آن متوقف بر رعایت آداب و شروط آن و رعایت این آداب و شروط نیز مستلزم آگاهی از آنهاست. از سوی دیگر، انسان هنگامی که نسبت به عملی آگاهی کافی داشته باشد، می‌‌تواند با بصیرت بیشتری درباره آن داوری کند و تصمیم بگیرد و اگر تصمیم به انجام آن بگیرد، انگیزه بیشتری برای انجام آن در خود احساس می‌کند و در برابر موانع موجود آسان‌تر مقاومت می‌کند.

از این رو در سیره معصومان(ع) به آشنا کردن متربی با نماز و احکام و شروط آن بسیار اهتمام شده است. امام صادق(ع) می‌‌فرماید: «دوست دارم، شیعیانم، گرچه با تنبیه، به مسائل دینی خود آگاه باشند». بر همین اساس، بیشتر وقت امامان(ع) به ویژه برخی از آنها که موقعیت مناسبی پیدا کردند، به تبیین و تعلیم فقه اختصاص پیدا می‌کرد و حاصل این آموزش‌ها کتاب‌های متعدد حدیث شد که در اختیار مسلمانان قرار دارد و براساس آنها کیفیت و شروط و انواع نماز را به دست می‌‌آورند و عمل می‌کنند. آموزش‌های معصومان(ع) درباره نماز به دو صورت ارائه شده است:

۱. آموزش شفاهی: از دیرباز بیان شفاهی مطالب، روشی برای آموزش، به ویژه آموزش مطالب نظری بوده است. معصومان(ع) نیز از این روش برای آموزش معارف مربوط به نماز استفاده کرده‌اند. این مطالب به چند دسته تقسیم می‌شوند که در ذیل به آنها اشاره می‌کنیم:

1. حکمت نماز: امام رضا(ع) در حکمت نماز می‌‌فرماید: نماز اقرار به ربوبیت خداوند عزوجل، طرد شرک، قیام در برابر خداوند با ذلت و بیچارگی و خضوع و اعتراف به گناهان، طلب بخشش گناهان و در هر روز پنج بار صورت بر زمین گذاشتن به منظور تعظیم خداوند عزوجل است و نیز برای این است که آدمی به یاد خداوند باشد و او را فراموش نکند و طغیان نورزد و خاشع و راغب به خداوند و خواهان زیادی و برکت در دین و دنیا باشد. به علاوه که در این امر مداومت بر یاد خداوند در شب و روز است تا بنده، پروردگار و مدبر و آفریننده‌اش را فراموش نکند و از حد خود نگذرد و طغیان نکند و یاد خداوند و ایستادن در برابر او نمازگزار را از گناهان باز می‌‌دارد و مانع فساد او می‌گردد.
2. احکام و آداب و شروط نماز: در روایات متعددی از معصومان(ع) احکام و آداب و شروط نماز به تفصیل بیان شده و ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

خشوع و خضوع: یکی از آداب و شروط نماز خضوع و خشوع نمازگزار است. پیامبر(ص) فرمود: نماز بر چهار چیز بنا شده است. سهمی از آن وضوی کامل است و سهمی از آن رکوع و سهمی از آن سجود و سهمی از آن خشوع است. گفته شد: یا رسول الله، خشوع چیست؟ فرمود: این است که آدمی در نماز تواضع داشته باشد و با تمام وجود به خداوند روی آورد.

تقوا: یکی از شروط اصلی مقبولیت نماز تقوای الهی. است پیامبر(ص) فرمود: «اگر چنان نماز بخوانید که مانند زه کمان لاغر شوید و چنان روزه بگیرید که مانند خود کمان خمیده شوید، خداوند جز با ورع و تقوا از شما نمی‌پذیرد».

پرهیز از مال حرام: پیامبر(ص) فرمود: «عبادت همراه با خوردن مال حرام مانند ساختمان‌سازی بر رمل و آب است»

حضور قلب: پیامبر(ص) در سفارش خود به ابوذر می‌‌فرماید: «دو رکعت نماز با تفکر بهتر از آن است که تمام شب، بدون حضور قلب عبادت خداوند انجام شود».

بازی نکردن با اعضا و جوارح: در روایات از مشغول شدن نمازگزار به اعضا و جوارح خویش نهی شده است؛ زیرا این کار با حضور قلب و خشوع و ادب نماز منافات دارد. علی(ع) فرمود: پیامبر(ص) مردی را دید که در نماز با ریش خود بازی می‌کرد. فرمود: اگر حضور قلب و خشوع قلب داشت، اعضا و جوارحش نیز خاشع بودند.

پرهیز از کسالت و بی‌نشاطی در نماز: امام باقر(ع) می‌‌فرماید: در حال کسالت و چرت‌آلودگی و سنگینی به نماز برنخیز که اینها از متعلقات نفاق است و خداوند سبحان مؤمنان را از برخاستن به نماز در حال مستی، یعنی مستی خواب، باز داشته است.

نمازهای نافله و مستحب: نماز به ویژه نمازهای واجب روزانه در صورتی اجازه صعود به آسمان بارگاه الهی می‌یابد و مقبول واقع می‌شود که همه شروط و آداب در آن رعایت شده باشد. اما نماز مردم معمولاً چنان توانایی و خلوصی ندارد که اجازه صعود به درگاه الهی را بیابد. از این رو، خداوند متعال برای جبران نقیصه نمازهای یومیه واجب، نوافل را وضع کرده است تا کسانی که خواهان کامل شدن و قبولی نمازشان هستند با انجام نوافل به این هدف دست یابند. به همین جهت معصومان(ع) نمازهای نافله و مستحب را نیز برای مخاطبان خود تبیین می‌کردند. زراره نقل می‌کند: من در جوانی نزد امام صادق(ع) رفتم. امام نمازها و روزه مستحب را برای من برشمرد.

۲. آموزش عملی: نماز، چنان که پیش از این گفتیم، عبادتی است با ابعاد گوناگون. در نماز، هم ذکر وجود دارد، هم قرائت و هم عمل؛ از این رو نمی‌توان به آموزش شفاهی بسنده کرد، به همین سبب، معصومان(ع) افزون بر روش شفاهی، از روش عملی نیز برای آموزش نماز، به ویژه اعمال نماز، استفاده کرده‌اند. هنگامی که دستور نماز نازل شد، پیامبر(ص) برای آموزش نماز به مسلمانان فرمود: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي‌ أُصَلِّي‌»؛ «نماز بخوانید چنان که می‌بینید من نماز می‌خوانم». ائمه(ع) نیز برای آموزش نماز از این روش استفاده کرده‌اند.

حماد از امام صادق(ع) می‌خواست نماز را به او بیاموزد. امام(ع) برخاست و با قامتی صاف رو به قبله ایستاد، دستان خود را به رانش چسباند و پاها را به هم نزدیک کرد به گونه‌ای که بین آنها به اندازه سه انگشت باز فاصله ایجاد شد، انگشتان پاها را کاملاً رو به قبله کرد به گونه‌ای که هیچ انحرافی از قبله نداشته باشند و با خشوع «الله اکبر» گفت و سوره حمد و توحید را با ترتیل خواند و اندکی به اندازه تازه کردن نفس، ایستاده و مکث کرد، سپس دستان خود را تا مقابل صورت بالا آورد و «الله اکبر» گفت و به رکوع رفت. کف دستان خود را بر زانوها گذاشت و زانوها را به سمت عقب فشار داد تا کمر ایشان کاملاً صاف شد به گونه‌ای که اگر قطره آبی یا روغنی بر آن ریخته می‌‌شد، به سبب صاف بودن کمر به پایین نمی‌ریخت، و گردن خود را کشید، چشمانش را بست، سپس سه بار با ترتیل خداوند را چنین تسبیح گفت: «سُبْحَانَ‌ رَبِّيَ‌ الْعَظِيمِ‌ وَ بِحَمْدِهِ‌». آنگاه برخاست و هنگامی که کاملاً صاف ایستاد گفت: «سَمِعَ‌ اللَّهُ‌ لِمَنْ‌ حَمِدَهُ‌». سپس تکبیر گفت و در حال ایستاده دستانش را روبه‌روی صورتش بالا آورد و پس از آن به سجده رفت و کف دو دستش را در حالی که انگشتانش به هم چسبیده بود، مقابل زانوهایش و به موازات صورتش قرار داد و سه بار گفت: «سُبْحَانَ‌ رَبِّيَ‌ الْأَعْلَى‌ وَ بِحَمْدِهِ‌». در سجده هیچ یک از اعضا بر روی عضو دیگر قرار نداشت و بر هشت عضو سجده کرد: کف دو دست، دو زانو، انگشت بزرگ پاها، پیشانی، و بینی و [پس از نماز] فرمود: از اینها هفت عضو واجب است و این همان است که خداوند در کتابش فرموده است: ﴿وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾ و آن پیشانی و کف دو دست، دو زانو و انگشت بزرگ دو پاست و گذاشتن بینی بر خاک در سجده سنت است. پس سرش را از سجده برداشت و هنگامی که کاملاً نشست، گفت: «الله اکبر» سپس بر پای چپ نشست و روی پای راست را بر کف پای چپ گذاشت و گفت: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ‌ رَبِّي‌ وَ أَتُوبُ‌ إِلَيْهِ‌». پس در حال نشسته «الله اکبر» گفت و سجده دوم را مانند سجده اول به جا آورد و در حال رکوع و سجود عضوی از بدن را بر روی عضو دیگر قرار نداد و در حال سجده ساعد خود را بر روی زمین نگذاشت، بلکه آنها را مانند بال نگه می‌داشت. دو رکعت نماز به همین صورت خواند و در حالی که انگشتان دستش بسته بود، برای تشهد نشست و پس از آن سلام داد و فرمود: حماد، چنین نماز بخوان.

همچنین معصومان(ع) تیمم و وضو را نیز به صورت عملی آموزش می‌دادند: کاهلی از امام(ع) راجع به تیمم پرسید. امام [کف دو] دستش را بر فرش زد و سپس با آن دو بر صورتش کشید و سپس پشت هر دست را با دست دیگر مسح کرد.

البته استفاده از این روش در سیره معصومان(ع) اختصاص به آموزش نماز ندارد، بلکه در آموزش حج و دیگر عبادات نیز به کار رفته است. پیامبر(ص) در سال دهم هجری به قصد انجام حج به مکه مشرف شد که این حج در تاریخ به «حجة الوداع» مشهور است. از آنجا که این حج اولین حجی بود که پیامبر(ص) با مسلمانان انجام می‌‌داد و مسلمانان نحوه انجام حج اسلامی را نمی‌دانستند، لازم بود پیامبر(ص) نحوه حج گزاردن را به آنان بیاموزد. اما پیامبر(ص) برای آموزش حج نه جزوه‌ای منتشر کرد و نه کلاس آموزشی تشکیل داد؛ بلکه اعلام کرد نحوه انجام حج را از من بیاموزید. مسلمانان نیز به همان نحو که پیامبر(ص) حج می‌‌گزارد، مراسم حج را به جا آوردند. در مورد نحوه انجام حجة الوداع چنین روایت شده است: پیامبر(ص) حج گزارد در حالی که بر جهاز کهنه شتر و روانداز فرسوده‌ای سوار بود که چهار درهم ارزش داشت و سوار بر شتر طواف کرد، تا مردم هیئت و شمایل او را ببینند و فرمود: مناسکتان را از من بیاموزید.

تذکر و تصحیح خطاها

روش عملی در آموزش عبادات، در مقایسه با سایر روش‌ها از مزایای بسیاری برخوردار است، با وجود این، ممکن است برخی مخاطبان در فهم آن دچار اشتباه شوند و برخی مربی را به اشتباه، از مستحبات آن عمل تلقی کنند، یا در نحوه انجام برخی از اجزای عبادات دچار اشتباه شوند. به علاوه ممکن است برخی از ویژگی‌های عبادت که اختصاص به موارد خاصی دارد، ناگفته بماند. برای جبران این نقیصه، معصومان(ع) در مواردی که مشاهده می‌کردند فردی در ادای نماز دچار اشتباه شده است، به او تذکر می‌دادند و نحوه انجام صحیح آن را بیان می‌کردند. همچنین در موارد مقتضی، جزئیات ناگفته را بیان می‌کردند.

ابوعبدالله اشعری می‌گوید: پیامبر(ص) با یاران خود نماز خواند. سپس در میان گروهی از یاران خود نشست. مردی وارد شد و نماز خواند، در حالی که رکوع نمی‌کرد و سجده کردنش مانند منقار زدن به زمین بود. پیامبر(ص) هم او را نگاه می‌کرد. پیامبر(ص) فرمود: می‌‌بینید!! این فرد اگر بمیرد بر دین محمد نمرده است. در نمازش نوک بر زمین می‌زند، چنان که کلاغ برای خوردن خون بر زمین نوک می‌زند. مثل کسی که نماز می‌‌خواند اما رکوع نمی‌کند و در سجده نوک بر زمین می‌زند، مانند گرسنه‌ای است که جز یک یا دو دانه خرما نمی‌خورد و گرسنگی‌اش را برطرف نمی‌کند. وضو را کامل بگیرید و رکوع و سجود را کامل انجام دهید.

همچنین پیامبر(ص) به مردی که هنگام سجده پیشانی‌اش را محکم بر زمین می‌زد تا علامت سجده در آن به وجود آید، اعتراض کرد و او را از این کار نهی نمود: پیامبر(ص) وقتی مردی را دید که پیشانی‌اش را زخم کرده بود به او فرمود: آنکه با خدا درافتد مغلوب می‌شود، و آنکه از خدا دوری گزیند خدا رسوایش می‌کند، و آنکه با خدا نیرنگ بازد خدا با او نیرنگ می‌‌بازد. چرا پیشانی‌ات را به آرامی بر زمین نمی‌گذاری؟!.

ارائه الگو

انسان‌ها در انجام هر کاری نیاز به سنجه‌ای دارند تا میزان کامیابی و ناکامی خویش را اندازه بگیرند، از ناکامی‌های گذشته پند بگیرند و توان خود را برای ادامه کار بسیج نمایند. پیمودن مسیر طولانی آشنایی با معارف بلند نماز و پای‌بندی به نماز و تثبیت آن نیز از این قاعده مستثنا نیست و متربی به مقیاسی نیازمند است تا با استفاده از آن بداند چه مقدار از مسیر را پیموده و تا رسیدن به مقصد نهائی چه مقدار راه باقی مانده است. آشنایی با نماز معصومان(ع) و حالات آنها در نماز که الگوهای برتر مسلمانی‌اند دقیقاً همین نقش را دارد. متربی با مقایسه نماز خود با نماز آنها در می‌‌یابد چه اندازه به مقام «نمازگزاری واقعی» نزدیک شده و تا رسیدن به این مقام چه اندازه فاصله دارد. افزون بر این، آشنایی با نماز اسوه‌های اسلامی، انگیزه متربی در پیمودن مسیر تربیت اسلامی و رسیدن به قله‌های کمال را در او تقویت می‌کند. به همین جهت در سیره تربیتی امامان(ع)، نماز پیامبر(ص) و امامان پیشین برای متربیان بیان شده است. به این سیره‌ها توجه فرمایید: «هر گاه پیامبر(ص) برای نماز بر می‌‌خاست، رنگ صورتش از خوف خدا دگرگون می‌‌شد و سینه‌اش [یا درونش] از خوف خدا همانند دیگ می‌‌جوشید.

و نیز از امام صادق(ع) فرمود: پدرم(ع) می‌‌فرمود: امام زین العابدین(ع) هرگاه برای نماز برمی‌خاست بی‌حرکت بود، چنان که گویی ساقه درختی است که نسیمی شاخ و برگ آن را به اهتزاز در می‌‌آورد.

ترغیب و تشویق

اقدام به یک رفتار و تثبیت آن نیازمند انگیزه‌ای استوار و مداوم است. یکی از روش‌هایی که در انسان انگیزه ایجاد کرده و آن را تداوم می‌بخشد تشویق و ترغیب است. تشویق و ترغیب هم انگیزه برای انجام کار در انسان ایجاد می‌کند و هم انگیزه برای تداوم و تکرار آن. از این رو، در سیره معصومان(ع) برای تقویت و تثبیت رفتار نماز خواندن و نیز برای ترغیب و تشویق به رعایت شروط و آداب نماز از تشویق استفاده شده است. در سیره پیامبر(ص) آمده است که شخصی دو شتر فربه بزرگ به ایشان هدیه کرد. ایشان رو به اصحاب کرد و فرمود: آیا در میان شما کسی هست که بتواند دو رکعت نماز بخواند و در حال نماز تنها متوجه خداوند باشد و به دنیا و امور دنیوی توجه نداشته باشد؟ کسی جواب نداد. بار سوم علی(ع) برخاست و اعلام آمادگی کرد و دو رکعت نماز با حضور قلب کامل خواند و پیامبر(ص) یکی از شترها را به او هدیه داد.

مؤاخذه و تنبیه

ترغیب و تشویق عامل حرکت است و به متربی در پیمودن مسیر صحیح نیرو می‌دهد، ولی نمی‌تواند وی را از منحرف شدن و قدم گذاشتن در مسیرهای نادرست باز دارد و ممکن است با وجود تشویق‌ها و ترغیب‌ها، متربی از رسیدن به مقصود باز بماند و تمام زحمت‌ها و کوشش‌های وی و مربی بی‌نتیجه گردد. به سخن دیگر، تربیت برای به پرواز درآمدن و دستیابی به قله‌های رفیع تکامل به دو بال تشویق و ترغیب و مؤاخذه و تنبیه نیازمند است و نبودن هر یک از این دو بال موجب می‌شود تربیت از حرکت و پرواز و طی مسیر تکامل باز مانده، به مقصود خود نرسد. از این رو، در سیره معصومان(ع) به مؤاخذه و تنبیه نیز توجه شده و آن را لازمه آموزش نماز دانسته‌اند. امیر مؤمنان(ع) فرمود: به فرزندان خود نماز بیاموزید و هنگامی که هشت ساله شدند، آنها را برای نماز مؤاخذه کنید.

اگر مؤاخذه مؤثر واقع نشد، والدین می‌‌توانند از تنبیه نیز استفاده کنند. عبدالله بن فضاله از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) روایت کرده است: هنگامی که کودک هفت ساله شد، به او گفته می‌شود صورت و دست‌هایت را بشوی. پس از آن به او گفته می‌شود نماز بخوان و رها می‌شود تا نه سالش تمام شود. وقتی نه سالش تمام شد به او وضو می‌‌آموزند و برای [انجام ندادن] آن تنبیه می‌شود و به او دستور نماز داده می‌شود و برای [انجام ندادن] آن تنبیه می‌شود. هنگامی که وضو و نماز را آموخت ان شاء الله خداوند پدر و مادرش را می‌‌آمرزد.

با این حال، باید توجه داشت که بر اساس سیره تربیتی معصومان(ع) ابزار اصلی تربیت، تشویق و ترغیب است و از ابزار تنبیه جز در موارد ضروری، آن هم به اندازه ضرورت و با شرایطی خاص، نباید بهره گرفت.

ارزشیابی

عالمان تعلیم و تربیت ارزشیابی را یکی از فعالیت‌های اساسی مربی به شمار می‌‌آورند. مربی از راه ارزشیابی میزان کارآمدی و تأثیر فعالیت‌های آموزشی و تربیتی خود را می‌‌سنجد و متوجه می‌شود متربیان تا چه اندازه آموزش‌های مورد نظر را به درستی دریافت کرده‌اند. در فرآیند آموزش نماز نیز ارزشیابی ضروری است تا مربی دریابد آیا متربیان وی آموزه‌های نماز را به درستی آموخته‌اند و آیا به این رفتار پایبند شده‌اند. از این رو، معصومان(ع) گاه نماز خواندن متربیان خود را می‌‌آزمودند.

امام صادق(ع) فرمود: پیامبر(ص) نمازی را با صدای بلند خواند و پس از پایان نماز به یاران خود روی کرد و فرمود: آیا در قرائت چیزی را جا انداختم؟ یاران وی ساکت شدند. پیامبر(ص) فرمود: آیا ابی بن کعب در میان شماست؟ گفتند: آری. فرمود: آیا در قرائت چیزی را جا انداختم؟ گفت: آری، ای رسول خدا. و آنها را گفت. پیامبر(ص) خشمگین شد و فرمود: چه وضعی دارند گروهی که کتاب خدا بر آنان تلاوت می‌شود و متوجه نمی‌شوند چه کلماتی بر آنان تلاوت شده و چه کلماتی از آن افتاده است. بنی‌اسرائیل همین‌گونه نابود شدند؛ بدن‌هایشان حاضر و قلبشان غایب بود و خداوند نماز بنده‌ای را که حضور قلب نداشته باشد نمی‌پذیرد.

همچنین حماد، از شاگردان امام صادق(ع)، می‌گوید: روزی امام صادق(ع) رو به من کرد و فرمود: حماد، می‌‌توانی خوب نماز بخوانی. در جواب گفتم: آری، من کتاب نماز، نوشته حریز را از حفظ. دارم. امام فرمود: برخیز و نماز بخوان. من نماز خواندم. بعد از نماز امام به من فرمود: حماد، نمی‌توانی نماز خوب بخوانی، بسیار زشت است که مسلمانی پس از شصت هفتاد سال نتواند یک نماز با تمام آداب و شرایط به جای آورد. حماد می‌گوید: من احساس حقارت کردم. گفتم: نماز را به من بیاموز. امام(ع) نمازی با رعایت تمام آداب آن خواند... و فرمود: حماد، چنین نماز بخوان.

موانع تأثیر نماز

براساس روایاتی که پیش از این نقل شد، نماز از ارکان اسلام و چهره دین است و قبولی دیگر اعمال دینی مشروط به قبولی آن است. با این حال، این عبادت مانند هر عمل دیگری در معرض آفت‌هایی است که در صورت بی‌توجهی به آنها نماز از محتوا تهی شده و آن را تکراری، بی‌خاصیت و عقیم می‌سازد. از این رو، در سیره معصومان(ع) به آسیب‌ها و آفت‌های نماز توجه جدی شده و مسلمانان را از آنها برحذر داشته‌اند. یکی از آفت‌های رایج نماز این است که شخص گمان کند نماز به تنهایی، بدون عمل به دیگر دستورهای خداوند متعال، انسان را به قله‌های رفیع کمال و قرب به خداوند متعال می‌رساند. امیرمؤمنان(ع) در سفارش‌های خود به کمیل می‌‌فرماید: ای کمیل، فریفته گروهی نشو که نمازهای طولانی می‌خوانند و روزه‌های پیوسته می‌گیرند و صدقه می‌دهند و گمان می‌کنند موفق‌اند. ‌ای کمیل، به خدا سوگند، از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: شیطان هرگاه گروهی را بر کارهای زشت، مانند زنا و شرابخواری و ربا و مانند آن وا دارد، سخت عبادت کردن و خشوع و رکوع و خضوع و سجود را برای آنان محبوب می‌کند. سپس آنان را بر پذیرش ولایت پیشوایان جور که فرا خواننده به آتش‌اند و در روز قیامت یاوری ندارند، و ادار می‌کند.

یکی دیگر از آفت‌های رایج نماز این است که برخی گمان می‌کنند نماز بدون آگاهی و شناخت و تعقل ارزشمند است و مقبول درگاه خداوند واقع می‌شود. اسحاق بن عمار می‌‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم، من همسایه‌ای دارم که بسیار نماز می‌خواند و صدقه می‌دهد و حج می‌گزارد و هیچ عیبی ندارد. امام(ع) فرمود: اسحاق، عقلش چگونه است؟ عرض کردم، فدایت شوم عقلی ندارد. فرمود: اعمالش بالا نمی‌روند و مقبول واقع نمی‌شوند].

بنابراین، در آموزش نماز لازم است مربی، متربی را با آفت‌های نماز آشنا سازد تا نماز متربی دچار آن آفت‌ها نشود و از سازندگی و رشد دهندگی باز نماند.

منابع

1. حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت