رب (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی لغوی

• رب که در زبان فارسی از آن به پروردگار و خدا تعبیر می‌شود، واژه‌ای عربی از ریشه "ر ـ ب ـ ب" و در لغت به معانی مالک، سیّد، مدبّر، قیّم، منعم، مربّی، مطاع، معبود، مصلح، برتر، خالق و... است.
• به گفته برخی، معنای اصلی مادّه "رب" سوق دادن چیزی به سوی کمال و زدایش کاستی‌های آن با تخلیه و تحلیه است و از حقیقت این معنا در هر موردی مناسب با ذات و مقتضیات آن مورد، با عباراتی چون اِصلاح، اِنعام، تدبیر، سیاست و اِتمام یاد می‌شود که همه مصادیق آن حقیقت‌اند و معانی دیگری مانند مالکیت، مصاحبت، سیادت، قیمومت، زیادت، نمو، علوّ، ملازمت، تغذیه و... از لوازم و آثار حقیقت یاد شده‌اند، از این رو معنای اصلی رب، یعنی کسی که مالک زمام امر چیزی است و آن را اداره، تربیت و اصلاح می‌کند، پس ربِّ مزرعه، کسی است که امور مزرعه را اصلاح می‌کند و ربِّ قوم شخصی است که آنها را رهبری کرده و کارهایشان را تنظیم و اداره می‌کند. برخی "رب" را در اصل مصدر و به معنای تربیت دانسته و تربیت را به ایجاد چیزی تا مرز تمام یا رساندن تدریجی چیزی به کمال خاص خود بر اساس استعداد ازلی معنا کرده‌اند.
• بعضی نیز احتمال داده‌اند که رب از ریشه "ر ـ ب ـ و" به معنای رشد و نمو ـ مانند ربا الصغیر یعنی کودک رشد کرد ـ گرفته شده و با تضعیف عین الفعل آن، متعدّی گشته است.
• برخی نیز آن را از ریشه‌های "ر ـ ب ـ و" به معنای سلطنت و فرمانروایی و "ر ـ ب ـ ی" به معنای تهذیب و ایصال به مطلوب و "ر ـ ب ـ ب" به معنای تربیت نفوس دانسته‌اند.
• در مقابل، برخی گفته‌اند: رب، صفت مشبهه است؛ ولی ظاهراً این واژه اسم فاعل یا مبالغه آن است که در اصل رابّ بوده و اَلِف آن برای تخفیف حذف گشته است؛ مانند بارّ و برّ.
• برخی رب را در شمار واژه‌های دخیل غیر عربی یاد کرده و احتمال داده‌اند این واژه از زبان آرامی به زبان عربی راه یافته باشد. "رب" در اصطلاح علم اسماء و اهل معرفت، از اسمای حسنای خداست که به اعتبار نسبت وی با موجودات عینی ـ یعنی ارواح و اجساد ـ بر او اطلاق می‌شود و همان گونه که نسبت ذات با اعیان ثابت، منشأ اعتبار اسم‌های الهی مانند قادر و مرید است، نسبت ذات با اعیان خارجی نیز خاستگاه اسماء ربوبیت همچون رازق و حفیظ است، بنابراین رب اسمی ویژه است که مقتضی وجود مربوب است و هر پدیده‌ای، صورت اسمی ربّانی است.
• اسم رب به شکل مطلق و بی‌اضافه به چیزی، به خدا اختصاص داشته و در صورت اضافه، بر دیگران نیز اطلاق می‌شود؛ مانند رب الدار و رب الابل. اختصاص یاد شده از آن روست که ربوبیت مطلقِ همه آفریده‌ها از هر جهت از آنِ خداست و جز او را در آن بهره‌ای نیست؛ البته به نظر برخی، گرچه اطلاق "رب" به گونه مطلق از نظر فقه و لغت بر دیگران جایز است، از نظر اخلاق و ادب روا نیست. اسم رب، اگر به معنای ثابت باشد، اسم ذات است؛ چنانچه به معنای مالک باشد، اسم صفت و اگر به معنای مصلح باشد اسم فعل است.
• به دیده برخی، خدا از آن جهت که آفریننده اشیاست، اِله است و از آن رو که آنها را از زوال و فساد نگه می‌دارد، رب است. بر اساس حدیثی رب بزرگ‌ترین نام خداست و بر همه افعال الهی دلالت می‌کند و اسماء حسنایی چون خالق، باری، مصوّر، قهّار، وهّاب، رزّاق، فتّاح، قابض، باسط، خافض، رافع، معزّ، مذلّ، لطیف، خبیر، حلیم، رقیب، باعث، شهید، مبدئ، معید، محیی، ممیت، نافع، ضارّ، غفور، رئوف، شکور و... را پوشش می‌دهد، از این رو برخی آن را پس از کلمه "الله ‌"، جامع جمیع صفات جمال و جلال و از جمله حروف اسم اعظم پروردگار دانسته و تربیت جسم، روح، نفس، جان، جهان و برآوردن خواسته‌های دنیایی و آخرتی انسان‌ها را که مهم‌ترین امر پس از آفرینش است، از شئون این اسم معرفی کرده‌اند، پس توجّه کامل و مداوم به اسم "رب" شرط موفقیت در امور است. برپایه روایات، خواندن خدا به این اسم ـ با عدد و کیفیت خاص ـ بسزا در اجابت دعا اثر دارد.
• عدد اسم "رب" به حساب ابجد، ۲۰۲ و این رقم، مجموع عدد دو اسم محمّد (۹۲) و علی (۱۱۰) است. بر این اساس، گفته شده وجود مقدّس این دو شخصیّت، مظهر تام این اسم است. اسم "رب" پس از لفظ جلاله الله بیشترین کاربرد را در قرآن کریم داشته و نزدیک به ۱۰۰۰ بار تکرار شده است؛ گاهی به ضمیر اضافه شده مانند:

• ﴿رَبِّيَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾،
• ﴿رَبَّنَا﴾؛ ﴿رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾،
• ﴿رَبِّهِ﴾؛ ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾،
• ﴿رَبِّهَا﴾؛ ﴿وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاءِ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾،
• ﴿رَبُّهُمَا﴾؛ ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾،
• ﴿رَبِّهِمْ﴾؛ ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ﴾،
• ﴿رَبَّكَ﴾؛ ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ﴾،
• ﴿رَبُّكُمَا﴾؛ ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ﴾،
• ﴿رَبَّكُمُ﴾؛ ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ﴾

• و زمانی به اسم ظاهر نظیر ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ و در مواردی نیز همراه یکی دیگر از اسمای الهی آمده است؛ همچون ﴿سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾. این اسم در عهد قدیم و جدید نیز به کار رفته است؛ البته در قرآن و همچنین عهدین گاهی به معنای سید یا مربّی آمده و مراد از آن غیر خدا است ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ﴾ و با این موضوع ربط ندارد.

نسبت ربوبیت الهی بر بدبختی نگون بختان

• هرچند اراده و قدرت حضرت حق در همه چیز، همه‌کس و همه‌جا بر اساس نظام علّی و معلولی گیتی نفوذ دارد: ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، نگون‌بختی شقاوتمندان و نافرمانی گناهکاران را نمی‌توان از مصادیق ربوبیت حضرت حق دانست، زیرا این امور با بد اختیاری انسان‌ها و خروج آنها از جادّه اعتدال و شریعت تحقق می‌یابند.
• افزون بر این، حرکاتی در گردونه ربوبیت حق متعال جای می‌گیرد که به کمال و سعادت انسان‌ها انجامد، زیرا تربیت و ربوبیت جز فراهم ساختن اسباب وصول به کمال نیست و به کمال نرسیدن اشیا به قصور ماهیات و عدم قابلیّت محلّ مستند است و خدا به اقتضای اسم ربّ، متصدّی تربیت عالمیان، هر چند به اقتضای اسمایی چون مضلّ: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ ﴾ و ضارّ: «يَا ضَارُّ يَا نَافِعُ »، شأن دیگری دارد ، از این رو نه کفر کافر و تعذیب او منافی با ربوبیّت مطلق خداست و نه خلق جبری ایمان شرط ربوبیت است؛ برخلاف نظر قدریه که کفر کافر را مخلوق خدا و عقوبت او را منافی با ربوبیت می‌دانند؛ نیز برخلاف نظر جبریّه که خلق جبری ایمان را شرط ربوبیّت معرفی کرده‌اند.

ربوبیت و اقتضای عبودیت

• وصف خدا به ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ مایه جلب محبّتِ بنده به خدا و زمینه‌ساز بندگی در برابر اوست و به سخن دیگر، اعتقاد به ربوبیّتِ مطلق خدا مستلزم عبودیّت، محبّت، خوف و رجا و شکرگزاری در برابر بخشیدن نعمت‌ها و دفع ضررها از جانب وی است؛ ولی با اینکه خدا جز انسان، مملوک و مربوب دیگری نیز دارد و انسان جز خدا پروردگاری ندارد، او انسان را به‌گونه‌ای می‌پروراند که گویا جز آن مملوکی ندارد و آدمی خدا را به گونه‌ای می‌پرستد که گویی جز او پروردگاری دیگر دارد.
• آیه ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ به پیامبر (ص) دستور می‌دهد به مشرکان بگوید: آیا جز خدا را به پروردگار بودن بجویم، در حالی که او پرورش دهنده همه موجودات است. برخی ذیل این آیه، بر ظلم کسانی تأکید کرده‌اند که با داشتن اعتقاد به خالقیت و ربوبیّت مطلق خدا، جز او را می‌پرستند. بر همین اساس، لقمان به فرزندش سفارش می‌کند او تنها باید خدا را بپرستد و کسی را در عبادت شریک وی قرار ندهد، زیرا شرک مساوی قرار دادن کسی است که شایسته عبادت نیست، با کسی که سزاوار پرستش است و آن ستمی بس بزرگ است: ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾؛ ستم است، چون عبادت در جایگاه خویش انجام نمی‌شود و ستم بزرگ است، زیرا در آن، کسی که همه نعمت‌ها از اوست با کسی که هیچ نعمتی به وی استناد ندارد، یکسان دیده می‌شود .
• قرآن کریم در آیات بسیاری همراه دستور به پرستش خدا به وصف پروردگار و آفریدگار انسان‌ها، اعتقاد به ربوبیّت او را مقتضیِ پرستش و لزوم اطاعت از وی دانسته است، چنان‌که در آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ مردم را به پرستش پروردگاری فرامی‌خواند که خالق آنهاست و زمین را همچو فرشی گسترده و آسمان را مانند سازه‌ای افراشته و از آسمان آبی را فرود آورده که با آن روزی آنها را فراهم ساخته است؛ گویا خدا در این دو آیه ربوبیت و خالقیت خود را دلیل لزوم پرستش خویش نهاده است. حضرت مسیح (ع) نیز با تکیه بر ربوبیّت الهی به پیروان خویش سفارش می‌کند تنها خدا را بپرستند که راه مستقیم همین است: ﴿إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾؛ نیز ﴿وَإِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ و ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾، چنان‌که او در رستاخیز نیز در پاسخ این پرسش که آیا تو مردم را به پرستش غیر خدا دعوت کرده‌ای، می‌گوید من آنان را به چیزی جز آنچه خدا دستور داده، دعوت نکرده‌ام؛ من به آنان گفتم تنها خدایی را بپرستید که پروردگار من و شماست: ﴿مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ ﴾؛ همچنین فرشته وحی، خدای را پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌دوست دانسته و به پیامبر (ص) می‌گوید: بنابراین تنها او را عبادت کن؛ نیز در پرستش وی شکیبا باش که برایش همنام و شریکی نیست: ﴿رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا﴾ به گفته برخی، تأمّل در آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ به درک عظمتِ حق ـ تعالی ـ و انکسار، حیا، خشوع و اخبات در برابر وی و انقطاع از غیر او و اطلاع به حدود مربوبیّت و شئون مناسب آن می‌انجامد؛ نیز سبب ترک ادّعای مشارکت در شأنی از شئون ربوبیت است، زیرا همان‌گونه که حضرت حق به شکل مطلقْ ربّ است، بنده نیز به هر اعتباری مربوب است.
• به گفته بعضی دیگر، بایستی بنده از وصفِ خدا به ربوبیّت، او را بر این وصف سپاس گوید و در پرتو هدایت دینی ـ که به گفته برخی همان ربوبیت الهی است ـ با به‌کارگیری نعمت‌های خدا در مسیر تعیین شده، شکر آنها را به‌جا آورد و از این راه قوای بدنی و عقلی خویش را رشد و تعالی بخشد؛ چنین کسی باید از عهده تربیت کسانی که وظیفه تربیت آنها به دوش اوست ـ مانند زن، فرزند، مرید و شاگرد ـ نیز به خوبی برآید؛ همچنین از کارهایی که فراعنه به نام "رب مردم" انجام می‌دادند و در حقیقت، خودشان را در ربوبیّت، شریک خدا می‌ساختند و بی‌اذن او به گونه دلخواه قوانینی را می‌ساختند و به مردم ستم روا می‌داشتند، پرهیز کند.

انحصار ربوبیت در خداوند

• اطلاق و نامتناهی بودن وجوه ربوبیت حق ـ تعالی ـ مستلزم انحصار ربوبیت در خداست، زیرا ربوبیت مطلق و نامتناهی برای ربوبیت دیگری جایی نمی‌گذارد، از این رو اگر مراد از ﴿ الْعَالَمِينَ﴾ تمام عوالم شایسته تربیت باشد، باید ربوبیت آنها در خدا منحصر باشد و به سخن دیگر می‌توان گفت مربّی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست، نمی‌تواند کسی جز خدا باشد، زیرا مربّیِ هر چیزی، واجد کمال وجودی وی است و آن را به او افاضه می‌کند و جز خدا دارای همه کمالات نیست.
• قرآن کریم گاهی به روش برهانی در قالب قیاس استثنایی و بیان تالی فاسدِ تعدّدِ خدایان (ارباب) ربوبیت و تدبیر را به گونه انحصاری برای خدا ثابت و آن را از دیگران نفی می‌کند: ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ و زمانی از زبان یوسف (ع) جدل‌گونه به شکل استفهام انکاری یا تقریری، پروردگار یگانه قهار را از خدایان گوناگون بهتر می‌داند: ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾ (توحید)، چنان‌که از زبان ابراهیم (ع) بازگو می‌کند که وی با تکیه بر آفرینش آسمان‌ها و زمین، در برابر کسانی که به ربوبیت اجرام آسمانی و تأثیرشان در امور زندگی گروهی و فردی انسان‌ها معتقد بودند، ربّ آنان را پروردگار آسمان‌ها و زمین دانست؛ همان پروردگاری که آنها را آفرید: ﴿قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾ نیز در آیاتی ـ مانند آیات ﴿المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ و آیات ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ إِنَّ فِي اخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ﴾ ـ به بت‌پرستان که با وجود باور به خالقیت خدا معتقد بودند ربوبیت آسمان، زمین، انسان، حیوان و... به موجودی نیرومند واگذار شده، از این رو آنان برای جلب منفعت خود آن را می‌پرستیدند، گوشزد می‌کند که ربوبیت آنها مانند ربوبیت دیگر پدیده‌های جهان همه به دست خداست و در ربوبیت شریکی برای او تصور ندارد؛ البته باید اقرار کرد توحید ربوبی از نظر دانش، غامض است و به لحاظ حال و عمل بر طبق آن دشوار است.
• گفتنی است اگر ربوبیت به معنای آماده کردن اسبابِ وصول به کمال، همراه ترتب غایات بر آنها باشد، بی‌تردید فقط از آنِ خداست، زیرا همه امور یاد شده به اراده خدای توانا و دانا وابسته است و به صرف تحقق مقدمات، نتیجه به دست نمی‌آید؛ چنانچه ربوبیت آماده‌سازی اسبابی باشد که در حصول نتیجه اثر دارند، نمی‌توان آن را از دیگران نفی کرد، چون اسباب و حرکات جزئیِ خارجی همچون مربّیان، معلمان، و اسباب طبیعی همه به شکل اِعداد (آماده‌سازی) در شکل‌گیری نتایج مؤثر هستند؛ ولی در عین حال این معنا با حصر ربوبیت مطلق در خدا تنافی ندارد، زیرا علل اِعدادی، خودشان معلول علل حقیقی‌اند و اراده و فاعلیتشان فانی در اراده و فاعلیت آنهاست.
• براین پایه می‌توان ربوبیت حقیقی را تنها از آنِ خدا دانست و ربوبیت تبعی دیگران را نیز پذیرفت، از این رو خدا پیامبر خویش را به تنزیه اسم پروردگارش که برتر از همه است و همه اشیا را مقهور خویش ساخته، دستور می‌دهد و هنگامی که او را به نام ربّ می‌خواند، از ربوبیت دیگران به گونه‌ای که با ربوبیت (مطلق) وی منافات داشته باشد یاد نکند: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾. برخی برای ربوبیت دیگر مربّیان در مقایسه با ربوبیت حضرت حق، لوازمی را برشمرده‌اند که در ربوبیت الهی نیست؛ مانند اینکه تربیت و ربوبیت دیگران، مستلزم آن است که خود نیز رشد کرده و بهره‌ای نصیبشان گردد، در حالی که خدا از تربیت و ربوبیت جهان سودی نمی‌برد؛ نیز تربیت دیگران به ظهور نقصان در خزائن و کاهش اموال آنها می‌انجامد؛ ولی خدا منزّه از نقصان و ضرر است؛ همچنین دیگران بر اثر پافشاری اشخاص نیازمند، خسته می‌شوند؛ ولی خدا اصرار کنندگان در دعا را دوست می‌دارد: « إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُلِحِّينَ فِي الدُّعَاء»؛ نیز تربیت و ربوبیت دیگران پس از درخواست است؛ امّا خدا پیش از آن نیازها را برمی‌آورد؛ همچنین احسان دیگران با رخ نمودن فقر، غیبت و مرگ می‌گسلد؛ ولی احسان الهی این‌گونه نیست، چنان‌که تربیت و احسان دیگران محدود است؛ لکن تربیت الهی همه مخلوقات را در بر می‌گیرد.

ربوبیت و اکرمیت

• خدا در آیه ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ﴾ پس از تصریح به جلوه خلاّقیت اسم "رب" به ویژه آفرینش انسان از خونی بسته: ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ﴾ بر "اکرم" بودن آن تأکید داشته و سپس از تعلیم انسان با "قلم" یاد می‌کند: ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾؛ گویا پروردگار از این رهگذر خواسته که اعلام کند با تعلیم انسان، کمال جود و کرم خویش را به نمایش گذاشته و وی را از صفتی که زیر ساخت آفرینش و خلاّقیت است: ﴿أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾ بهره‌مند ساخته است.
• براین پایه، در این دو آیه با بیان پرورش انسان و رساندن وی از پایین‌ترین مرحله (علقه بودن) به بالاترین درجه (دانا شدن) ربوبیت و اکرمیت خویش را تقریر کرده است. برخی در بیان چگونگی اکرمیت پروردگار گفته‌اند: نعمت‌های او نامحدود و احسان وی بی‌عوض است و در عقوبت شتاب نکرده و توبه بندگان را می‌پذیرد. بعضی نیز در سخنانی دیگر چنین یاد کرده‌اند: او برخلاف دیگران که فقط هنگام جنایت کریم هستند، پس از جنایت نیز بر احسان خویش می‌افزاید؛ پروردگار برخلاف دیگران که کرمشان به انگیزه سود بردن یا دفع زیان است، فقط محض خودِ کرم می‌بخشد؛ او در هر احسان و کرمی آغازگر است و کرمش با کوتاهی آمیخته نیست.
• گفتنی است ذکر اکرمیت در مقام دستور به خواندن، یا برای برانگیختن رسول الله (ص) به کار قرائت است: ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ﴾؛ یعنی بخوان که پروردگارت اکرم است و در مقابل هر حرفی ۱۰ برابر پاداش می‌دهد؛ یا برای ایجاد اخلاص در آن جناب است؛ یعنی بخوان و در این خواندن به چیزی طمع نداشته باش و بدان که من اکرم از آن هستم که به تو چیزی را که به قلبت هم خطور نمی‌کند ندهم؛ یا معنای آیه چنین است: تو در دعوت ممحّض شو و از هیچ‌کس مترس، زیرا من اکرم از آن هستم که تو را به تکلیفی وادارم و یاری‌ات نکنم.

گستره ربوبیت الهی

• قرآن کریم، افزون بر اینکه خدا را پروردگار عالمیان: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، همه چیز: ﴿وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ ﴾، آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست: ﴿رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا ﴾ می‌شناساند، خصوص ربوبیت عرش: ﴿وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾، مشارق و مغارب: ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ﴾، سپیده صبح: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾، مردم: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾، ستاره شعری:﴿وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى﴾، خانه کعبه: ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾ و... را از آنِ خدا می‌داند، از این رو می‌توان گفت سراسر جهان هستی و همه جلوه‌های وجود را ربوبیتِ پروردگار بزرگ فرا می‌گیرد: ﴿فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ﴾ که از هرگونه محدودیت و کاستی پیراسته است.
• مظاهر ربوبیت حضرت حق، در آیات قرآن بازتاب یافته‌اند؛ مانند:

• بخشیدن یا گرفتن فرمانروایی: ﴿تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ ﴾،
• عزیز یا ذلیل ساختن: ﴿وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ ﴾،
• روزی دادن: ﴿ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾،
• گستراندن یا تنگ کردن روزی: ﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ ﴾؛ ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾،
• عقیم ساختن یا بخشیدن فرزندان دختر و پسر: ﴿يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَ﴾؛ ﴿وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَاءُ عَقِيمًا ﴾
• فرو بردن بخشی از شب و روز در یکدیگر: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾،
• خارج ساختن زنده از مرده و به‌عکس: ﴿يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ ﴾،
• زنده کردن زمین مرده: ﴿وَيُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾،
• تسخیر خورشید و ماه: ﴿ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ﴾،
• تدبیر امور از بالاترین مرحله وجود تا پایین‌ترین مرحله: ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ﴾،
• تقدیر و هدایت امور: ﴿وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾،
• خنداندن و گریاندن: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى﴾،
• میراندن و زنده ساختن: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ أَمَاتَ وَأَحْيَا﴾،
• بی‌نیاز و توانمند ساختن: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَأَقْنَى﴾،
• گسترش زمین و برافراشتن سقف آسمان: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾؛ ﴿رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا﴾
• برپاداشتن کوه‌ها: ﴿وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ﴾،
• رام کردن کشتی‌ها در دریاها: ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ﴾،
• حفظ آسمان‌ها از افتادن بر زمین: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَيُمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾،
• گرد آوردن انسان‌ها در رستاخیز: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنْتُمْ شُهَدَاءُ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾،
• فرو فرستادن باران و رویاندن میوه‌ها: ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ﴾،
• فرستادن بادها و به حرکت در آوردن ابرها و گسترش آنها در آسمان: ﴿اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾،

• براین پایه، برخلاف کسانی که ﴿الْعَالَمِينَ﴾ را در سوره حمد به آفریدگان دارای علم و ادراک مانند انسان‌ها، فرشتگان و جنّ محدود کرده‌اند ، می‌توان گفت همه کائنات و مخلوقات مراد است؛ نیز می‌شود افزود با توجه به اینکه از یک سو خدا خود را در این آیه به وصف ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ ستوده و از سوی دیگر، بهترین و کامل‌ترین صفت را در مقام تعریف به کار می‌گیرند، بهترین و کامل‌ترین وصف خدا ربوبیت فراگیر اوست، چنان‌که برخی پس از تأکید بر اینکه کامل‌ترین مرتبه آن است که شی‌ءْ تام، بلکه فوق تمام باشد، گفته‌اند: لفظ ﴿لِلَّهِ ﴾ بر تمام بودن خدا تکیه دارد، چون بر واجب الوجود بالذات دلالت می‌کند و ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ بر فوق تمام بودن وی پای می‌فشارد، زیرا بر فیضان و تربیت ما سوی‌ الله از جانب او تأکید می‌کند.
• برخی ذیل آیه یاد شده پس از تصریح به نامتناهی بودن وجوه ربوبیت و تربیت الهی، به این نمونه‌ها اشاره کرده‌اند:

1. نطفه آدمی پس از جدا شدن از صلب پدر و جاگرفتن در رحم مادر، مراحل علقه و مضغه بودن را پشت سر می‌گذارد و سپس اعضایی چون استخوان، غضروف، رباط، روده، شریان، دست، پا، چشم، گوش، زبان، بینی و... در آن پدید آمده و هر کدام به نیرویی خاصّ مجهز می‌گردد: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾؛ نیز ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾.
2. دانه گیاه پس از جای گرفتن در دل زمین با رطوبتی که به آن می‌رسد، با اینکه درهمه ابعاد گسترش می‌یابد، فقط از دو قسمت بالا و پایین شکاف برمی‌دارد و از یکی زائده‌ای بیرون می‌آید که ساقه را تشکیل می‌دهد و از دیگری، زائده‌ای که ریشه از آن پا می‌گیرد و سپس از ساقه شاخه‌ها، از شاخه‌ها شکوفه‌ها و از شکوفه‌ها میوه‌ها پدید می‌آیند و میوه‌ها خود، اجزایی دارند که در لطافت و صلابت مختلف‌اند. ریشه نیز از طرف نوک که در لطافت مثل آبِ بسته (ژله مانند) است، در زمین سخت و خشن فرو رفته و با نیروی جاذبه‌ای که خدا در آن به ودیعت نهاده اجزاءِ لطیف و مواد مفید را از درون گل و لای جذب می‌کند، نیازمندی‌های بندگان، مانند غذا، خورشت، میوه، دارو و... به‌وجود می‌آیند: ﴿ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الأَرْضَ شَقًّا فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا وَزَيْتُونًا وَنَخْلا وَحَدَائِقَ غُلْبًا وَفَاكِهَةً وَأَبًّا مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ﴾
3. آمد و شد سیارات و ستاره‌ها، به گونه‌ای است که مصالح بندگان را تأمین می‌کند؛ مثلاً روز با طلوع خورشید می‌آغازد و مایه حرکت و جستار معاش می‌شود و شب با غروب آن پدید آمده و سبب راحتی و آرامش می‌گردد: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿ أَلَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ مِهَادًا وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبَاسًا وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا﴾ ، تأمّل در شگفتی‌های احوال معادن، نباتات، حیوانات و آثار حکمت آفرینش انسان، بسیاری از اسباب تربیت الهی و ادلّه رحمت او و قطره‌ای از دریای اسرار جمله ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ را آشکار می‌سازد. برخی هم در یاد کرد مسائلی بیشتر با توجّه به وضعیت اقلیمی خود، نمونه‌هایی از ربوبیت حضرت حقّ را شرح کرده‌اند؛ نظیر ربوبیت دانه‌های ذرّت، گندم، خرما، تربیت لؤلؤ و مرجان در دریا، رشد فرزندان با شیر مادر، تربیت انسان‌ها در مدارس، پرورش عقول با علم منطق جهت درک علوم عالی .

پیوند اسم رب با اسما دیگر

• قرآن کریم در موارد بسیاری اسم رب را همراه اسمای دیگر یاد می‌کند که هر کدام افزون بر بیان ویژگی خاصّ آن مورد، در ظهور شأنی از شئون ربوبیت عام خدا نقش دارد؛ مثلاً یادکرد دو اسم ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و ﴿الرَّحِيمِ﴾ پس از ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ در آغاز سوره حمد، می‌نمایاند که تربیت الهی موجودات، براساس فراگیری احسان و رحمت اوست؛ نه جلب یا دفع زیان؛ همچنین چون معنای "رب" برای برخی قهر و جبروت را تداعی می‌کند، خدا با ذکر این دو اسم آنان را به رحمت و احسانش توجه می‌دهد، تا آنها میان اعتقاد به صفات جمال و صفات جلال را که هر دو نشان کمال مطلق خدایند، یکجا داشته باشند و خواسته است به بندگان خویش بفهماند ربوبیت وی ربوبیت رحمت و احسان است، تا محبت آنان را به خود جلب کرده، نیز ایشان به فراهم آوردن رضایت او روی آورند.
• البته فراگیر بودن رحمت خدا با عقوبت‌های دنیایی و عذاب‌های آخرتی متجاوزان به حدود الهی منافاتی ندارد، زیرا این گونه امور، گرچه ظاهرشان قهر و انتقام است، با نگاه به حقیقت و غایت آنها از مصادیق رحمت و مایه تربیت مردم و هشداری درباره وقوع انحراف‌ها و شقاوت‌هایند . افزون بر این، گفته شده: از آنجا که رب، مالک بندگان و مدبّر امور آنان است و هرکسی را عادلانه پاداش می‌دهد و حقّ ستمدیدگان را از ظالمان می‌ستاند، مایه ترس اشخاص و چیرگی خوف بر امیدشان می‌گردد، چون آنان معمولاً در مورد تکالیف الهی و حقوق مردم مقصِّرند، از این رو خدا صفتِ ربوبیّت خویش را با صفت رحمت همنشین ساخته، تا بندگان در کنار هراس از عدالت خدا به رحمت او نیز امیدوار باشند، به شکلی که هیچ‌کدام بر دیگری غلبه نکند و از رحمت با دو اسم ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و ﴿الرَّحِيمِ﴾ یاد کرده، تا رحمان بر نهایت کمالِ اتصاف به رحمت دلالت کند و رحیم بر این مطلب که این رحمت از صفات ذاتیِ معنویِ متعلق به بندگان به طور حتم است: ﴿إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾؛ ﴿وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ گفتنی است دو صفت ربوبیّت و رحمت، گویای همه معانی صفات افعال الهی‌اند، زیرا ربِّ بندگان کسی است که تمام لوازم مربوط به آفرینش، رزق و تدبیر امور آنان را از روی احسان به آنها عطا می‌کند؛ یعنی کارهایش مدلول اسماءِ افعال اوست؛ نظیر خالق، رازق، باری، مصوّر، قهّار، وهّاب، رزّاق، فتاح، قابض، باسط، خافض، رافع، معزّ، مذلّ، حَکمِ عدل، لطیف، خبیر، حلیم، محیی، ممیت، ضارّ، نافع، باعث، شهید، توّاب، غفور، رئوف، شکور، مانع .
• براین پایه، قرآن کریم اسم "رب" را کنار اسماء حسنای دیگر ـ که بیشتر آنها از اسماء افعال الهی‌اند ـ یاد می‌کند؛ مانند:

• غفور: ﴿وَرَبٌّ غَفُورٌ﴾،
• ﴿ذُو مَغْفِرَةٍ ﴾: ﴿ وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ ﴾،
• بصیر: ﴿ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا﴾،
• هادی و نصیر: ﴿ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا﴾،
• قدیر: ﴿ وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا﴾،
• ﴿ذُو فَضْلٍ﴾: ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ ﴾،
• ﴿وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ ﴾: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ ﴾،
• ﴿ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾: ﴿تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾،
• کریم: ﴿مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ﴾،
• رحیم: ﴿مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾،
• ﴿ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ ﴾: ﴿رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ ﴾،
• علیم و حکیم: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾،
• ﴿خَلَّاقُ الْعَلِيمُ﴾: ﴿إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ﴾،
• عزیز رحیم: ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾،
• عزیز علیم: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ﴾،
• قوی عزیز: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ﴾،
• ﴿سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾: ﴿ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾،
• ﴿فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ﴾: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ﴾،
• وکیل: ﴿ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلًا﴾،
• ﴿سَرِيعُ الْعِقَابِ﴾: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ﴾،
• شدید العقاب: ﴿ وَإِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.

ربوبیت و اقتضای استعانت

• از شئون ربوبیّت، برآورده ساختن نیازها و خواسته‌های بندگان است، از این رو در مطلق دعاهای قرآنی و غیر قرآنی، از این اسم فراوان یاد شده است. حالت انقطاع و ابتهالی که هنگام ذکر این اسم برای شخص داعی به دست می‌آید، بیش از زمانی است که هنگام یاد دیگر اسماء، از این‌رو پیامبران دعاهای خویش را با اسم "رب" شروع می‌کردند؛ برای نمونه، حضرت ابراهیم (ع) با این اسم از خدا درخواست کرد که مکه را شهر اَمنی نهد و اَهل آن را ـ در صورت ایمان ـ از انواع میوه‌ها بهره‌مند سازد:﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ و حضرت زکریا (ع) با اسم ربّ خواست که خدا فرزندی پاک به او ببخشد: ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾. حضرت موسی (ع) نیز با همین اسم خواست که خدا او و برادرش هارون (ع) را آمرزیده و به رحمت خویش درآورد: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِأَخِي وَأَدْخِلْنَا فِي رَحْمَتِكَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ و حضرت سلیمان (ع) هم با آن از خدا درخواست کرد که او را آمرزیده و سلطنتی عطایش کند که پس از او سزاوار هیچ‌کس نباشد: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾.
• همچنین دیگران در مقام دعا به اسم "رب" توسّل می‌جستند، چنان‌که آسیه زن فرعون از پروردگار (رب) خواست برایش خانه‌ای را در بهشت بسازد و از فرعون و کارهای او نجات بخشد: ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ و مادر حضرت مریم (س) خواست پروردگار نذر او را پذیرفته و فرزندش را از شرّ شیطان مصون دارد: ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾.
• خردمندان نیز از پروردگار می‌خواهند آنان را از عذاب آتش در امان نگاه دارد: ﴿ رَبَّنَا... فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ و گناهانشان را آمرزیده و بدی‌های آنان را بپوشاند و با نیکانشان بمیراند: ﴿ رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾ و آنچه را به زبان پیامبرانش به آنها وعده داده عطایشان کند و در رستاخیز آنان را رسوا نسازد: ﴿رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾ در آیات ۱۹۱ ـ ۱۹۴ سوره آل عمران دعاهایی یاد می‌شوند که در آنها لفظ ﴿رَبَّنَا﴾ ۵ بار تکرار می‌گردد و پس از دعاهای یاد شده در آیه ۱۹۵ می‌فرماید: پروردگار آنان (خردمندان) دعایشان را اجابت کرد: ﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ﴾، از این‌رو امام صادق (ع) فرمود: اگر کسی خواسته‌ای داشته باشد و ۵ بار ﴿رَبَّنَا﴾ بگوید، حاجتش برآورده می‌شود.
• به گفته برخی در آیه ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾ برای خردمندان بشارت بزرگی است، زیرا براساس آن کمالِ قدرت، حکمت و رحمت پروردگار به پایه‌ای است که این اشیای بزرگ را آفریده و خیرات و منافع گوناگونی را در آنها به ودیعت نهاده است و دارنده چنین پروردگاری سزاوار نیست در نیازهایش بر غیر او اعتماد داشته و نزد جز او رود، از این رو خدا در آیه پسین سفارش می‌کند مردم پروردگار خویش را به زاری و نهانی بخوانند که او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد: ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾ در بیان راز ذکر اسم "رب" به جای اسم الله در آیه ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾ وجوهی ذکر شده؛ از جمله اینکه اسم "رب" به تربیت اشاره دارد؛ گویا خدا به پیامبر (ص) ـ و دیگران ـ می‌گوید قلب تو از آنِ من است، پس محبّت غیر مرا در آن راه مده؛ زبان تو از آنِ من است، از این رو نام غیر مرا بر زبان مران؛ بدن تو مِلک من است، بنابراین آن را به خدمت دیگران سرگرم مکن و اگر چیزی خواستی، آن را تنها از من بخواه؛ چنانچه علم می‌خواهی، بگو: پروردگارا! علم مرا افزون کن: ﴿قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾؛ اگر دنیا می‌خواهی، آن را از فضل و رحمت من بجوی: ﴿ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ ﴾؛ چنانچه از ضرری می‌ترسی، بگو: به پروردگار سپیده پناه می‌برم: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾، زیرا من تنها کسی هستم که خودم را به شکافنده صبح: ﴿فَالِقُ الْإِصْبَاحِ ﴾ و دانه و هسته: ﴿ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى ﴾ ستوده و من همه این کارها را برای تو انجام داده‌ام؛ آیا با وجود اینها من تو را از آفات و خطرها نگه نمی‌دارم؟!.

ربوبیت عام و چالش‌های پیش رو

• هرچند برپایه آیات، ربوبیت الهی گسترده است و همه پدیده‌های گیتی را که براساس نصوص دینی حرکت رو به کمال دارند ـ اعم از مجردات و مادیات ـ در برمی گیرد ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾؛ ﴿رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا﴾؛ ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، برخی با در نظر گرفتن معنای "رب" که خروج تدریجی از قوّه به فعل در آن لحاظ شده، شمول ربوبیت حضرت حق را نسبت به مجرّداتِ محض ـ که به دیده همه حکما از حرکت و تکامل پیراسته‌اند ـ و جواهر عالم مادّه ـ که به نظر حکمای مشّاء ثابت‌اند و حرکت در آنها ممتنع است ـ به چالش کشیده‌اند؛ نیز ممکن است برخی از زاویه دیگری در اسناد ربوبیت موجوداتِ عالم ماده به خدا را ـ اعم از جواهر و اَعراض ـ خدشه کرده و بگویند که پرورش دادن مستلزم حرکت و خروج از قوه به فعلیت است و بی‌وقوع حرکت در ناحیه مباشر آن شدنی نیست و خدا منزّه از هرگونه حرکت است. هر دو اشکال نابجایند، زیرا درباره اشکال نخست باید دانست که حرکت رو به کمال موجودات، اَعم از خروج از قوه به فعلیت بوده و شامل تجدّد امثال و قبول تجلّیات فعلی و جلوات ذاتی نیز می‌شود، از این رو مجرّدات محض را نیز در برمی‌گیرد، چون آنها به اقتضای قاعده تجدّد امثال، هر لحظه پذیرای فیض و تجلیات الهی‌اند و در مورد اشکال دوم نیز باید گفت خدا بی آنکه خود حرکتی داشته باشد، همه موجودات جهان را با عشق ذاتی و شوق طبیعی موجود در آنها، به سوی خویش می‌کشاند و از نقص به کمال می‌رساند، زیرا گذر از قوه به فعل، گاهی با فاعل طبیعی و مادّی است که با حرکتِ خود در موجودات اثر می‌گذارد و زمانی با فاعل الهی و غیرمادی است که بی هیچ‌گونه تغییری با نفوذ اراده قدیم ازلی‌اش همواره اشیاء را براساس نظام علّی و معلولی اداره می‌کند، بنابراین ربوبیت خدا مستلزم هیچ‌گونه حرکتی در او نیست.
• افزون بر این، اسناد ربوبیت جهان به خدا مستلزم نفی وسائط مباشر نیست، چون آنها با وجود موجودیّت و تأثیرشان، ذات، صفت و فعلشان در ذات، صفت و فعل خدا فانی است، پس می‌توان فعل آنان را با آنکه فعل آنهاست، از ایشان سلب کرد و به خدا نسبت داد: ﴿وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى ﴾ و حرکت در مورد وسائط جایز است.

تبلور ربوبیت در تربیت انسان

• قرآن کریم، افزون بر تأکید بر ربوبیّت عمومی خدا بر موجودات ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾. عنایت ویژه‌ای به ربوبیت و تربیت انسان‌ها دارد که برخی آن را به استناد آیه ﴿أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ عین هدایت آنان دانسته‌اند .
• آیاتی که اسم "رب" در آنها به ضمایر گوناگونی مانند "ک"، "کما"، "کم"، "ه"، "ها"، "هما"، "هم"، "ی" و "نا" افزوده شده و بیشتر به پرورش انسان‌های کامل و ناکامل و مؤمن و غیر مؤمن اشاره دارد، به بیش از ۸۵۰ می‌رسد و این از اهمیت تربیت انسان‌ها به‌ویژه تربیت انسان کامل پرده برمی‌دارد که در وجود حضرت ختمی مرتبت (ص) ظهور تام یافته است.
• براین‌پایه، برخی از عارفان که تربیت هر پدیده‌ای را با اسم خاصّی ـ که سهم آن پدیده از ربوبیت مطلق است ـ می‌دانند "حقیقت انسانیت" را ـ که مرتبه انسان کامل است ـ از آن استثناء کرده‌اند، زیرا "حقیقت انسانیّت" همان "برزخیّت اولی" است که اصل همه موجودات و غایت و منتهای تمام اسماء و حقایق است و این حقیقت، مربّی رسول الله (ص) است: ﴿وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنْتَهَى﴾ براین اساس، رسالت او همه انسان‌ها را فرامی‌گیرد: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، زیرا حقیقت وی به هیچ حکم، قید، وصف و اسمی مقیّد نیست، بلکه حکم "جمعی" و "وسطی حقیقی" (اعتدال تام) در او ظاهر است.
• رب حضرت ختمی تعیّن اوّل است که اصل اسمای الهی و منشأ و منتهای ربوبیّت است و تجلّی اوّل است که مسمّای "هو" و باطن اسم "الله ‌" و منتهای همه تعیّنات است؛ ﴿وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ﴾.
• رب الارباب بودن خدا نیز به اعتبار اسم اعظم و تعیّن اوّل است که منشأ تمام اسماء، غایت همه غایات و دارای جمیع مطالب است و آیه ﴿وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنْتَهَى﴾ به آن اشاره دارد، بنابراین ربوبیّت ویژه رسول الله (ص) ربوبیت عظماست، زیرا تربیت هر پدیده‌ای مناسب با همان موجود است؛ مثلاً ربوبیت رسول اکرم (ص) با ربوبیت دیگران، اعم از پیامبران، فرشتگان مقرّب و توده مردم متفاوت است.
• براین اساس، ربوبیت مراتبی دارد به اختلاف مراتب مربوبان و بالاترین مرتبه به خاتم پیامبران (ص) اختصاص دارد، از این رو همه انسان‌ها باید در سیر تربیتی و تکاملی خویش تنها به برنامه تربیتی مکتب اسلام بنگرند که اسباب تکامل را تمام ساخته است، چنان‌که امیرمؤمنان (ع) در این مکتب تربیت و مقامی یافت که فرشتگان مقرّب برای نزدیک شدن به آن توان ندارند.

منابع

• رمضانی، حسن، رب / اسماء و صفات، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳