بسیج
این مدخل زیرشاخهٔ بحث بسیج است. بسیج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بسیج در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
بسیج به معنای سامان دادن، آماده کردن نیروی نظامی و تمامی ساز و برگ جنگ آمده است[۱] و بسیج عمومی به آماده کردن نیروهای داوطلب مردمی به صورت سازمان یافته در جهت حضور در عرصه‌های نظامی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گفته می‌شود[۲]. در سخن امام خمینی بسیج عمومی در معنای همکاری و همیاری برای ساختن کشور به کار رفته است[۳].[۴]
پیشینه
بسیج عمومی مردم و امکانات، برای رسیدن به اهداف عموماً ارزشی، از تاریخ عمیقی در میان ملل گوناگون برخوردار است. بسیج قوم بنی اسرائیل به دست طالوت علیه فرعون[۵] و بسیچ مسلمانان علیه مشرکان مکه به رهبری پیامبر اکرم(ص)[۶] نوعی سازماندهی مردمی بوده است. در قرن‌های اخیر نیز کسب حمایت‌های مردمی و آماده‌سازی این امکانات جهت برپایی انقلاب از لوازم مهم پیروزی بر حکومت‌های مستقر بوده است. بسیج توده‌های مردم به تلاش جمهوری‌خواهان در انقلاب ۱۷۸۹م فرانسه در برابر حکومت پادشاهی لوئی شانزدهم[۷] و انقلاب سوسیالیستی ۱۹۱۷ م روسیه در برابر سلطنت تزار از شواهد تاریخی مهم بسیج مردمی در انقلاب‌ها و غلبه بر حکومت‌های پادشاهی است[۸].
در ایران نیز بسیج مردمی به خصوص با تلاش روحانیان در برابر ظلم و فشار حکومت‌ها انجام شده است. از بارزترین این موارد می‌توان با نقش روحانیان در بسیج توده مردم در مقطع جنگ دوم ایران و روس[۹] و روشنگری و بسیج مردم در خصوص تحریم تنباکو به همت روحانیان و با فتوای میرزای شیرازی و بسیج اقشار مردم در برابر حکومت و دربار قاجار برای رسیدن به اهداف نهضت مشروطه[۱۰] اشاره کرد. استفاده از این ابزار برای ابراز نظر عمومی در قضیه ملی کردن صنعت نفت نیز مشهود است. در آن دوره، محمد مصدق و سیدابوالقاسم کاشانی توانستند با دعوت از مردم برای راهپیمایی‌های متعدد و حضور در صحنه اجتماعی راه ملی کردن صنعت نفت را هموار سازند.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرکوب و تشدید فضای خفقان سیاسی، این روند تا سال ۱۳۴۲ متوقف شد؛ ولی از آن پس با سخنرانی‌ها و روشنگری‌های امام خمینی در خصوص لایحه کاپیتولاسیون، تعامل حکومت پهلوی با رژیم اسرائیل[۱۱]، سیاست‌های سرکوبگرانه داخلی[۱۲]، سیاست‌های اقتصادی[۱۳] و ضد فرهنگی رژیم پهلوی[۱۴]، توده‌های مردم حول محور اسلام و نقد عملکرد پهلوی بسیج شدند. امام خمینی در سال‌های نهضت توانست با استفاده از پشتوانه دینی مردم، بیشتر جریان‌های سیاسی و اجتماعی، از هر طبقه و آیین و گرایش را بسیج کند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایشان دوباره با تکیه بر ابزار بسیج مردمی توانست جامعه انقلابی و متشتت را به ثبات نسبی برساند.[۱۵]
جایگاه و اهمیت
به باورامام خمینی خاستگاه بسیج به رسالت پیامبران(ع) و به اصل اسلام و همچنین به زمان پیامبر اسلام(ص) باز می‌گردد[۱۶]. در روزهای هجرت پیامبر(ص) به مدینه، آیات برخورد متقابل مسلمانان با مشرکان بر پیامبر(ص) نازل شد[۱۷] و ایشان به فراخوانی و بسیج عمومی برای دفاع از کیان اسلامی در میان مهاجران پرداخت[۱۸]. از نگاه ایشان مسجد، ستاد بسیج مردمی در دوره صدر اسلام بود و پیامبر(ص) طایفه‌ها و مردم را برای کارهای مهم بسیج و سازماندهی می‌کرد[۱۹]. از جمله آن حضرت(ص) توانست برای ایجاد عدالت اجتماعی، مردم فقیر را علیه نظام اشرافی و طبقاتی مکه بسیج کند[۲۰]. امام خمینی که بسیج عمومی را نیروی متکی به قدرت بی‌پایان الهی و عامل نجات کشور از چنگال استعمار و استثمار می‌دانست که می‌توان به وسیله آن بساط غارت و جنایت را در کشور برچید[۲۱]، ساختن ایران در ابعاد مختلف[۲۲] و رهایی از آشفتگی‌ها و ویرانی‌های پس از انقلاب را با وجود بسیج عمومی و با باری همه اقشار مردمی ممکن می‌شمرد[۲۳].
فرهنگ بسیجی با ویژگی‌هایی مانند گذشت از خود در راه دین و وطن، بی‌اعتنایی به مظاهر دنیوی، تقویت روحیه ملی شناخته می‌شود[۲۴]؛ فرهنگی که در دوران دفاع مقدس عمق بیشتری یافت و به پشتوانه‌ای برای انقلاب تبدیل گردید[۲۵]. در این فرهنگ، عقل و دین بر هم منطبق می‌گردند؛ زیرا هر دو بنیان واحدی به نام فطرت دارند[۲۶]. در فرهنگ بسیجی بالاترین ارزش‌های انسانی رشد و تکامل می‌یابد و بستر حرکت عمومی جامعه، آرمان‌گرا، ظلم‌ستیز و متأثر از ارزش‌های انسانی واجد عناصر معنوی است[۲۷]. امام خمینی اساس فرهنگ بسیج را بر فداکاری مردم در راه اسلام و کشور استوار می‌دانست[۲۸] و معتقد بود در فرهنگ بسیجی ویژگی ایثار و اخلاص، فداکاری، شهادت‌طلبی[۲۹] و خودسازی و تزکیه[۳۰] چشمگیر است و در صورت حاکمیت این فرهنگ، هیچ آفتی ساقه تناور انقلاب اسلامی را تهدید نخواهد کرد و اگر در کشوری نوای دلنشین بسیجی، طنین‌انداز شد، چشم طمع دشمنان از آن دور خواهد بود[۳۱]. ایشان با وصف بسیج به کلمات بلندی چون: شجره طیبه، مدرسه عشق، میقات پابرهنگان، معراج اندیشه پاک اسلامی و لشکر مخلص خدا، همواره به خلوص و صفای بسیجیان غبطه می‌خورد و از خدا می‌خواست تا با بسیجیان محشور شود و به بسیجی بودن خود، افتخار می‌کرد[۳۲].[۳۳]
نقش بسیج عمومی
امام خمینی با درک شرایط زمانی و ضرورت‌های جامعه توانست با ایجاد بسیج فکری و عملی مردم در سه مقطع نهضت اسلامی، حفظ انقلاب و جنگ تحمیلی با مشکلات و بحران‌های پیش روی جامعه مقابله کند:
١. نهضت اسلامی: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انقلاب اسلامی توانایی بسیج توده‌ها و همبستگی میان رهبران و مردم است[۳۴]. امام خمینی که از آغاز نهضت، ضرورت حضور مردم را که یکی از مهم‌ترین ارکان مبارزه با طاغوت است حس کرده بود، آحاد مردم را برای این رویارویی، آماده و دعوت می‌کرد[۳۵]. ایشان آگاهی رسانی به مردم و همچنین سازماندهی توده‌ها را باعث جلوگیری از اغفال آنان به دست دشمنان نهضت می‌دانست[۳۶] و همراهی مردم با علما در جریان اعتراض‌ها را موجب تقویت اسلام[۳۷] و حفظ احکام قرآن[۳۸] بیان می‌کرد. این در حالی بود که برخی از گروه‌های مخالف رژیم پهلوی با تشکیل حزب و گروه و انجام عملیات مسلحانه در پی مبارزه با رژیم بودند[۳۹]؛ ولی امام خمینی بارها تأکید کرده بود با گروهی و حزبی کردن قیام و مشی مسلحانه مخالف است و بیشتر بر سازماندهی و قیام مردمی علیه رژیم تأکید دارد[۴۰] و در پاسخ به برخی از اعضای سازمان مجاهدین خلق در دعوت به قیام مسلحانه؛ آنان را از این کار نهی کرد و آن را باعث از دست رفتن نیروی مبارزه دانست[۴۱]. ایشان در بحرانی‌ترین شرایط انقلاب اسلامی نیز دستور جهاد مسلحانه صادر نکرد[۴۲] و تا سقوط حکومت پهلوی بر همین باور باقی ماند و در آستانه پیروزی انقلاب نیز پیوستگی و مقاومت مردم[۴۳] و حمایت آنان از نهضت را ضرورتی برای شکست رژیم پهلوی می‌دانست[۴۴] و همبستگی و پیوستگی مردم از اقشار و طبقات مختلف روحانی، دانشگاهی، بازاری و دانشجو را موجب رسیدن به آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی می‌شمرد[۴۵]؛ چنان که ایشان با کمک گرفتن از نهاد روحانیت، از آنان نیز می‌خواست تا به سازماندهی و بسیج مردمی بپردازند[۴۶].
۲. حفظ انقلاب اسلامی: نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی، ساختار نوپایی بود که در آغاز با ابعاد گسترده‌ای از هرج و مرج اقتصادی و سیاسی رو به رو شد و برای حفظ دستاوردهای آن ضرورت تشکیل سازمانی برای سامان دادن به توده‌های مردم لازم می‌نمود[۴۷]؛ بنابراین امام خمینی در آذر ۱۳۵۸، در سخنانی، بر آموزش همگانی فنون جنگی و تشکیل ارتش بیست میلیونی تأکید کرد و در صورت تشکیل چنین ارتشی، کشور را از آسیب در امان دانست[۴۸]. فرمان امام خمینی موجب تشکیل واحد بسیج در سپاه پاسداران و پس از آن، تأسیس سازمان بسیج ملی که بعدها به بسیج مستضعفین تغییر نام داد، شد. ایشان بسیج مردمی در جهت حمایت از انقلاب را نه در یک نهاد حکومتی که بسیار فراتر از آن جستجو می‌کرد و این مهم را در همبستگی مردم و پشتیبانی آنان از انقلاب، در تمامی مناطق کشور می‌دید[۴۹] و ادامه نهضت اسلامی[۵۰] و ساختن، آبادانی و اداره کشور پس از پیروزی انقلاب[۵۱] را در گرو اتحاد و بسیج تمامی اقشار مردم می‌دانست؛ بر همین اساس این خواست ایشان در حوزه کشاورزی و عمرانی در قالب جهاد سازندگی[۵۲]، در حوزه امنیتی در قالب کمیته انقلاب اسلامی[۵۳] و در کمک‌رسانی به مستضعفان در قالب کمیته امداد[۵۴] و افتتاح حساب ۱۰۰ امام[۵۵] تجلی یافت. همچنین به منظور ریشه‌کن کردن بی‌سوادی، نهضت سوادآموزی در هفتم دی ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی تشکیل شد[۵۶]. نمود دیگر مشارکت بسیج مردمی به همت امام خمینی در تحولات پس از پیروزی انقلاب را می‌توان در حمایت از دولت موقت[۵۷]، مقابله و نفرت عمومی از عملکرد عناصر تجزیه طلب[۵۸] و گروه‌های سیاسی معاند[۵۹] و نیز حمایت از انقلاب اسلامی[۶۰] دید که عموماً با مشارکت مردم در راهپیمایی‌های سراسری حمایت خود را از مواضع امام خمینی و انقلاب ابراز کردند[۶۱].
اعتقاد امام خمینی به بسیج مردم و افکار عمومی منحصر به داخل کشور نبود و ایشان برای رسیدن به آرمان‌های اسلام ناب محمدی از تمامی مسلمانان جهان می‌خواست علیه نظام استعماری و استبدادی در جوامع خود به پا خیزند و همچون امت واحد در مقابل ظلم و تجاوز بایستند[۶۲]. در این راستا می‌توان به اعلام روز قدس اشاره کرد که همواره نمادی از همبستگی امت اسلامی و «بسیج عمومی اسلامی» ذیل آرمان آزادی قدس و مبارزه با اسرائیل بوده است[۶۳]. امام خمینی در عرصه‌ای گسترده‌تر حضور تمامی ملت‌های محروم جهان را حول خواسته‌های مشروع و احقاق حقوق انسانی خویش خواستار بود و با بیان طرح تشکیل حزب مستضعفان جهان سعی کرد تا از این منظر ملت‌های محروم جهان، راهی برای بسیج عمومی و احقاق حقوق اساسی خود بیابند[۶۴].
٣. جنگ تحمیلی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی با موافقت غرب و شرق با رژیم عراق برای حمله به خاک ایران و ضرورت دفاع از مرز و بوم و انقلاب نوپای اسلامی باعث شد که امام خمینی بار دیگر با بسیج مردم زمینه مقابله با تجاوزگران را فراهم کند[۶۵]. با وجود اینکه ایشان دفاع از کشور را وظیفه ارتش و سپاه پاسداران می‌دانست، باور داشت مصداق کامل ایثار و خلوص و فداکاری، بسیجیان‌اند و بدون حضور مردم کار دفاع به سامان نمی‌رسد[۶۶]؛ بنابراین با الزامی دانستن بسیج همگانی مردم در جنگ و دفاع از مملکت اسلامی، از تمامی اقشار ملت خواست تا در مقابل دشمن به جبهه‌ها بروند[۶۷]. ایشان دفاع از کشور و اسلام را برعهده همه مردم از زن، مرد، بزرگ و کوچک می‌دانست[۶۸] و معتقد بود چنانچه این بسیج عمومی صورت نمی‌گرفت کشور به تباهی کشیده می‌شد[۶۹]. ایشان ضمن اینکه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را عاملی می‌دانست تا مردم حول محور دفاع از کشور اسلامی بسیج شوند[۷۰]، چگونگی بسیج عمومی مردم برای شرکت در جنگ‌ها را نیز همانند صدر اسلام خودجوش و مردمی می‌شمرد[۷۱].[۷۲]
کارکردهای بسیج
امام خمینی اگرچه مهم‌ترین کارکرد بسیج مردمی را پشتیبانی از انقلاب اسلامی می‌دانست[۷۳] ولی کارکردهای مختلفی برای آن بیان کرده است که از آن جمله می‌توان به کارکرد سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی اشاره کرد:
١. کارکرد سیاسی و فرهنگی: از مهم‌ترین کارکردهای بسیج عمومی و مردمی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان به ورود عموم مردم به عرصه سیاست اشاره کرد. یکی از جلوه‌های این کارکرد در نگاه امام خمینی، اعتصاب‌ها و راهپیمایی‌های گسترده مردمی[۷۴]، برای پیشبرد اهداف انقلاب بود. ایشان علاوه بر اینکه مردم را به اعتصاب علیه رژیم پهلوی فرا می‌خواند[۷۵]، از آنان می‌خواست در صورت اعتصاب نخبگان و اصناف، به حمایت از آنان بپردازند؛ زیرا این‌گونه اعتصاب‌ها موجب تقویت اسلام و عقب‌نشینی رژیم پهلوی[۷۶] و اعلام حمایت عمومی از انقلاب و جمهوری اسلامی می‌شد[۷۷]. ایشان پس از پیروزی انقلاب نیز حضور مردم در راهپیمایی‌ها را به دلیل اینکه می‌توانند علاقه خود به اسلام، قرآن و جمهوری اسلامی را نشان دهند و به استکبار و استعمار ثابت کنند انقلاب اسلامی از پشتوانه مردمی لازم برخوردار است، ضروری می‌دانست[۷۸]. همین بسیج افکار عمومی به همت امام خمینی در حمایت از نظام جمهوری اسلامی و احیای روحیه استکبارستیزی بود که باعث شد در زمان تسخیر لانه جاسوسی، عموم مردم از این حرکت دانشجویان حمایت کنند و نیروی تازه‌ای برای مقاومت در مقابله با مشکلات ایجاد شود[۷۹]. از سوی دیگر، یکی از تأکیدها و توصیه‌های امام خمینی به مردم این بود که ویرانه‌های فرهنگی به جامانده از رژیم پهلوی‌ها در ایران را اصلاح کنند. از جمله یکی از این عقب‌ماندگی‌ها، محرومیت بسیاری از مردم مستضعف از نعمت آموزش بود. در این راستا ایشان با تأکید بر اینکه باید بدون تشریفات و با سرعت به مبارزه با بی‌سوادی رفت، از عموم مردم خواست تا برای دستیابی به این مهم تلاش کنند[۸۰]. ایشان طرحی عمومی برای سوادآموزی مردم را ضروری می‌دانست و به دولت و مردم توصیه کرد برای ریشه‌کنی بی‌سوادی به صورت بسیج عمومی قیام کنند، تا در آینده‌ای نزدیک عموم مردم نوشتن و خواندن ابتدایی را آموخته باشند[۸۱].
۲. کارکرد اقتصادی و عمرانی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی اولویت اقتصادی کشور را در گام نخست خودکفایی از غرب می‌دانست که در این زمینه توده‌های مردم باید با ساماندهی و حضور در امور مهمی چون کشاورزی علاوه بر خشکاندن ریشه بیکاری، موجب خودکفایی کشور در مواقع تحریم و شرایط اضطراری باشند[۸۲]. ایشان حمایت مردم از اقتصاد داخلی را باعث قطع وابستگی به بلوک شرق و غرب و در مرتبه بعد ورود رفاه به زندگی ملت می‌دانست[۸۳]. امام خمینی یکی از عرصه‌های بسیج مردمی را رفع نابسامانی‌های کشور و آبادانی در نواحی مختلف می‌شمرد[۸۴] و معتقد بود تلاش و رسیدگی به مسائل عمرانی کشور وظیفه همه مردم است[۸۵]. ایشان ضمن تأکید بر نتیجه دنیوی آبادانی مناطق فقیر و مستضعف، خدمت به مردم این مناطق را دارای ارزش معنوی فراوان می‌دانست[۸۶]. مبارزه با فقر و رسیدن به عدالت اجتماعی یکی دیگر از عرصه‌های کارکرد بسیج مردمی است؛ به طوری که امام خمینی عقیده داشت برای بهره‌مندی مردم محروم ایران از ثمرات انقلاب باید با بسیج همه مردم به مبارزه با بی‌عدالتی و فقر برخاست[۸۷]؛ بنابراین پس از انقلاب با بسیج مردمی و سازماندهی افراد و امکانات در قالب نهادهایی چون جهاد سازندگی و کمیته امداد و بنیاد مستضعفین این امر محقق گردید.
٣. کارکرد نظامی: پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و به‌کارگیری مفاهیمی مانند «حفظ دین، دفاع از کشور و دفاع از مردم و نوامیس» در سخنان امام خمینی، دفاع از کشور و حضور مؤثر در جنگ تحمیلی یکی از عرصه‌های ورود بسیج مردمی گردید. ایشان بسیج عمومی را در راستای حضور نیروهای مردمی در جنگ تحمیلی اعلام کرد و با اصلی دانستن مسئله جنگ، مردم و مسئولان کشور را به حمایت از رزمندگان اسلام فرا خواند[۸۸]. به این ترتیب نیروهای بسیجی به طور گسترده در تمامی عملیات‌ها و برنامه‌های جنگ حضور پیدا کردند و نقش آفریدند[۸۹]. با ورود عموم مردم به عرصه دفاع از کشور، امام خمینی ضمن ستایش از مردم بسیجی، بسیج را پشتوانه انقلاب اسلامی دانست که هزاران رزمنده را تربیت و تقدیم انقلاب کرده است[۹۰].[۹۱]
منابع
پانویس
- ↑ عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ص۲۶۹.
- ↑ خانی، مهدی، درآمدی بر شناخت بسیج، ص۲۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۹۱–۹۲.
- ↑ حسین‌خانی، امید، مقاله «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۲۷.
- ↑ بقره، ۲۴۶؛ اعراف، ۱۳۴ و ۱۳۷؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۸۵و ج۸، ص۲۲۸.
- ↑ واقدی، محمدبن عمر، المغازی، ج۱، ص۹، ۲۳ و ج۲، ص۵۱۰.
- ↑ دویل، ویلیام، انقلاب کبیر فرانسه، ص۷۷ – ۸۳.
- ↑ والتر، کلنل، تاریخ روسیه از پیدایش تا ۱۹۴۵، ص۴۶۲ – ۴۶۷.
- ↑ گرانتوسکی، ا. آو دیگران، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ص۳۲۴.
- ↑ تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص۸۲-۸۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱، ص۳۸۶ -۳۸۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲، ص۴۸۱ و ج۳، ص۱۰۰- ۱۰۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۶۵-۶۶.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲، ص۱۴۲ و ج۴، ص۱۷- ۱۸.
- ↑ حسین‌خانی، امید، مقاله «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۲۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۲۹۲-۲۹۳ و ج۱۳، ص۲۸.
- ↑ آل عمران، ۱۲ -۱۳.
- ↑ واقدی، محمدبن عمر، المغازی، ج۱، ص۴۰۳ و ج۲، ص۴۳۱، ۵۰۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۳۹۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۲۹۳.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۴۳۷ و ۴۴۳.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۹۲.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۷، ص۵۲۱.
- ↑ اردستانی، حسین، برخی ارزش‌ها و ثمرات جنگ تحمیلی.
- ↑ همان.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، جمشیدی، محمد حسین، آرمان بسیج و بسیج آرمانی از منظر امام خمینی، ج۱،ص ۳۰۵- ۳۰۶.
- ↑ حبی، محمدباقر، شاخص‌های فرهنگ و تفکر بسیجی، ص۱۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۹، ص۲۲۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۹۸ و ج۲۱، ص۱۹۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۶، ص۷۶.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۹۴- ۱۹۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۹۴.
- ↑ حسین‌خانی، امید، مقاله «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۲۷.
- ↑ گل محمدی، احمد، زمینه‌های بسیج مردمی در انقلاب ایران، ص۱۰۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱، ص۱۳۴ – ۱۳۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۵۱۴ و ج۴، ص۳، ۲۵۰، ۲۹۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۴۴ – ۱۴۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۵، ص۲۹۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۳۸۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۳۵- ۳۶.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۱۴- ۳۱۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج ۳، ص۳۹۴ و ص۴۳۶-۴۳۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، جمشیدی، محمد حسین، آرمان بسیج و بسیج آرمانی از منظر امام خمینی، ج۱، ص۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۱، ص۱۲۱ – ۱۲۲.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۳۶۱ و ج۱۲، ص۲۳۹- ۲۴۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۳۱۳ و ج۱۵، ص۱۳۶، ۳۵۳.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۱۷۴ و ج۷، ص۵۲۰،۵۲۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۷۹- ۱۸۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۱۲۸- ۱۲۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۵۱۸.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۱، ص۴۴۶- ۴۴۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۶۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۳۷- ۱۳۸ و ج۱۰، ص۲۹۶- ۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۳۸.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۴، ص۷۷- ۷۸.
- ↑ محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، ص۱۰۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۵۰۳؛ ج۸، ص۳۵۸ و ج۱۰، ص۳۳۹- ۳۴۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۹، ص۲۶۷ و۲۸۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۹، ص۲۸۰-۲۸۱ و ج۱۲، ص۱۶۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۲۷۲.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۲۴۳- ۲۴۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۴۰۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۵، ص۴۰۲.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۳۲۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۹، ص۲۲۰.
- ↑ حسین‌خانی، امید، مقاله «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۲۸.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۵، ص۳۸۶.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۵، ص۴۰۳.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۳۰۹ و ج۵، ص۱۵۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۲، ص۴۸۵؛ ج۴، ص۳۶۷ و ج۵، ص۲۶۰ و ۴۹۴-۴۹۵.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۵، ص۴۷۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۹، ص۱۰۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، ص۳۷۱.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۱، ص۴۴۶- ۴۴۷.
- ↑ همان.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۹، ص۲۵ و ج۱۱، ص۴۷۷.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۳۳ - ۳۳۴.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۹- ۲۰.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۰، ص۴۹۸-۴۹۹.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۸، ص۳۸.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۵۱۸.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۲۷۲؛ درویشی، فرهاد، جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص۲۲۸.
- ↑ ظاهر، صادق، حماسه هشت سال دفاع مقدس، ج۲، ص۳۳.
- ↑ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، ج۱۵، ص۳۸۶.
- ↑ حسین‌خانی، امید، مقاله «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۲۸.