کوفه در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کوفه است. کوفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کوفه در نهج البلاغه - کوفه در معارف و سیره علوی - کوفه در معارف و سیره حسینی - کوفه در معارف مهدویت - کوفه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

کوفه در دوران خلافت امیر مؤمنان(ع)

در پی انقلابی که علیه عثمان روی داد و به هلاکت وی منجر شد، عموم اهالی مدینه از مهاجر و انصار (جز چند تن انگشت‌شمار) و انقلابیان کوفی و بصری و مصری حاضر در مدینه با علی(ع) به عنوان شایسته‌ترین فرد امت برای خلافت بر مسلمانان، بیعت کردند. مالک اشتر که همراه کوفیان به مدینه آمده بود، بیعت گرفتن از آنان برای علی(ع) را بر عهده گرفت. با انتشار خبر برگزیده شدن آن حضرت به خلافت، بیعت در کوفه و دیگر شهرها آغاز شد، ولی مردم کوفه پیش از دیگران از بیعت با آن پیشوا استقبال کردند.

بیعت کوفیان با امیرمؤمنان(ع) بدین‌گونه بود که چون خبر قتل عثمان و بیعت مردم با علی(ع) از مدینه به کوفه رسید، اهل کوفه نزد ابوموسی اشعری آمدند و گفتند: «چرا با امیرمؤمنان علی(ع) بیعت نمی‌کنی؟» ابوموسی گفت: «منتظر می‌شوم که پس از این چه روی می‌دهد و چه خبری می‌رسد». هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص (هاشم مرقال) به او گفت: «چه خبری می‌خواهی برسد؟! مردم عثمان را کشتند و خاص و عام انصار با علی(ع) بیعت کردند. از آن می‌ترسی که اگر با علی(ع) بیعت کنی، عثمان از آن جهان بازآید و تو را سرزنش کند؟!» هاشم مرقال پس از این سخنان با دست راست، دست چپ خود را گرفت و گفت: «دست چپ از آنِ من و دست راستم از آنِ امیرمؤمنان علی(ع). با او بیعت کردم و به خلافتش راضی شدم». پس از اینکه هاشم بدین‌سان بیعت کرد، برای ابوموسی عذری نماند و برخاست و بیعت کرد و پس از او، بزرگان و سرشناسان کوفه با علی(ع) بیعت کردند. حذیفة بن یمان، از اصحاب برگزیده و صاحب‌سر رسول الله(ص)، که در کوفه می‌زیست و بیمار بود، با شنیدن خبر قتل عثمان و بیعت مردم با امیرمؤمنان(ع) گفت: «مرا بیرون ببرید و مردم را به نماز جماعت بخوانید». آن‌گاه او را بر منبر نهادند. حذیفه پس از حمد و ثنای خدا و درود بر پیغمبر و خاندان آن حضرت گفت: «ای مردم، همه با علی(ع) بیعت کرده‌اند. از خدا بترسید و علی(ع) را یاری کنید. به خدا سوگند، او از اول تا آخر بر حق بوده است و پس از رسول خدا(ص) از همه کسانی که رفته‌اند و آنان که تا روز قیامت خواهند بود، برتر و بهتر است». سپس حذیفه، مانند هاشم مرقال، دست راست خود را بر دست چپ گذاشت و گفت: «خداوندا، تو شاهد باش که من با علی(ع) بیعت کردم. خدای را سپاس که من را تا چنین روزی زنده نگاه داشت». سپس به پسران خود، سعد و صفوان گفت: «من را ببرید و شما با علی(ع) همراه باشید؛ چراکه جنگ‌هایی بسیار روی می‌دهد و شمار بسیاری کشته می‌شوند. بکوشید که در رکاب او به شهادت برسید. به خدا سوگند که او بر حق است و هر کس با او مخالفت کند، بر باطل است». حذیفه هفت روز، و یا به قولی چهل روز پس از این بیعت درگذشت. فرزندانش، سعد و صفوان، در جنگ صفین در رکاب امیر مؤمنان(ع) به شهادت رسیدند.

تعیین حاکم کوفه

امیرمؤمنان(ع) پس از رسیدن به خلافت، حاکمان عثمان را عزل کرد و امیرانی از سوی خود نصب فرمود. درباره تعیین حاکم کوفه روایات دگرگونند. به نقل یعقوبی، امیرمؤمنان(ع) همه عاملان عثمان را عزل کرد جز ابوموسی اشعری، حاکم کوفه، که به سفارش مالک اشتر او را در مقامش ابقا کرد. مسعودی نیز وی را منصوب امیرمؤمنان(ع) می‌شمارد و او را تا هنگام کارشکنی در بسیج مردم کوفه برای جنگ جمل، حاکم کوفه می‌داند که این امر منجر به عزل ابوموسی و نصب قرظة بن کعب انصاری شد. ابوحنیفه دینوری، حاکم امیرمؤمنان(ع) در کوفه را عمارة بن حسان ذکر کرده است، ولی در هیچ یک از کتاب‌های رجالی از چنین شخصی نام برده نشده است. طبری نخستین حاکم کوفه در خلافت امیر مؤمنان(ع) را عمارة بن شهاب ذکر می‌کند و شرحی از عزیمت او به کوفه و برخورد با قعقاع آورده است که به کمک عثمان رفته بود و می‌افزاید که با تهدید وی عماره به سوی علی(ع) بازگشت از عمارة بن شهاب نیز همچون عمارة بن حسان در کتاب‌های رجال یاد نشده و در زمره اصحاب رسول خدا(ص) چنین شخصی ذکر نشده است.

در رجال شیخ طوسی از سه کس به نام عماره در زمره اصحاب امیرمؤمنان(ع) یاد شده است که یکی از آنان عمارة بن ابی‌سلامه همدانی است. شیخ می‌گوید وی از اصحاب خاص امیرمؤمنان(ع) بوده و از شهیدان کربلا است. دیگری عمارة بن اوس و سوم، عمارة بن صلخب ازدی، که به نقل مامقانی، مردی شجاع و شیعه بوده و برای مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) از مردم بیعت گرفته است و ابن زیاد پس از شهادت مسلم، وی را به شهادت رسانده است. آن‌چه طبری از عمارة بن شهاب گفته است، درباره هیچ یک از این سه عماره در کتب رجالی گفته نشده است. بنابراین، عمارة بن شهاب احتمالاً از افراد ساختگی سیف بن عمر تمیمی است، هر چند روایت طبری منقول از راوی دیگری غیر از سیف بن عمر است. البته برخی کتب رجالی از عماره بن شهاب نام برده‌اند که مأخذ همه آنها تاریخ طبری است. با توجه به آن‌چه گذشت، به نظر می‌رسد چون از عوامل اصلی قیام مردم علیه عثمان، حاکمان و عاملان فاسد او در مناطق مهم عالم اسلام بوده‌اند و مردم کوفه به ابوموسی اشعری رضایت داده و یا خود پس از ضعف خلیفه سوم او را حاکم کرده بودند، امیرمؤمنان(ع) به خواست سرشناسان کوفه وی را در مقامش بر جای نهاده و دیگر نقل‌ها درباره کسانی جز ابو موسی اشعری صحت ندارند.

کوفیان در جنگ جمل

امیرمؤمنان(ع) در تعقیب عایشه و طلحه و زبیر با شتاب از مدینه حرکت کرد و چون دریافت که به سوی بصره می‌روند، آسوده‌خاطر شد و فرمود: «مردم کوفه را بیش‌تر دوست دارم؛ زیرا سران عرب در میان آنانند». امیر مؤمنان(ع) در ذی‌قار یا ربذه بازایستاد و از آنجا نمایندگانی به کوفه فرستاد تا کوفیان را برای مقابله با پیمان‌شکنان بسیج کنند. در اینکه نمایندگان امیر مؤمنان(ع) چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است، ولی آشکار است که آن حضرت بیش از یک بار نماینده به کوفه فرستاد و در واپسین بار، بی‌گمان امام حسن(ع) حضور داشته است. به نقل طبری، امیر مؤمنان(ع) نخست محمد بن ابی‌بکر و محمد بن عون را به کوفه گسیل کرد. کوفیان از ابوموسی اشعری نظر خواستند. ابوموسی گفت: «راه آخرت این است که بر جای خود بمانید و راه دنیا آن است که حرکت کنید». نمایندگان امام از او دوری کردند و سخنان درشتی به وی گفتند. ابوموسی گفت: «به خدا، بیعت عثمان بر گردن من و امام زمان شما است. تا زمانی که قاتلان عثمان در هر جا که باشند، کشته نشوند، جنگ نخواهیم کرد».

علی(ع) پس از آگاهی از کارشکنی ابوموسی، عبدالله بن عباس و مالک اشتر را به کوفه فرستاد. آنان با وی سخن گفتند و چون نتیجه نگرفتند، از برخی مردم کوفه برای رام کردنش کمک خواستند. ابوموسی در نطقی جنگ با ناکثین را فتنه خواند و مانع بسیج مردم شد. پس از بازگشت بی‌نتیجه ابن عباس، امیر مؤمنان(ع)، امام حسن(ع) و عمار یاسر را به کوفه فرستاد. امام حسن(ع) به ابوموسی فرمود: «چرا مردم را از یاری ما باز می‌داری؟» ابوموسی همچنان مخالفت می‌کرد تا اینکه زید بن صوحان و حجر بن عدی و عدی بن حاتم طائی و هند بن عمرو برخاستند و مردم را به اطاعت از امیرمؤمنان(ع) و بیعت با آن حضرت فراخواندند و مردم بسیج شدند. در این هنگام مالک اشتر، که با اجازه امیرمؤمنان(ع) دوباره به کوفه آمده بود، به دارالاماره رسید و در حالی که عمار یاسر و ابوموسی با هم بحث می‌کردند، غلامان ابوموسی به مسجد آمدند و فریاد زدند که مالک اشتر به قصر آمده و ما را بیرون کرده است. همین که ابوموسی به قصر درآمد، مالک بر او فریاد زد و گفت: «ای بی‌مادر، از قصر بیرون شو تا خدا جانت را بگیرد. تو از آغاز منافق بودی». ابوموسی گفت: «تا شب به من مهلت‌دهید». مالک پذیرفت، ولی گفت: «امشب در قصر نخواهی خفت». در این حال مردم به دارالاماره هجوم آوردند و به غارت اموال ابوموسی پرداختند، ولی مالک آنان را از قصر بیرون کرد.

به روایت دیگری که طبری نقل می‌کند، هاشم بن عتبه (هاشم مرقال) نزد علی(ع) در ربذه رفت و از برخورد محمد بن ابی‌بکر و ابوموسی خبر داد. امیر مؤمنان(ع) خودِ او را به کوفه فرستاد و به ابوموسی نوشت: «... من هاشم بن عتبه را فرستادم تا کسانی را که آنجایند بسیج کند. تو مردم را بفرست و من این حکومت را به تو سپردم تا در کار حق از یارانم باشی». اما ابوموسی همچنان ناسازگاری می‌کرد. هاشم بن عتبه به علی(ع) نوشت: «من نزد مردی دغل آمده‌ام که دشمنی‌اش آشکار است». آن‌گاه علی(ع)، امام حسن(ع) و عمار یاسر را فرستاد و ابوموسی را عزل کرد و قرظة بن کعب انصاری را به حکومت کوفه برگماشت و به ابوموسی نوشت: «علاقه تو به این کار زمامداری کوفه، که خدا تو را از آن بی‌نصیب کند، مانع از آن می‌شود که فرمان مرا اجرا کنی. حسن و عمار را فرستادم تا مردم را حرکت دهند و قرظة بن کعب را زمامدار شهر کردم. از کار، با مذمت و خفت، کناره‌گیری کن. اگر کنار نروی، دستور داده‌ام تو را بیرون کنند و چنانچه مقاومت کنی و بر تو دست یابند، پاره‌پاره‌ات کنند». چون نامه امیرمؤمنان(ع) به ابوموسی رسید، کناره گرفت و مردم به سوی علی(ع) حرکت کردند.

به روایتی که ابو حنیفه دینوری نقل می‌کند، علی(ع) نخست هاشم بن عتبه را به کوفه فرستاد تا مردم را به حرکت وادارد و پس از او فرزندش حسن(ع) را همراه با عمار یاسر اعزام فرمود. امام حسن(ع) و عمار در حالی به مسجد بزرگ کوفه رسیدند که شماری بسیار از مردم نزد ابوموسی بودند. ابوموسی در آن جمع گفت: ای مردم کوفه، از من اطاعت کنید تا پناهگاه عرب شوید. مظلومان به شما پناه آورند و درماندگان در پناه شما ایمن شوند. ای مردم، وقتی فتنه روی می‌آورد، با شک و تردید همراه است و چون می‌گذرد، حقیقت روشن می‌شود. این فتنه تفرقه‌انداز معلوم نیست از کجا سرچشمه گرفته است و به کجا خواهد انجامید. شمشیرهای خود را غلاف کنید و سرنیزه‌های خود را بیرون کشید و زه کمان‌های خویش را پاره کنید و در گوشه خانه‌های خود بنشینید. ای مردم، کسی که به هنگام فتنه در خواب باشد، بهتر از کسی است که ایستاده باشد و کسی که ایستاده باشد، بهتر از کسی است که در حال دویدن باشد. امام حسن(ع) با شنیدن سخنان او فرمود: «از مسجد ما بیرون شو و هر جا می‌خواهی برو». رفتار خائنانه ابوموسی اشعری و القائات او در برخی کوفیان مؤثر افتاد و آن‌گونه که انتظار می‌رفت، سپاهی چشمگیر از کوفه پدید نیامد. در شمار سپاهیان اعزامی از کوفه اختلاف است. طبری، در نقلی، آنان را نزدیک به نُه هزار تن ذکر کرده است که با امام حسن(ع) حرکت کردند؛ شش هزار نفر از راه دشت و ۲۸۰۰ نفر دیگر از راه آب. وی در نقل دیگری، سپاه کوفه را دوازده هزار تن در هفت دسته (قبیله‌ها و دسته‌های هفت‌گانه کوفه) نوشته است. یعقوبی شمار کوفیان را در جنگ جمل شش هزار نفر، ابوحنیفه دینوری ۹۶۵۰ نفر و مسعودی ۶۵۶۰ تن دانسته است.

هر چند شمار سپاه کوفه در مقایسه با توانایی بسیج نیرو از این اردوگاه بزرگ نظامی مطلوب نبوده است، اما با توجه به آرایشی که امیرمؤمنان(ع) به هنگام جنگ جمل به سپاه خود می‌دهد، معلوم می‌شود که بیش‌تر سپاهیان از مردم کوفه بوده‌اند. از هشت دسته‌ای که سپاه امیرمؤمنان(ع) را سامان می‌دادند، هفت دسته از گروه‌های هفت‌گانه قبیله‌های مختلف کوفه، و تنها یک دسته از مردم حجاز بودند. امیرمؤمنان(ع) همراه با سپاه کوفه در جنگ با ناکثین پیروز شد و بصره را آزاد کرد. پس از پایان جنگ برخی کوفیان خواهان اسارت زنان و فرزندان شکست‌خوردگان و به غنیمت بردن اموال آنان شدند، ولی حضرت علی(ع) چون پیمان‌شکنان مسلمان بودند، نپذیرفت و فرمود: «مسلمانان را نمی‌توان به اسارت گرفت و اموالشان را به غنیمت برد، جز آن‌چه در جنگ به کار برده‌اند». به نقلی، برخی سپاهیان از سخنان امیرمؤمنان(ع) قانع نشدند و بر اسیر گرفتن اهل بصره پای فشردند تا جایی که امیرمؤمنان(ع) فرمود: «اگر می‌شود زنان آنان را به اسارت بُرد، پس بگویید عایشه همسر پیغمبر سهم کدام یک از شما می‌شود؟!» آن‌گاه بود که قانع شدند.

کوفه، مرکز خلافت

امیرمؤمنان(ع) پس از غلبه بر پیمان‌شکنان بصره، عبدالله بن عباس را به حکومت شهر گماشت و چون به مربد بصره (بیرون شهر) رسید، به بصره نگریست و فرمود: «سپاس خدایی را که مرا از شهری بیرون آورد که خاکش از همه جا بدتر و از همه جا به ویرانی نزدیک‌تر است؛ به آب نزدیک و از آسمان دور است». بدین‌سان، حضرت از بصره به کوفه رفت و آن شهر را مرکز خلافت خویش کرد و تا پایان عمر دیگر به مدینه بازنگشت. برخی علت انتخاب کوفه را موقعیت نظامی این شهر در برابر شام و سرکشی معاویه دانسته‌اند، ولی به نظر می‌رسد مجموعه عوامل زیر باعث شد که امیر مؤمنان(ع) کوفه را بر شهرهای مهم جهان اسلام ترجیح دهد و برای خلافت خویش برگزیند:

1. حضور شماری بسیار از اصحاب رسول خدا(ص) در کوفه، که در هیچ یک از بلاد اسلام، حتی در مدینه، به چشم نمی‌آمد. تنها در جنگ صفین دو هزار و هشتصد نفر از صحابه مقیم کوفه همراه علی(ع) بودند. بدیهی است که شخصیت امیرمؤمنان(ع)، که ۲۵ سال را در انزوا و خانه‌نشینی گذرانده بود، برای نسل نخستین مسلمانان و اصحاب پیغمبر بیش از دیگران شناخته شده بود.
2. مهاجرت نام‌آورترین قبیله‌ها و شخصیت‌های مسلمان از یمن و حجاز و... به کوفه باعث شده بود که این شهر، گذشته از اصحاب باسابقه، شاهد حضور مشاهیر و سران باشد؛ به ویژه یمنی‌های کوفه که نیمِ بیش‌تر ساکنان کوفه را تشکیل می‌دادند و بیش‌تر آنان پیش‌تر با امیر مؤمنان(ع) آشنایی داشتند و به آن حضرت مهر می‌ورزیدند؛ زیرا امیرمؤمنان(ع) بود که در سال دهم هجرت از سوی رسول اکرم(ص) مأمور تبلیغ اسلام در یمن شد و فعالیت‌های آن حضرت موجب گشت که همه اهل یمن اسلام آورند.
3. موقعیت نظامی کوفه نیز عاملی بس مهم بود. حضور شجاع‌ترین رزمندگان مسلمان در کوفه، جایگاهی ویژه بدین شهر بخشیده بود. همین رزمندگان بودند که پیروزی‌های بزرگ ذات السلاسل و قادسیه و فتح الفتوح را به ارمغان آورده بودند و از این کار به خود می‌بالیدند. آنان حتی در زمان‌های بعد در تفاخر به دیگر بلاد اسلام، خود را فرزندان ذات السلاسل و قادسیه می‌خواندند.
4. بی‌توجهی و علاقه نداشتن مردم دیگر شهرها به اهل بیت(ع) از دیگر عوامل مهم است. تغییر و تحول مردم در سال‌های پس از پیغمبراکرم(ص)، مردم مکه و مهاجران را چنان از تعالیم آن حضرت دور کرده بود که به علی(ع) به عنوان قاتل کسان خود می‌نگریستند و هر چند بیعت کرده بودند، مهر امیرمؤمنان(ع) را به دل نداشتند. برخی از مردم مدینه نیز تحت تأثیر مخالفت‌های مهاجران با امیرمؤمنان(ع) در این مدت، به آن حضرت بی‌علاقه شده بودند و از سوی دیگر زبده انصار از آن شهر مهاجرت کرده بودند. از این‌رو، چون امیرمؤمنان(ع) برای مقابله با ناکثین از مدینه بیرون آمد، شمار مردمی که با او همراه شدند، به نقلی تنها چهارصد یا هفت‌صد نفر بودند. وضعیت شام نیز به واسطه سال‌ها حکومت معاویه آشکار بود و در مصر نیز مقبولیت امیرمؤمنان(ع) گسترده نبود. شاهد این مدعا فتنه‌هایی است که در دوران خلافت آن حضرت در مصر پدید آمد و سرانجام، همکاری دشمنان امیرمؤمنان(ع) با معاویه به شهادت محمد بن ابی‌بکر، فرمانروای مصر، و تجزیه آن ایالت از قلمرو امیرمؤمنان(ع) منجر شد. مردم بصره نیز، به ویژه پس از جنگ جمل، کینه آن حضرت را در دل داشتند. به نقل ابن ابی‌الحدید همه مردم بصره و بسیاری از مردم مدینه و کوفه دشمن امیرمؤمنان(ع) بودند. بیش‌تر مردم مکه به آن حضرت دشمنی می‌ورزیدند؛ چونان که قریش کاملاً مخالف او بود و دیگر مردم مکه همراه با بنی‌امیه علیه علی(ع) بودند.
5. علاقه متقابل میان امیرمؤمنان(ع) و بسیاری از مردم کوفه بسیار چشمگیر بود. علی(ع) پیش از آن‌که به کوفه بیاید، به مردم آن ارج می‌نهاد و آنان را دوست می‌داشت. ابن ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه بابی را با عنوان فضیلت‌های کوفه در کلام امیرمؤمنان(ع) باز کرده است. چون امیرمؤمنان(ع) به هنگام سرکشی ناکثین می‌خواست به سوی بصره حرکت کند، در نخستین نامه خود به اهل کوفه نوشت: «مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى أَهْلِ الْكُوفَةِ جَبْهَةِ الْأَنْصَارِ وَ سَنَامِ الْعَرَبِ»؛ «از بنده خدا علی، امیرمؤمنان به مردم کوفه که سرور انصارند و سران عرب». امیرمؤمنان(ع) چون از مهاجران، یعنی اهل مکه عداوت دیده بود، به انصار روی آورد که مردمی باعاطفه بودند و سرشناسان انصار پس از بنای کوفه به آن شهر مهاجرت کرده بودند. امیرمؤمنان(ع) به مردم کوفه می‌نویسد: «بدانید که دیگر مدینه، با آن مردمان در میان نیست. مردم خوبش پراکنده شده‌اند و فتنه و آشوب در پیرامونش می‌گردد». طبری روایت می‌کند که چون علی(ع) در تعقیب عایشه و طلحه و زبیر به ربذه رسید و خبر یافت که قصد بصره دارند و به سوی کوفه نمی‌روند، خوشحال شد و فرمود: «مردم کوفه بیش از دیگران مرا دوست دارند، به ویژه که سران عرب در میان ایشانند». از این رو، به آنان نوشت: من شما را از میان دیگر شهرها برگزیده‌ام و بر آنم که نزد شما آیم؛ زیرا می‌دانم که شما برای خدا و پیغمبر به من محبت و مودت می‌ورزید. پس هر کس به سوی من آید و یاری‌ام کند، دعوت حق را اجابت کرده و وظیفه‌ای را که بر دوش دارد، انجام داده است.
6. سرانجام اینکه کوفه از نظر جغرافیایی در قلب جهان اسلام آن روزگار جای داشت و بر ایران و حجاز و مصر و جزیره مسلط بود.

ورود امیرمؤمنان(ع) به کوفه

ابوحنیفه دینوری می‌نویسد که چون امیرمؤمنان(ع) به نزدیکی کوفه رسید، روی به شهر، فرمود: آفرین بر تو ای کوفه! هوایت چه خوش و خاکت چه پربرکت است! کسی که از تو بیرون می‌رود، به سوی گناه می‌رود و کسی که بر تو وارد می‌شود، به سوی رحمت می‌آید. روز و شب سپری نمی‌شود مگر اینکه مؤمنان به سوی تو می‌آیند و بدکاران نشستن در تو را خوش نمی‌دارند. چندان آباد خواهی شد که برخی ساکنانت صبح زود روز جمعه برای نماز جمعه به راه می‌افتند و به دلیل دوری راه به نماز نمی‌رسند. در نزدیکی شهر، مردم کوفه همراه با قرظة بن کعب انصاری، حاکم حضرت در کوفه، به استقبال امیرمؤمنان(ع) شتافتند. مردم در پایین نهر نضر بن زیاد، امام را ملاقات کردند و فتح جنگ جمل را تبریک گفتند. امیرمؤمنان(ع) عرق از پیشانی پاک کرد و قرظة بن کعب گفت: «ای امیرمؤمنان خدا را سپاس می‌گوییم که دوستانت را بر دشمنانت گرامی داشت و دشمنت را خوار کرد و تو را بر مردم سرکش و یاغی و ستمگر پیروز ساخت».

بدین‌سان، امیرمؤمنان(ع) روز دوشنبه، دوازدهم ماه رجب سال ۳۶ ق. به کوفه در آمد. هنگام ورود، سرشناسان بصره و دیگران همراهی‌اش می‌کردند و قاریان و بزرگان کوفه در میان استقبال‌کنندگان بودند. امیرمؤمنان(ع) به خانه جعدة بن هبیره مخزومی رفت. جعده، پسر ام‌هانی، خواهر آن حضرت بود. چون اثاث و لوازم امیرمؤمنان(ع) را آوردند، همراهان گفتند: «آیا به قصر می‌رویم؟» علی(ع) فرمود: «نه، این قصر خبال است. به آن مروید». سپس در مسجد کوفه فرود آمد و نماز گزارد. آن‌گاه رو به مردم کرد و مردم نیز در پیشگاهش نشستند. به نقلی، هنگام ورود امیرمؤمنان(ع) به کوفه، کوفیان گفتند: «ای امیرمؤمنان، آیا به قصر (دارالاماره) می‌روی؟» فرمود: «نه، به رُحبه می‌روم». سپس در رحبه فرود آمد و پس از آن به مسجد اعظم کوفه رفت و در آنجا دو رکعت نماز گزارد.

امیرمؤمنان(ع) پس از رفتن به مسجد کوفه و گزاردن نماز، به منبر رفت و پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: اما بعد، ای اهل کوفه، شما در اسلام برترید، مادام که آن را تبدیل و تغییر ندهید. من شما را به حق خواندم و اجابت کردید و کار زشت و منکر را از میان برداشتید. بدانید که فضیلت شما میان خود و خدایتان است. شما در احکام دینی و تقسیم مال باید نمونه دیگران باشید که دعوت شما را به اسلام پذیرفته‌اند. آگاه باشید، چیزی که می‌ترسم گریبان‌گیرتان شود، پیروی از هوای نفس و آرزوی بلند است. پیروی از هوای نفس، شما را از رسیدن به حق بازمی‌دارد و آرزوی بلند آخرت را از نظرتان می‌برد.... سپاس از آنِ خدایی است که ولی خویش را پیروز ساخت و دشمنش را رسوا کرد و راستگوی پیروِ حق را عزیز ساخت و پیمان‌شکنِ پیروِ باطل را خوار کرد. شما را سفارش می‌کنم که پرهیزگار باشید و از میان اهل‌بیت، کسانی را اطاعت کنید که از خدا اطاعت می‌کنند؛ آنان که از مخالفان خود برای اطاعت کردن برترند؛ مخالفانی که در برابر فضل و برتری ما اظهار فضل و برتری می‌کنند و برتری ما را برنمی‌تابند و با ما در حقی که داریم، راه ناسازگاری در پیش می‌گیرند و می‌خواهند ما را از حق دور سازند. آنان طعم تلخ این دشمنی را چشیدند و گناهش را به گردن گرفتند و به زودی سزای عمل خود را می‌بینند. آگاه باشید که برخی برادرانتان از یاری من روی برتافتند. من آنان را سرزنش می‌کنم. شما نیز از آنان کناره گیرید....

در این هنگام مالک بن حبیب یربوعی برخاست و باشور و شوق سخن گفت و در میان سخنانش از امام خواست که اجازه دهد تا دشمنان را به قتل رسانند. امیرمؤمنان(ع) فرمود: پناه بر خدا ای مالک! از حد و حدود گذشتی و کار را به جای باریکی کشاندی». مالک بن حبیب گفت: «ای امیرمؤمنان، اندکی بی‌عدالتی بهتر از کنار آمدن با دشمنان است». حضرت فرمود: خدا این‌گونه حکم نمی‌کند. ای مالک، خدای سبحان می‌فرماید: النَّفْسَ بِالنَّفْسِ. پس چرا بی‌عدالتی کنم؟ و نیز می‌فرماید: وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ. اسراف در قتل این است که کسی جز قاتل را به قتل رسانی و این چیزی است که خدا نمی‌خواهد، و بی‌عدالتی همین است. امیرمؤمنان(ع) در نخستین جمعه پس از ورود به کوفه، نماز جمعه را اقامه کرد و سپس عاملان و حکمرانان خود را منصوب فرمود و به شهرها گسیل کرد.

حضرت علی(ع) از دوازدهم رجب سال ۳۶. ق که به کوفه آمد، تا ماه رمضان سال ۴۰ ق. که به شهادت رسید، از کوفه بر جهان اسلام حکومت می‌کرد. در این مدت وقایع سیاسی و نظامی سرنوشت‌سازی پدید آمد که تا آن زمان بی‌سابقه بود: سرکشی معاویه در برابر خلیفه مسلمانان و اعلام خودمختاری او که سرانجام به جنگ صفین انجامید، تحمیل حکمیت به خلیفه واجب الاطاعه، ظهور خوارج، که گذشته از فتنه‌های سیاسی‌اش در دوران خلافت امیرمؤمنان(ع)، فرقه‌سازی مذهبی را نیز در اسلام بدعت نهاد، سرکشی کسانی که جنگ نهروان را پی ریختند، تجزیه مصر از قلمرو امیرمؤمنان(ع)، جنایات و حملات غافلگیرانه عوامل معاویه به عراق و حجاز و یمن، شورش خریت بن راشدناجی و سرانجام شهادت مظلومانه امیرمؤمنان(ع) از مهم‌ترین رویدادهای این دوره‌اند. در این میان، سهم مردم کوفه و رفتار آنان بسی مهم است. اهل کوفه یا خود عامل پدید آمدن برخی از این حوادث بودند، یا با سستی‌های خود، دشمن را یاری رساندند. از این رو، شایسته می‌نماید در این بخش از مقاله سهم کوفه و کوفیان را در این حوادث به پژوهش نهیم.

منابع

1. رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹