اثبات ضرورت امامت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات ضرورت امامت است. اثبات ضرورت امامت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات ضرورت امامت در قرآن - اثبات ضرورت امامت در حدیث - اثبات ضرورت امامت در نهج البلاغه - اثبات ضرورت امامت در کلام اسلامی - اثبات ضرورت امامت در معارف دعا و زیارات - اثبات ضرورت امامت در معارف و سیره حسینی - اثبات ضرورت امامت در معارف و سیره سجادی - اثبات ضرورت امامت در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

ضرورت امامت در قرآن امری مسلم و غیر قابل انکار در باور مسلمانان است، اگر چه برخی مسلمانان در تعیین مصداق امام دچار اختلاف هستند؛ اما شیعه امامیه، با تکیه بر آیات قرآن، بر این باور است که وجود امامی از نسل پیامبر (ص) تا روز قیامت ضروری است، تا هدف از خلقت که هدایت انسان‌هاست دچار خدشه نشود.

معناشناسی

معنای لغوی

ضرورت در لغت به معنای نیاز، لزوم و انفکاک ‌ناپذیری است. امامت نیز در لغت به معنای رهبری مسلمین یا رهبری عمومی بر مردم است. به همین جهت در بیان معنای لغوی امام گفته شده است: "امام هر کسی یا چیزی است که در کارها به او اقتدا می‌‌شود". ترجمه فارسی امامت، پیشوایی و رهبری است.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح قرآن، برای معنای امام، مصادیق متعددی بیان شده است که علاوه بر کاربرد آن برای انسان، برای دیگر موجودات هم به کار رفته است. امامانِ انسانی، همچون حضرت ابراهیم (ع) و برخی ذریه او، حضرت اسحاق (ع) و یعقوب (ع)، برخی از پیامبران بنی اسرائیل، حضرت موسی (ع) و عبادالرحمن که به عنوان امام حق و فرعون و لشکریانش و گروهی از مشرکین به عنوان امام باطل به کار رفته است.

قرآن کریم در کاربردی دیگر از لوح محفوظ، راه آشکار و کتب آسمانی به عنوان امامان غیر انسانی یاد کرده است که همه این معانی را آیه يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ شامل می‌‌شود. از منظر قرآن، امامت مقامی بالاتر از نبوت و رسالت است که پس از امتحانات سخت به برخی برگزیدگان الهی عطا می‌‌شود.

با توجه به آنچه گفته شد روشن می‌‌شود مراد از ضرورت امامت، لزوم وجود امام یا وجوبِ وجود امام است به گونه‌ا‌ی که معنای وجود و وجوب از امامت انفکاک ناپذیر باشد و هیچ زمانی جامعه خالی از امام نباشد.

در مجموع ضرورت امامت در قرآن، یعنی بررسی لزوم وجود امام یا وجوب وجود امام از منظر قرآن.

ادله ضرورت امامت در قرآن

در قرآن کریم، امامت یعنی قیادتِ (فرمانروایی) کسی که با امر الهی هدایت‏ کننده است؛ زیرا قرآن، هر جا نامی از امام می‏برد، آن را مقید به هدایت می‏‌کند؛ آن هم نه هدایت مطلق، بلکه هدایتی که به امر خداوند انجام می‌‏گیرد: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا.

آیاتی که در قرآن کریم ضرورت نبوت را اثبات می‌‌کند، بر ضرورت امامت و استمرار هدایت الهی بعد از نبی اکرم (ص) هم دلالت دارد مانند آیه کریمه: رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا. بدیهی است که در صورت عدم استمرار وظائف رسول و در فرض نبودن هادی الهی، حجت بر انسان‌ها تمام نخواهد شد بلکه آنها بر خداوند حجت خواهند داشت. در قرآن کریم آیاتی هم بر ضرورت امامت و جانشینی نبی گرامی اسلام (ص) دلالت دارد.

قرآن کریم وجوب وجود امام را تأیید می‌‌کند که چند نمونۀ آن عبارت‌اند از:

آیه اولی الامر

از آیاتی که دلالت بر ضرورت امامت می‌کند آیه اولی الامر است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. خداوند در این آیه، در کنار اطاعت از خود و پیامبر، اطاعت از اولی الامر را واجب نموده است و مؤمنین را مأمور به تبعیت از اولی الامر می‌‌کند و روشن است وجوب اطاعت از اولی الامر، فرع بر اصل وجود آنهاست. به بیان دیگر، اولی الامری باید باشد تا وجوب اطاعت آنها محقق شود و اگر وجوب اطاعت از اولی الامر باشد و در خارج مصداقی برای آن نباشد چنین امری لغو خواهد بود. بنابراین ضروری است جهت محقق شدن مامورٌبه، اولی الامری وجود داشته باشد.

اطاعت اولی الامر در ردیف اطاعت خدا و پیامبر (ص) قرار داده شده است؛ بدون هیچ گونه قید و شرطی. یعنی همان طور که اطاعت خدا و پیامبر (ص) به صورت مطلق‏ لازم است، اطاعت اولی الامر نیز لازم است. این لزوم اطاعت اولی الامر به صورت مطلق، مفید عصمت اولی الامر از خطا و اشتباه است؛ زیرا اگر اولی الامر مرتکب خطا گردد، اطاعت او لازم نیست: «لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق». علاوه بر آن، اگر اطاعت اولی الامری که مرتکب خطا می‌‏گردد، لازم باشد به رغم مفاسد اجتماعی که دارد، امر به اطاعت او، امر به محال خواهد بود؛ زیرا موجب اجتماع امر و نهی می‏‌شود (یعنی در یک زمان، نسبت به یک عمل، هم امر باشد و هم نهی)؛ چنان که فخر رازی گفته است. در اینکه وجوب اطاعت اولی الامر به صورت مطلق، در هر زمان و مکان، متوقف بر وجود اولی الامر است و عدم وجود اولی الامر یعنی لغو بودن اطاعت از آنها، در بین مفسران شیعه و سنی، اختلافی نیست و همه بالاتفاق این موارد را قبول دارند.

اما در اینکه مصادیق اولی الامر چه کسانی هستند، در میان مفسرین اهل سنت نظرات مختلفی وجود دارد؛ امرا و حکما، عالمان قرآن و اهل علم، خلفا، اهل حل و عقد، همه اصحاب پیامبر و... ؛ اما به اعتقاد امامیه، مصداق آن، امامان دوازده گانه هستند. جابر بن عبد الله انصاری می‌گوید: هنگامی که آیه شریفه‏ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ نازل شد خدمت حضرت رسول (ص) عرض کردم: ما خدا و رسول را شناختیم و اکنون می‌خواهیم بدانیم این اولو الامر که اطاعت آنان با اطاعت خدا و رسول قرین شده کدام افراد هستند؟ حضرت فرمودند: این افراد خلفای من هستند. ای جابر اینان پیشوایان مسلمین هستند که پس از من خواهند آمد، اول آنها علی بن ابی طالب است، پس از وی حسن و بعد از او حسین، سپس علی بن الحسین و محمد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو او را درک خواهی کرد و هر گاه وی را ملاقات نمودی سلام مرا به او برسان، بعد از او جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی امام هستند. پس از اینها همنام و صاحب کنیه من که حجت پروردگار و نشانه او در زمین است و نامش محمد بن حسن است.

پس طبق آیه مذکور، شناخت اولی الامر واجب است و برای شناخت امام، راهی جز نصب الهی وجود ندارد، عدم نصب امام معصوم و عدم تنصیص و تعیین و ابلاغ، با وجوب اطاعت سازگار نیست. بنابراین آیه اولی الامر دلیل بر وجوب امامت است.

آیه صادقین

از دیگر آیاتی که دلالت بر ضرورت وجود امام می‌‌کند و برخی از اندیشمندان امامیه بدان استناد کرده‌اند، آیه صادقین است. خداوند متعال در این آیه می‌‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ. در این آیه خداوند دستور به همراهی با صادقین می‌‌دهد. همراهی با صادقین، مستلزم تبعیت و پیروی از آنان در همه امور است، بنابراین ضروری‌ست در هر زمانی صادقانی وجود داشته باشند تا امر خداوند به همراهی با آنان، محقق شود. مراد از راستگویانی که مؤمنان باتقوا باید با آنان معیت و همراهی داشته باشند نمی‌تواند غیر از هادیان الهی و امامان معصوم باشد، یعنی کسانی که در اعلا درجه صدق و راستگویی قرار دارند؛ لذا وقتی از امام رضا (ع) در مورد آیه سوال شد؛ حضرت فرمودند "مراد از صادقین امامان شما هستند و طاعت آنان گواه راستی و صداقت آنان است".

این امرِ خداوند به همراهی با صادقان، اطلاق دارد و مقید به زمان خاص و طایفه خاص نگشته است؛ لذا همه مکلفان را در تمام زمان‌ها شامل می‏‌شود. بنابراین، باید در هر زمانی صادقانی وجود داشته باشند تا امر خداوند متعال قابل امتثال باشد؛ زیرا اطاعت این امر، متوقف بر وجود صادقان است. پس همان طور که همراهی با صادقان، در هر زمانی لازم و واجب است، وجود داشتن صادقان نیز ضروری و لازم است و مراد از «صادقین» هم قطعا کسانی است که از نظر صداقت، در اعلا درجه آن قرار دارند و روشن‌ترین مصداق این معنی، همان معصومانند؛ زیرا دستور به همراهی با صادقان، مطلق است و صادق هم یعنی کسی که در دین خداوند، از حیث نیت و گفتار و کردار، صداقت دارد و این متصور نیست، مگر در وجود معصوم از خطا. بنابراین، وجود داشتن معصوم در هر زمانی، ضروری است، تا از او تبعیت گردد و علت تبعیت هم، دستور خداوند به همراهی با صادقان، به صورت علی الاطلاق است.

بنابراین ضرورت وجود امام و پیشوا در هر زمان، از این آیه کریمه قابل استفاده است و دانشمندان امامیه به این آیه برای ضرورت وجود امام معصوم استناد کرده‌اند و معتقدند امام معصوم تنها از راه نصب الهی تعیین می‌‌گردد. علاوه بر این در سخنان دانشمندان اهل سنت نظیر فخر رازی از متکلمان و مفسران اشاعره نیز به دلالت آیه کریمه بر این مطلب به روشنی تصریح شده است.

آیه هدایت

از آیاتی که ضرورت وجود امام معصوم در هر عصر و زمان استفاده می‌‌شود آیه هدایت است. در سوره رعد خطاب به پیامبر (ص) آمده است: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ. برای هر گروهی، هدایت کننده‌ای هست. خداوند در این آیه، به صورت مجمل به حضور دائمی و همیشگی هادیان و رهنمایان خود بر روی زمین اشاره کرده است.

با توجه به اینکه، کلمه «هاد» مطلق است معنایش این می‌‌شود که در هر زمانی یک هادی وجود دارد که در هر مسأله‌ای ما را به امر الهی هدایت می‌‌کند و هیچ اشتباهی در هدایتش وجود ندارد. بنابراین هدایت امت به عهده امامانی است که از طرف خداوند انتخاب شده است و این حقیقت با آیات و روایات معتبر و براهین عقلی سازگاری دارد؛ زیرا مقتضای ربوبیت خداوند این است که در هر عصری برای مردم حجتی باشد تا آنان را به حق و غایت و هدف از خلقت هدایت کند. پس هدایت بالاصاله منحصر به خداوند است و هر کسی قرار است به این مقام برسد باید از جانب خداوند منصوب باشد؛ لذا خداوند می‌‌فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا و ما آنان را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌‌کنند. در بیان این مصادیق روایات، امام علی (ع) و فرزندان او را بیان کرده اند که تا روز قیامت خواهند بود. پس باید همواره امامانی معصوم باشند که هادی علی الاطلاق به سوی حق و حقیقت باشند.

آیه امام

خداوند متعال می‌‌فرماید: يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ. روزی که هر گروهی را توسط امامشان می‌خوانیم. قرآن کریم، صف‌بندی و تخصص هر گروه و دسته را در روز قیامت به امام آنان (کتاب، یا شخص) دانسته است: يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ پس ضروری است هر شخصی در دنیا امامی داشته باشد تا در قیامت با او خوانده شود.

مفاد آیه این است که از هر کس در روز قیامت از امام به حق، سوال می‌‌شود، اگر معترف و معتقد به آن بوده رستگار خواهد شد و نامه عملش را به دست راست او می‌‌دهند؛ لذا باید در هر زمانی امامی واجب الاطاعه وجود داشته باشد. امامی که بدون معرفت و متابعت از او فلاح و رستگاری هرگز در قیامت برای انسان نخواهد بود و از آنجا که وظیفه هر شخص متابعت از حق و حقیقت است، پس باید در هر زمانی امام به حق و حقیقت موجود باشد تا مردم با اراده و اختیار، او را به عنوان رهبر خود برگزینند.

آیه مبارکه، عمومیت امام را برای همه جوامع بشری گوشزد نموده، می‌‏فرماید: در قیامت، هر طایفه‌‏ای با امامشان احضار می‏‌گردند. از ظاهر آیه استفاده می‌‏گردد که مقام امامت، مقامی نیست که دوره‌‏ای از دوره‌‏های بشری و عصری از اعصار از آن خالی باشد، بلکه در تمام ادوار باید وجود داشته باشد؛ مگر اینکه نسل بشری به کلی از روی زمین برچیده شود.

از این آیه مبارکه به چهار دلیل، عمومیت امام برای هر طائفه استفاده می‏‌گردد:

1. خداوند، امام را به جمعیت‌ها نسبت داده و فرموده است بِإِمَامِهِمْ.
2. آیه مورد بحث، تمام مردم، اعم از اولین و آخرین را شامل است؛ یعنی همه مردم از اولین تا آخرین، امامی دارند.
3. کلمه «بامامهم» مطلق است و مقید به امام حق که خدا او را هادی به امر خود قرار داده باشد، نشده و مقتدای ضلالت، عین مقتدای هدایت خوانده شده است.
4. سیاق ذیل این آیه و آیه‏ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا وَمَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا مشعر بر این است، امامی که روز قیامت خوانده می‏‌شود، کسی است که مردم او را امام خود انتخاب کرده باشند.

نکته دیگر اینکه؛ در تمام زمان‌ها مردم چند دسته اند: مؤمن، کافر، مشرک و منافق. بنابر اطلاق آیه مذکور، در هر زمان برای هر کس و هر گروهی پیشوایی هست که آنان روز قیامت با پیشوای خود محشور می‌‌شوند مؤمنان با امام خود و کافران با امام خود.

آیات سوره قدر

در سوره مبارکه قدر از نزول قرآن در شب قدر که بر هزار ماه برتری دارد سخن به میان آمده و در تبیین ارزش این شب آمده است که فرشتگان و برترین آنها یعنی روح با امر و فرمان الهی برای انجام هر کاری فرود می‌‌آید و تا سحرگاه تحیت به ارمغان می‌‌آورد: تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ. در مورد اینکه ملائکه بر چه کسی نازل می‌‌شوند، ائمه (ع) فرمودند مقدرات سال در شب قدر مشخص شده و فرشتگان در هر دوره نزد امام معصوم و حجت الهی فرود می‌آیند. با پذیرش فرود فرشتگان و ملاقات آنان با انسان کامل ضرورت وجود امام حجت خداوند در هر دورانی اثبات می‌شود.

پیداست در دوران پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) تا دوران ما تنها مصداق آن انسان کامل که فرشتگان و برترین آنها یعنی روح فیض دیدار او را در شب قدر دارند، امام عصر (ع) است و این امر لزوماً به معنای بقا و حیات مستمر آن امام است که در روایات تفسیری همین معنا بیان شده است. بنابر اهمیت همین مطلب، امام باقر (ع) از شیعیان خواسته است با مخالفان با سوره قدر احتجاج و مناظره کنند.

منابع

1. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱
2. جمعی از نویسندگان، معارف کلامی شیعه
3. جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی
4. اسداف، توفیق، ضرورت وجود دائمی امام در منابع فریقین، دوفصلنامه پژوهش‌نامه تبلیغ و ارتباطات دینی
5. محمد جعفر سعیدیان‌فر؛ سید محمد علی ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
6. نصیری، علی، دلایل حیات امام عصر، فصلنامه انتظار موعود
7. رضوانی، علی اصغر، قرآن و وجود امام مهدی، فصلنامه انتظار موعود
8. شعبان‌پور، محمد، ضرورت امامت در آراء خواجه نصیر الدین طوسی، دوفصلنامه پژوهشنامه کلام تطبیقی شیعه