بحث:آیه ابتلا

متن آیه

﴿وَإِذِ ٱبْتَلَىٰٓ إِبْرَٰهِـۧمَ رَبُّهُۥ بِكَلِمَـٰتٍۢ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًۭا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِى قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِى ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾

مفردات آیه

کلمات

طبق آیه ابتلای ابراهیم، خدا ابراهیم را با «کلمات» آزموده است. مفسران درباره واژه «کلمات» چند نظر ارائه داده‌اند: .

خواب حضرت ابراهیم(ع) برای قربانی کردن فرزندش اسماعیل(ع)؛ دستورهایی در زمینه نظافت یا سنت‌های ده‌گانه نظافت و طهارت بدن؛ سی خصلت‌ اخلاقی که در آیه ۱۱۲ سوره توبه، ۳۵ سوره احزاب و آیات ۱ تا ۹ سوره مؤمنون آمده است؛ احتجاج ابراهیم(ع) با پرستشگران ستارگان، ماه و خورشید، افکندن وی در آتش، هجرت از زادگاه و ذبح فرزندش اسماعیل؛ آزمودن ابراهیم(ع) با همه تکالیف عقلی و شرعی؛ انجام مناسک حج. .

طَبْرسی در تفسیر مجمع‌البیان، با این اعتقاد که واژه «کلمات» در آیه همه احتمالات مطرح شده را دربرمی‌گیرد، به روایتی از امام صادق(ع) نیز اشاره کرده که منظور از کلمات در آیه پنج‌ تن آل عبا هستند؛ همان افرادی که توبه حضرت آدم به‌واسطه آنها قبول شد. .

علامه طباطبایی بر این باور است که اگرچه در قرآن مقصود از «کلمات» بیان نشده است، از سیاق آیه به دست می‌آید: «کلمات» شامل عهدهای ابراهیم با خداوند و همه چیزهایی است که او با آنها آزمایش شد؛ مانند داستان ستارگان، بت‌ها، هجرت و قربانی‌کردن فرزند. . به نظر وی اگر فاعل در فعل (فَاتَمّهنّ) ابراهیم باشد معنای تمام کردن کلمات (فَاتَمّهنّ)، این است که حضرت ابراهیم همه آنچه خدا از او خواسته بود را انجام داد ولی اگر فاعل درفعل (فَاتَمّهنّ) خداوند باشد چنان چه ظاهر آیه همین است در این صورت معنای تمام کردن کلمات این است که خداوند به ابراهیم توفیق داد و او را مساعدت کرد که از عهده آزمون‌ها برآید. .

دلالت آیه

دلالت بر امامت ابراهیم(ع)

در اینکه مراد قرآن از مقام امامت حضرت ابراهیم(ع) چیست، آرای مختلفی اظهار شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌نماییم.

امامت جهانی

پیشوایی حضرت ابراهیم‏(ع) از ویژگی‏‌های او به شمار می‏‌رود؛ پس از آزمون‏‌های مهم، به ابراهیم ‏(ع)امامت مردم عصر خود و عصرهای دیگر حتی پیامبران و پیروی آنان عطا گردید؛ یعنی همگان از سنت‏‌های توحیدی او پیروی می‏‌کنند...

در تأیید این نظریه شواهدی از قرآن کریم آورده شده است؛ چنانکه در رد ادعای یهود و نصاری در عصر پیامبراکرم (ص) که هر یک از آنان آیین خود را به حضرت ابراهیم‏(ع) نسبت می‏‌دادند، یادآور شده است که شایسته‏‌ترین افراد در انتساب به ابراهیم‏(ع)، پیامبر اسلام و پیروان او و کسان هستند که قبل از اسلام از او پیروی می‏‌کردند. و در آیه‏‌ای خداوند به پیامبراکرم (ص)، وحی کرد که از آیین ابراهیم (ع)، پیروی کند. و در آیه‌‏ای دیگر دین اسلام را همان آیین ابراهیم معرفی کرده است..

نقد و بررسی

این فرضیه به دلایل زیر پذیرفتنی نیست:

1. موسی، عیسی و پیامبر اسلام‏(ع)، هر یک شریعت مستقلی داشته‌اند و با توجه به این که هر شریعتی ناسخ شریعت پیش از خود است، نمی‏‌توان گفت که این پیامبران پیرو شریعت ابراهیم‏(ع) بوده‌‏اند. بر این اساس، مقصود از آیات مزبور،روح وگوهر آیین ابراهیم‏(ع) یعنی یکتاپرستی و تسلیم بودن در برابر اوامر و نواهی الهی است؛ چنانکه فرموده است: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است.
2. قرآن کریم ابراهیم‏(ع) را شیعه نوح‏(ع) دانسته است. و مقصود این نیست که ابراهیم پیرو شریعت و آیین نوح‏(ع) بوده است، بلکه منظور این است که ابراهیم‏(ع) در مسیر توحید و مبارزه با شرک و جاهلیت، روش نوح‏(ع) را برگزیده بود؛ پیروی پیامبران پس از ابراهیم‏(ع) از آیین او نیز به همین معنا است.
3. ابراهیم‏(ع) مقام امامت را برای ذریه خود درخواست کرد و خداوند امامت را به فرزندان پاک و معصوم وی عطا نمود؛ چنان که درباره ابراهیم، اسحاق و یعقوب‏(ع) فرموده است: ما آنان را امامانی قرار دادیم که به فرمان ما(مردم را) هدایت می‏‌کردند... ﴿وَجَعَلْنَـٰهُمْ أَئِمَّةًۭ يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ بنابراین نمی‏‌توان مقام امامت را از ویژگی‏‌های ابراهیم‏(ع) برشمرد. .

نبوت و پیامبری

برخی امامت در این آیه را به نبوت و پیامبری تفسیر کرده‌‏اند.

به عنوان نمونه فخر رازی در تأیید این دیدگاه گفته است:

1. از عبارت ﴿لِلنَّاسِ إِمَامًۭا﴾، به دست می‌‏آید که ابراهیم ‏(ع) امام عموم مردم بود که این ویژگی پیامبران صاحب شریعت است؛ زیرا در غیر این صورت او پیرو پیامبر دیگری می‏‌شد که این با عمومیت امامت وی سازگاری ندارد.
2. ثانیاً: پیامبران اعم از صاحب شریعت و غیر آن دارای مقام امامت بوده‌‏اند؛ زیرا پیروی از آنان بر مردم واجب بوده است.
3. ثالثاً:امامت در این آیه به عنوان امتنان الهی بر ابراهیم(ع) مطرح است، از این رو امامت بزرگترین نعمت الهی یعنی نبوت است. .

نقد و بررسی

در کلام فخر رازی دو وجه اول و دوم با یکدیگر سازگاری ندارند؛ زیرا در وجه اوّل امامت ابراهیم‏(ع) به معنای نبوت صاحب شریعت و در وجه دوم به معنای نبوت در کاربرد گسترده آن دانسته شده است. چنان که وجه سوم نیز مدعای وی را اثبات نمی‏‌کند؛ چون امتنانی بودن امامت با این که امامت به معنای نبوت باشد ملازمه ندارد. گذشته از این، بی‌شک همه یا برخی از آزمون‏‌هایی که ابراهیم ‏(ع) پشت سر گذاشت و بدان جهت شایسته مقام امامت شد، در دوران نبوت او رخ داده است؛ در این صورت چگونه می‏‌توان امامت را به نبوت تفسیر کرد. نکته دیگری که دیدگاه مزبور را رد می‏‌کند این است که ابراهیم ‏(ع)وقتی مقام امامت را از جانب خداوند دریافت نمود، آن را برای فرزندان خویش نیز درخواست کرد؛ از این درخواست معلوم می‏‌شود که وی در آن زمان دارای فرزند بوده، یا لااقل نسبت به این که دارای فرزند خواهد شد، اطمینان داشته است؛ زیرا درخواست او مشروط به این که اگر دارای فرزند شود، نبوده است. از طرفی ابراهیم ‏(ع) تا زمان کهولت فرزندی نداشته و از داشتن فرزند به لحاظ قوانین عادی ناامید بوده است و وقتی فرشتگان الهی به او مژده فرزند دادند، گفت: «آیا با این که مرا پیری فرا رسیده است، بشارتم می‏‌دهید؟ به چه بشارت می‏‌دهید؟» . بنابراین امامت در اواخر دوران نبوت ابراهیم و پس از بشارت او به فرزند، به وی عطا شده است. ..

الگوی تمام عیار

مقصود از مقام امامت در آیه، الگو و اسوه بودن همه جانبه و تمام عیار ابراهیم ‏(ع) است. شرط رسیدن به این مقام آن است که فرد به درجه‌‏ای از کمال معنوی نایل شود که حتی ترک اولی کارهایی که ترکش سزاوارتر است نیز از او سرنزند. اگرچه پیامبران پیش از ابراهیم‏(ع) از مقام عصمت برخوردار بوده‌‏اند ولی چنانکه قرآن یادآور شده است گاهی از آنان کارهایی سرزده که ترکش سزاوارتر بوده است . این پیامبران از چنان مقام بلندی که به ابراهیم(ع) عطا گردید، برخوردار نبوده‌‏اند و نمی‌‏توان گفتار و رفتار آنان را به صورت کامل و همه جانبه اسوه و الگوی بشریت در همه اعصار دانست. ولی ابراهیم ‏(ع) پس از انجام آزمون‏‌های سخت به مقامی نایل شد که اسوه و الگوی تمام عیار همه انسان‌‏ها به شمار می‏‌رود. .

نقد و بررسی

چنان که پیش از این یادآور شدیم مقام امامت به فرزندان پاک و معصوم ابراهیم‏(ع) همچون اسحاق و یعقوب عطا شده است و بدون شک مقام و منزلت معنوی و کمال وجودی پیامبران اولوالعزم مانند نوح، موسی و عیسی‏(ع) برتر از چنین پیامبرانی بوده و از مقام امامت بهره‌‏مند بوده‌‏اند؛ بر این اساس نمی‌‏توان تنها ابراهیم ‏(ع) را الگوی تمام عیار بشریت دانست..

ولایت و زعامت سیاسی

برخی از مفسرین،امامت در آیه را به ولایت و زعامت سیاسی تفسیر کرده‌‏اند. مبنای تفسیر مزبور این است که ولایت و زعامت سیاسی از شئون نبوت و رسالت نبوده و نسبت آن با نبوت از قبیل عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی برخی از پیامبران علاوه بر مقام نبوت، ولایت و زعامت سیاسی نیز داشته و بسیاری از آنان فاقد چنین مقامی بوده‌‏اند؛ چنان که ائمه ‏(ع) دارای مقام ولایت و زعامت سیاسی بوده ولی نبوت ندارند.

شیخ طوسی به این نظریه اشاره کرده است. . وی در رساله‌‏ای که در این مسئله تألیف کرده گفته است: «امام دو کاربرد دارد؛ یکی کسی که در افعال و گفتارش مقتدای دیگران است؛ و دیگری کسی که به تدبیر امت و رهبری سیاسی آن قیام می‏‌کند. در کاربرد اوّل، نبی با امام شریک است؛ زیرا هیچ پیامبری نیست مگر این که گفتار و رفتار او برای دیگران اسوه است. ولی در کاربرد دوم چنین نیست؛ چه بسا حکمت الهی اقتضا کند که پیامبری را تنها برای ابلاغ احکام الهی به مردم برانگیزد، ولی او نسبت به رهبری سیاسی جامعه مأموریت نداشته باشد. وی سپس به تفکیک نبوت از امامت به معنای رهبری سیاسی به مواردی استدلال کرده است.

1. از آیه مربوط به فرمانروایی طالوت به دست می‌‏آید که پیامبر الهی در آن زمان دارای مقام امامت و فرمانروایی نبوده است زیرا اگر چنین بود، مردم از او نمی‏‌خواستند که فرمانروایی را برای آنها برگزیند، همچنین اگر وی دارای مقام فرمانروایی بود مردم نمی‏‌گفتند: ما از طالوت به فرمانروایی سزاوارتریم، بلکه می‏‌گفتند تو از طالوت به فرمانروایی سزاوارتری.
2. هارون با موسی ‏(ع) در نبوت شریک بود، ولی مقام امامت به معنای تدبیر امور اجتماعی مردم را نداشت، به دلیل این که موسی‏(ع) وقتی می‏‌خواست به میقات برود او را جانشین خود کرد؛ اگر وی مقام امامت را داشت، به استخلاف نیاز نمی‌‏بود.
3. خداوند مقام امامت را به ابراهیم پس از آنکه دارای مقام نبوت و رسالت بود و پس از آنکه از عهده آزمون‏‌های الهی به خوبی بیرون آمد عطا کرد، بنابراین، نبوت ابراهیم(ع) با امامت او ملازم نبوده است. .

نقد و بررسی

در این که می‌‏توان مقام نبوت و رسالت را جدا از امامت به معنای ولایت و زعامت سیاسی تصور کرد و حتی تحقق خارجی آن دو بدون امامت نیز امکان دارد، سخنی نیست؛ لیکن با توجه به آیات قرآن و فلسفه نبوت از نظر عقل، چنین تفکیکی پذیرفته نمی‏‌شود. قرآن کریم یکی از اهداف بعثت را قضاوت و داوری در اختلافات دانسته می‏‌فرماید: خداوند پیامبران را برانگیخت، تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی، که به سوی حق دعوت می‌‏کرد، با آنها نازل نمود، تا در میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، داوری کند. . درست است که حکم کردن در اختلافات مردم به کتاب نسبت داده شده، ولی روشن است که کتاب تنها قانون و معیار داوری را بیان می‌‏کند و در کنار آن قاضی نیز برای تشخیص مصداق و حاکم هم برای اجرای قانون لازم است تا غرض از نبوت و شریعت تحقق یابد؛ و داور و مجری شریعت افرادی مستقل و در عرض پیامبران نبوده‌‏اند. بنابراین، پیامبران الهی هر دو معنای امامت را دارا بودند. در آیه‌‏ای دیگر می‏‌فرماید: ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.... . برقراری عدالت در جامعه به دو عامل مهم نیاز دارد: قانونی جامع و عادلانه و زمامداری حکیم، عادل و با صلابت که قانون را به درستی شناخته، آن را به خوبی اجرا کند، و بدون شک پیامبران الهی شایسته‏‌ترین رهبران معنوی و سیاسی عصر خویش بوده‌‏اند. البته شرایط اجتماعی مناسب برای تحقق مقام زعامت و رهبری سیاسی گروهی از پیامبران فراهم نشده و در نتیجه این مقام فعلیت نیافته است. چنان که زعامت سیاسی در مورد بسیاری از امامان اهل بیت ‏(ع) نیز به دلیل فراهم نبودن شرایط اجتماعی تحقق نیافته است.

وجوهی که شیخ الطائفه بر تفکیک نبوت از امامت بیان کرده است، مدعای وی را اثبات نمی‌‏کند. در مورد پیامبر بنی اسرائیل در عصر طالوت، همین که مردم از پیامبر خواستند تا برای جنگ با دشمنان فرماندهی را برای آنان تعیین کند، دلیل روشن بر این است که آنان فرماندهی کل سپاه را از شئون پیامبر می‏‌دانستند، و از طرفی پیامبر نیز درخواست آنان را رد نکرد و نگفت این کار خارج از شئون پیامبری است. اما این که مردم خود را برای فرماندهی سزاوارتر از طالوت می‏‌پنداشتند به این جهت بود که آنان در این باره با معیار مال و ثروت و شهرت قضاوت می‌‏کردند، بدین جهت پیامبر خدا با بیان توانمندی جسمانی و دانایی طالوت، داوری مردم را رد کرد. هارون هم، اگر چه دارای شأن و مقام امامت بود ولی با وجود حضرت موسی که پیامبر اولوالعزم بود و زعامت سیاسی جامعه در دست وی بود، زمینه‏ای برای اعمال امامت سیاسی توسط هارون وجود نداشت، چنانکه امامت امیرالمؤمنین(ع) در زمان پیامبر(ص) و امام حسن و امام حسین‏(ع) هم در زمان امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین‏(ع) نیز در زمان امام حسن ‏(ع)، همین گونه بوده است. درباره امامت حضرت ابراهیم که در آیه مورد بحث مطرح شده است یادآور می‏‌شویم، اگر مقصود از آن رهبری سیاسی بود به چنان آزمون‏‌های دشواری نیاز نبود. در زعامت سیاسی، علاوه بر صلاحیت‏‌های معنوی درایت و کاردانی در رهبری جامعه لازم است، که پیامبران الهی به مقتضای این که شایسته‌‏ترین انسان‌های عصر خود بودند، چنین ویژگی‏‌هایی را دارا بودند، به ویژه آنکه از مقام عصمت در علم و عمل نیز برخوردار بودند. .

هدایت باطنی

از دیدگاه برخی مفسران،امامت در این آیه به معنای هدایت باطنی است. این هدایت از سنخ راهنمایی و ارائه طریق نبوده، از مقوله ایصال به مطلوب و رساندن به مقصود است. چنین هدایت‏گری در گرو برخورداری از کمال وجودی و مقام معنوی ویژه‌‏ای است که پس از مجاهدت‌های بسیار به دست می‏‌آید. ایشان برای اثبات این نظریه به دسته‌‏ای از آیات قرآن استناد کرده‌اند:

1. آیاتی که پس از اشاره به مقام امامت پیامبران از هدایت‏گری آنان سخن گفته است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةًۭ يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا۟ وَكَانُوا۟ بِـَٔايَـٰتِنَا يُوقِنُونَ﴾؛ ﴿وَجَعَلْنَـٰهُمْ أَئِمَّةًۭ يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَآ إِلَيْهِمْ فِعْلَ ٱلْخَيْرَٰتِ وَإِقَامَ ٱلصَّلَوٰةِ وَإِيتَآءَ ٱلزَّكَوٰةِ وَكَانُوا۟ لَنَا عَـٰبِدِينَ﴾.
2. آیاتی که امر الهی را تبیین کرده است: ﴿إِنَّمَآ أَمْرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيْـًٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ﴾؛ ﴿فَسُبْحَـٰنَ ٱلَّذِى بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْءٍۢ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾؛﴿وَمَآ أَمْرُنَآ إِلَّا وَٰحِدَةٌۭ كَلَمْحٍۭ بِٱلْبَصَرِ﴾.
3. آیاتی که بیانگر این است که معرفت کامل و یقین ناب در گرو آن است که انسان از ظاهر جهان گذشته، ملکوت و باطن اشیا را مشاهده کند؛ چنان که درباره ابراهیم(ع) فرموده است:این چنین، ملکوت آسمان‏ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا اهل یقین گردد. ﴿وَكَذَٰلِكَ نُرِىٓ إِبْرَٰهِيمَ مَلَكُوتَ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ ٱلْمُوقِنِينَ﴾؛ ﴿لَتَرَوُنَّ ٱلْجَحِيمَ﴾؛ ﴿كَلَّآ إِنَّ كِتَـٰبَ ٱلْأَبْرَارِ لَفِى عِلِّيِّينَ * وَمَآ أَدْرَىٰكَ مَا عِلِّيُّونَ * كِتَـٰبٌۭ مَّرْقُومٌۭ * يَشْهَدُهُ ٱلْمُقَرَّبُونَ﴾.

از مجموع این آیات نکات زیر به دست می‏‌آید:

1. امامت با هدایت ملازمه دارد، یعنی هدایت وصف ویژه امامت و معرف آن است؛ پس امامت بدون هدایت، و هدایت بدون امامت نخواهد بود.
2. هدایت یاد شده به امر خاص الهی تحقق می‏‌یابد.
3. رسیدن به مقام امامت و هدایت‏گری به امر خاص الهی، از رهگذر دو چیز به دست می‏‌آید: صبر در راه خدا و یقین به آیات الهی؛ و چون صبر به صورت مطلق آمده است، شامل هر نوع شکیبایی در راه خدا و تحمل شداید و استواری در آزمون‏‌های الهی می‏‌شود. این صبر نتیجه معرفت کامل و یقین به آیات الهی است.
4. امر الهی همان جنبه ملکوتی اشیاء است و هر موجودی از جنبه ملکوتی و باطنی وجود خود با خداوند ارتباط دارد. بنابراین امام باید از اصحاب یقین باشد، یعنی ملکوت عالم را مشاهده کند و در پرتو چنین معرفتی می‌‏تواند از طریق باطن قلب‏‌های مستعد، در آنان نفوذ کرده، به سوی خدا هدایت می‌‏کند. بر این اساس، حرکت انسان‏‌ها به سوی خدا و وصول آنان به کمال مطلوب به واسطه تأثیر درونی و معنوی امام تحقق می‏‌یابد، چنانکه در حیات ظاهری نیز امام راه سعادت را به بشر را نشان می‏‌دهد. از این رو هدایت‏گری امام دو جنبه ظاهری و باطنی دارد. ..

بالاتر بودن امامت از نبوت

از آیه فوق استفاده می‌شود که مقام امامت از مقام نبوّت برتر است؛ زیرا نصب حضرت ابراهیم (ع) به مقام امامت در اواخر عمر او بود؛ در حالی که از قبل دارای مقام «عبودیت»، «نبوّت»، «رسالت» و «خلعت» بوده است. کافی از جابر از امام باقر (ع) نقل کرده است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِيمَ عَبْداً قَبْلَ‏ أَنْ‏ يَتَّخِذَهُ‏ نَبِيّاً وَ اتَّخَذَهُ نَبِيّاً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ خَلِيلًا وَ اتَّخَذَهُ خَلِيلًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ هَذِهِ الْأَشْيَاءَ وَ قَبَضَ يَدَهُ قَالَ لَهُ- يَا إِبْرَاهِيمُ‏ ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ فَمِنْ عِظَمِهَا فِي عَيْنِ إِبْرَاهِيمَ (ع) قَالَ يَا رَبِّ‏ ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾». یعنی، حضرت فرمود: «به راستی خدا ابراهیم را به بندگی خود پذیرفت پیش از آنکه او را پیامبر خود برگزیند، و او را پیامبر برگرفت پیش از آنکه رسولش سازد، و به رسالتش برگزید پیش از آنکه خلیل خودش برگیرد و او را خلیل خودش برگرفت پیش از آنکه امام گیردش، و چون همه این مقامات را برای او فراهم نمود - و کف خود را برای نمودن مقامات بست - به او فرمود: ای ابراهیم: (به راستی من تو را برای مردم امام ساختم). از بس این مقام به نظر ابراهیم بزرگ آمد، (عرض کرد: پروردگارا و از نژاد و ذریه من هم؟ خدا فرمود: عهد من به ستمکاران نرسد)..

دلالت بر لزوم عصمت امام

متکلمان و مفسران امامیه با استناد به جمله: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾؛ چنین استدلال کرده‌اند: کسی که مرتکب گناه شود، ظلم کرده است؛ زیرا حدود الهی را نقض نموده و به نص قرآن ﴿وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ ٱللَّهِ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ﴾ ظالم است در حالی که خداوند فرموده است: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ مقصود از عهد،امامت است؛ زیرا پیش از آن، جمله: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ آمده است، و ابراهیم(ع) مقام امامت را برای فرزندان خود درخواست کرد و خداوند در پاسخ فرمود: «عهد من به ظالمان نمی‌رسد». اگر مقصود از عهد، امامت نباشد، پاسخ با سؤال هم آهنگ نخواهد بود. .

گفته شده ظالم کسی است که اوّلاً، مرتکب گناه کبیره شود و ثانیاً، از گناه خود توبه نکند، اما بر گناهکاری که توبه نماید، عنوان ظالم صدق نمی‌کند.

پاسخ این است که نفی در آیه ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ اطلاق دارد، و مفادش این است که بر هر کس در لحظه‌ای از زندگی خود عنوان ظالم منطبق گردد، از عهد امامت بهره‌ای نخواهد داشت، و تقیید این اطلاق به دلیل دیگری نیاز دارد که چنین دلیلی در دست نیست. . علاوه بر این، در این جا به دلیل وجود قرینه‌ای قطعی، کسانی که مرتکب گناه گردند و سپس توبه کنند از عهد امامت بهره‌ای نخواهند داشت و آن این است که ذریه ابراهیم(ع) را در یک تقسیم‌بندی کلی به چهار دسته می‌توان تقسیم کرد:

1. کسانی که در آغاز زندگی ظالم بوده، سپس توبه می‌کنند و تا پایان زندگی راه صواب را می‌پویند؛
2. کسانی که در آغاز زندگی ظالم نیستند، ولی در ادامه ظالم می‌شوند و این رویه تا پایان زندگی آنان ادامه می‌یابد؛
3. کسانی که از آغاز تا پایان زندگی راه ظلم را می‌پویند؛
4. کسانی که هیچ گاه مصداق ظالم واقع نمی‌شوند.

بدون شک، حضرت ابراهیم(ع) برای دسته دوم و سوم از ذریّه خود از خداوند درخواست امامت نکرده است، آنچه مورد سؤال او قرار گرفته باشد دسته اول وچهارم است، از سوی دیگر، جمله ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ بیانگر آن است که گروه نخست از عهد امامت بهره ای ندارند. بنابراین، تنها گروه چهارم بهره‌مند از امامت هستند؛ یعنی کسانی که هیچ گاه مرتکب کاری نمی‌شوند که مصداق ظالم باشند. ...

نکات

از این آیه چند نکته به دست می‌آید:

1. اینکه مقام امامت غیر از مقام نبوّت است.
2. اینکه مقام امامت برتر از مقام نبوّت است. زیرا ابراهیم (ع) قبل از اینکه به امامت منصوب شود مقام‌های عبودیّت، نبوّت، رسالت و خلّت را به دست آورده بود.
3. امامت انتصابی و به وسیله جعل الهی است و مردم در تعیین و نصب امام نقشی ندارند؛ چون خداوند می‌فرماید: "من تو را امام قرار دادم ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ و عهد من به ظالمین نمی‌رسد ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾".
4. امام باید در تمام دوران عمر معصوم باشد؛ زیرا گناهکار به قول قرآن ظالم است و عهد الهی (امامت) به ظالم نمی‌رسد؛ چنان که امام نباید هیچ‌گاه در طول عمر شرک ورزیده باشد؛ زیرا شرک ظلم بسی بزرگ است.
5. اینکه این آیه، امامت ابراهیم (ع) و بعضی فرزندانش را اثبات می‌کند و بر حسب روایات، پیامبر اسلام (ص) از ابتدای رسالت، امام بود.
6. مردم نیازمند امام هستند و این از مهم‌ترین نیازهای مردم محسوب می‌شود؛ چون اگر مردم چنین نیازی نداشتند جعل امام از سوی خداوند لغو و عبث بود و خدای حکیم محال است کار عبث کند.

آیه ابتلا و عصمت امام

قرآن کریم درباره امام می‌فرماید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ خلاصه این برهان چنین است. عاصی و گناهکار ظالم است، امامت که عهد خداوند است به ظالمین هرگز نمی‌رسد. پس امامت هرگز به عاصی و گناهکار نمی‌رسد.

بیان مقدمه اول: از نظر قرآن کریم ظالمین به سه دسته تقسیم می‌شوند: ۱- ظالمین به خدا ۲- ظالمین به مردم ۳- ظالمین به نفس خود، اگر کسی برای خدا شریکی قائل شود، در واقع به خداوند ظلم کرده است. قرآن کریم از قول لقمان حکیم به فرزندش می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ و در آیات دیگری نیز شرک را ظلم معرّفی فرموده است. از جمله ﴿ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾ و باز می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ...﴾. علاوه بر این قرآن کریم کافران را نیز از زمره ظالمان معرّفی کرده و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و نگاه کنید: بقره / ۲۵۸) و در آیه دیگری ظلم را به عنوان یکی از آفت‌های ایمان بیان می‌کند: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾. تکذیب آیات الهی و دروغ بستن بر خدا نیز از نظر قرآن، مصادیق بارز ظلم محسوب می‌شود. در آیات متعددی این مطلب مورد تأکید قرار گرفته است از جمله ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ * فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ...﴾.

مفهوم دیگر ظلم که در قرآن مورد استعمال قرار گرفته، ظلم به دیگران و یا تضییع حق دیگران است که در این مورد نیز آیات فراوانی در قرآن وجود دارد، از جمله: ﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ﴾

مفهوم سوم ظلم در قرآن ظلم به نفس (گناه) است: می‌فرماید: ﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾. در این آیه ارتکاب فحشاء ظلم شمرده شده است. حاصل این که هر نوع کفر و شرک و انحراف در اعتقادات و یا هر نوع افترا و کذب بر خدا بستن و یا تکذیب آیات الهی و یا ارتکاب گناه و یا تضییع حقوق دیگران ظلم است، و چون امامت و نبوت که عهد الهی است به ظالمین نمی‌رسد، پس امام و پیامبر باید معصوم باشد:

تذکر چند نکته:

در سوره بقره آیه ۱۲۴ چند نکته باقی می‌ماند که تذکّر آن خالی از فایده نیست:

امامت همانند نبوّت یک سمت انتصابی است نه انتخابی. این مقام عهد الهی است و جز خدا هیچ کس حق ندارد و نمی‌تواند در این زمینه اظهار نظر کند. ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾. بنابراین، امامت شورایی نامشروع است چنان که استخلاف ناصحیح است. اجماع امّت حق نصب یا انتخاب امام را ندارد، چنان که اهلّ حل و عقد نمی‌توانند «عهد الهی» را به کسی بدهند یا از او بگیرند... .

با توجّه به مقام والای ابراهیم، صحیح نیست که کسی تصوّر کند که او برای انسان‌های ظالم بالفعل تقاضای چنین ستمی را کرده باشد. توضیح این که، انسان‌ها را از این نظر به چهار قسم می‌توان تقسیم کرد:

1. کسانی که در ابتدای عمر خود ظالم بوده و اکنون نیز بالفعل ظالمند.
2. کسانی که در ابتدای عمر ظالم نبوده ولی اکنون بالفعل ظالمند.
3. کسانی که در ابتدای عمر ظالم بوده ولی هم‌اکنون ظالم نیستند.
4. کسانی که در ابتدا ظالم نبوده و اکنون نیز ظالم نیستند.

حال از این چهار گروه، دو دسته اول تخصصاً از تقاضای حضرت ابراهیم خارجند، چون شأن پیامبر عظیم الشأنی همچون ابراهیم خلیل، أجل از آن است که از خدا تقاضا کند مقام شامخ امامت را که عهد الهی است به انسان مشرک و گناهکار و فاسق عنایت فرماید؛ پس مراد او این نبود که خداوند مقام امامت را به فرزندانی از او که بالفعل مشرک و فاسقند عنایت بفرماید، باقی می‌ماند دو دسته، از این دو گروه، گروه سوم توسط خداوند متعال تخصیص خورد و خداوند فرمود: امامت به ظالم نمی‌رسد، یعنی کسی که در قسمتی از عمر خود ظالم بوده است، هرچند هم اکنون نباشد، امام نخواهد شد، تنها یک دسته باقی ماندند. آن هم کسانی که در تمام طول عمر خود ظالم نبوده‌اند. بر این اساس، کسانی که مدتی از عمر خود را مشرک بوده، شراب می‌خورده و اهل فسق و فجور بوده‌اند، نمی‌توانند عهده‌دار مقام امامت شوند و خداوند هرگز به چنین امامتی راضی نیست. خلاصه امام کسی است که در همه طول عمر خود از هر نوع انحراف در بینش و از ارتکاب هرنوع گناه مصون بوده باشد. (دقّت کنید).

رسیدن به مقام امامت بعد از طی مراحلی امکان‌پذیر می‌شود. از جمله مشاهده ملکوت آسمان‌ها و زمین و رسیدن به درجه ایقان، وحی فعل خیرات و اقامه ﴿وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ﴾ و صبر و استقامت که روایت اصول کافی نیز بیانگر این مطلب می‌باشد.

تدبر در آیه ابتلا، ما را به این نکته ارزشمند رهنمون می‌سازد که مقام امامت تنها به انسان‌های معصوم از گناه اعطا می‌شود و کسی که ظلمی از او سرزده باشد، شایستگی دریافت این مقام را از دست می‌دهد: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. البته این سخن، بدین معنا نیست که هر کس معصوم باشد، حتماً به این مقام دست می‌یابد، بلکه عصمت یکی از شرایط رسیدن به این مقام است. با توجه به این مطلب، سخن کسانی که از سویی، با تفکیک مقام نبوت و امامت، بر نظریه هدایت باطنی امام اصرار دارند و از سوی دیگر، بر این باورند که مقام امامت، هر چند به گونه‌ای ضعیف‌تر، به تمام فرزندان حضرت ابراهیم (ع) که معصوم بوده‌اند، می‌رسد، نادرست و خودمتناقض است؛ زیرا اگر کسی به صرف معصوم بودن، شایستگی رسیدن به این مقام را داشته باشد، پس تمام پیامبران، که همه نیز معصوم هستند، باید امام هم باشند و در این صورت تفکیک میان نبوت و امامت، امری لغوی خواهد بود؛ مگر آنکه ایشان نیز بر این باور باشند که عصمت تنها یکی از شرایط رسیدن به مقام امامت است

دلالت بر عصمت امام

تدبر بیشتر در آیه ابتلا، ما را به این نکته ارزشمند رهنمون می‌سا زد که مقام امامت تنها به انسان‌های معصوم از گناه اعطا می‌شود و کسی که ظلمی از او سرزده باشد، شایستگی دریافت این مقام را از دست می‌دهد: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. البته این سخن، بدین معنا نیست که هر کس معصوم باشد، حتماً به این مقام دست می‌یابد، بلکه عصمت یکی از شرایط رسیدن به این مقام است. با توجه به این مطلب، سخن کسانی که از سویی، با تفکیک مقام نبوت و امامت، بر نظریه هدایت باطنی امام اصرار دارند و از سوی دیگر، بر این باورند که مقام امامت، هر چند به گونه‌ای ضعیف‌تر، به تمام فرزندان حضرت ابراهیم (ع) که معصوم بوده‌اند، می‌رسد، نادرست و خودمتناقض است؛ زیرا اگر کسی به صرف معصوم بودن، شایستگی رسیدن به این مقام را داشته باشد، پس تمام پیامبران، که همه نیز معصوم هستند، باید امام هم باشند و در این صورت تفکیک میان نبوت و امامت، امری لغوی خواهد بود؛ مگر آنکه ایشان نیز بر این باور باشند که عصمت تنها یکی از شرایط رسیدن به مقام امامت است.

پیامبری که هدایت کننده مردم است، خود باید به وسیله خداوند هدایت شده باشد؛ چنان‌که خداوند متعال پس از ذکر نام برخی از پیامبران، خطاب به پیامبر اعظم (ص) می‌فرماید: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ... * أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ...﴾.

آنچه که از مجموع آیات می‌توان به دست آورد، این است که پیامبران، به دلیل داشتن شأن هدایت‌گری، انسان‌هایی معصوم‌اند. بدین بیان که پیامبر اکرم (ص) براساس آیات قرآن کریم، الگوی مطلق مردم است و سخنی از روی هوا و هوس نمی‌گوید، بلکه آنچه بر زبان می‌آورده وحی است. همچنین، مردم به اطاعت از اوامر و نواهی او مأمورند؛ اطاعت از او، به منزله اطاعت از خداوند به شمار می‌رود؛ فرمانبرداری او، موجب همراهی با پیامبران، صدیقان، شهدا و صالحان و نیز ورود به بهشت خواهد شد.

تمام مطالب یاد شده، نشان از عصمت پیامبر (ص) دارد. اینک خداوند متعال رسول اکرم (ص) را به پیروی از هدایت‌های پیامبران هدایت‌گر پیشین و اقتدای به آنها فرمان می‌دهد؛ پیامبرانی که خداوند متعال آنها را هدایت کرده است: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ... * أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ...﴾.

به نظر می‌رسد، مجموع آیات، بر عصمت هادیان (پیامبران) دلالت دارد؛ در غیر این صورت، پیروی رسول گرامی اسلام (ص) که خود معصوم‌اند، از ایشان، چندان موجه به نظر نمی‌آید.

افزون بر آن، چنان‌که گذشت، یکی از شاخه‌های هدایت هادیان (پیامبران)، تزکیه انسان‌هاست. پیش‌تر بیان شد که تزکیه مربوط به بخش اعمال انسان است. در حقیقت، پیامبر می‌آید تا انسان‌ها را از طریق پاک‌سازی اعمالشان، از پلیدی‌ها برهاند و به تکامل برساند. کسی که برای تزکیه و تکامل انسان‌ها و رساندن ایشان به هدف آفرینش، برانگیخته شده است، چگونه می‌شود که خود دارای اعمالی ناپاک و انسانی تزکیه نشده باشد؟

آیه دیگری نیز که می‌تواند مؤید این مدعا باشد، آیات ۸۰ تا ۸۳ سوره انعام است که در شأن حضرت ابراهیم (ع) نازل شده است. پس از آنکه ایشان به هدایت قوم خود پرداخت، با مخالفت آن قوم مواجه شد: ﴿وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ﴾.

در این آیه، حضرت ابراهیم (ع) خود را هدایت شده به وسیله خداوند متعال معرفی می‌کند. در آیه ۸۱ قسمتی از احتجاجات حضرت ابراهیم (ع) با آن قوم بیان شده است و در آیه ۸۲ و ۸۳ چنین می‌آید: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ * وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾.

بلافاصله، پس از این دو آیه، خداوند متعال از پیامبرانی همچون اسحاق، یعقوب، داوود، سلمان و ایوب (ع) یاد کرده است و آنها را هدایت شده به وسیله خود معرفی می‌کند و در پایان می‌فرماید: ﴿وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾.

براساس این آیات، ﴿مُهْتَدُونَ﴾، البته آن‌گاه که این واژه برای پیامبران به کار رود، کسانی‌اند که ایمان آنها هرگز با ظلم همراه نشده است و در جایگاهی امن و در مسیر هدایت قرار دارند.

روشن است که گناهکار نمی‌تواند خود را در امنیت ببیند؛ ضمن آنکه در این آیه، واژه نکره و در سیاق فعل نفی آمده است و به لحاظ ادبی، بر نفی مطلق ظلم دلالت می‌کند؛ از این‌رو، باید گفت: ایمان ﴿مُهْتَدُونَ﴾ به هیچ ظلم و گناهی آلوده نشده است. بنابراین، ویژگی دیگر پیامبرِ هادی معصوم بودن اوست.