مسلک احتراز در تفسیر انتظار در معارف مهدویت

مسلک احتراز در تفسیر انتظار در معارف مهدویت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مسلک احتراز در تفسیر انتظار در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

انتظار امام زمان (ع) مانند هر عنوان دیگری دچار برداشت‌های اشتباه و انحرافاتی شده است که یکی از آنها برداشت احتراز از معنای انتظار است به معنای گوشه‌گیری و تلاش نکردن برای ظهور و حتی مانع تلاش دیگران شدن؛ در حالی که انتظار واقعی موضوعی است که در عمل خود را نشان می‌دهد. از عواملی که موجب چنین برداشتی می‌شود، تحریف معنای انتظار توسط حاکمان است برای جلوگیری از قیام مردم علیه ظلم و نیز برداشت اشتباه از روایات انتظار. منتها باید توجه داشت که احتراز با آیات و روایات بسیار دیگر در تعارض است که انسان را به تلاش و امر به معروف و نهی از منکر فرامی‎خواند.

معناشناسی

انتظار به معنای احتراز یا به عبارتی دیگر: مسلک اکتفا به وظایف فردی یعنی: مذهبی که منتظر را به گوشه‌گیری می‌کشاند و مانع تلاش وی می‌شود؛ احتراز برداشت اشتباهی از انتظار است که نه تنها دست به هیچ کاری نمی‌زند؛ بلکه مانع کسانی می‌‌شوند که در راه انتظار تلاش و فعالیت می‌‌کنند. طرفداران این نظریه بر این باورند که حکومت جهانی حضرت حجت زمانی محقق می‌‌شود که جهان پر از ظلم و ستم شود در نتیجه هر عملکرد مثبتی اعم از شخصی و اجتماعی می‌‌تواند ظهور حضرت را به تاخیر بیندازد.

آنان بر این عقیده‌اند که انتظار موجب رکود و فرار از تعهد‌های اجتماعی و بی‌تفاوتی نسبت به محیط اطراف و سرنوشت خود و اجتماع می‌شود. در حالی که همین برداشت‌ها از انتظار است که عده‌ای را وادار کرده است تا انتظار منتظران رنج دیده را در یک عالم رؤیایی فرو برده و از آنچه در اطراف آنها می‌گذرد غافل سازد و آنها را به فرار از تعهدهای اجتماعی تشویق ‌کنند. این نگرش عاملی موثر برای رکود و توقف و از نظر اجتماعی و وسیله‌ای برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ استعماری است.

به عبارت دیگر انتظار به این معنا، یعنی اینکه شما از هر عمل مثبت و از هر اقدام و هر مجاهدت و هر اصلاحی دست بکشید و منتظر بمانید تا صاحب عصر و زمان، خودش بیاید و اوضاع را اصلاح کند و مفاسد را بر طرف نماید.

اقسام احتراز

این اندیشه را در گونه‌های مختلفی ازسوی برخی کج‌اندیشان مطرح شده است:

1. عده‌ای انتظار فرج را فقط به معنای دعا برای ظهور امام عصر معنی می‌‌کنند هر چند امکان دارد در مواردی خاص دست به عمل شوند یعنی در موارد جزئی امر به معروف و نهی از منکر کنند.
2. گروهی معتقدند انتظار فرج یعنی نسبت به حوادثی که پیرامون ما را گرفته هیچ اقدام عملی نباید انجام داد فرق این دسته با دستۀ فوق این چنین است که در دسته بالا در مواردی امر به معروف انجام می‌‌شد اما در اینجا تمام اقدامات عملی ساکت می‌‌ماند.
3. عده‌ای دیگر اعتقاد دارند باید عالم پر از معصیت بشود تا حضرت بیاید، یعنی اگر در جایی نیاز بود امر به معروف و یا نهی از منکر شود نباید به این وظیفه عمل کرد، به بیان دیگر مکلف باید از هر عمل مثبتی (حتی دعا کردن) و از هر اقدام و هر مجاهدت و هر اصلاحی دست بکشد و منتظر بماند تا امام عصر (ع) خودش بیاید و اوضاع را اصلاح مفاسد را برطرف کند این مثل آن است معتقد باشیم در شب تاریک، انسان چراغ روشن نکند؛ چون فردا بناست خورشید عالمتاب بیاید و روز شود و همه دنیا را روشن کند.
4. عده‌ایی اعتقادی فراتر از اعتقاد دسته سوم دارد یعنی معتقدند باید به گناهان و فساد دامن زد. یعنی باید مردم را به گناه دعوت کرد تا دنیا پر از جور و ظلم شود. در این دسته، هم افراد ساده لوح وجود داشتند و هم اشخاص منحرف با مقاصدی ناصواب.
5. برخی هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و عقیده دارند این عمل با روایات مغایر است و هر عَلَمی قبل از ظهور حضرت بلند شود، طاغوت است..

تفاوت انتظار با احتراز

اگر به مفهوم واژۀ انتظار دقت شود، دقیقا معنایی خلاف معنای احتراز فهمیده می‌‌شود؛ چراکه انتظار حالتی نفسانی است که وقتی شدید شد و به حالت غنا رسید، از محدودۀ قلب عبور کرده و به اعضا و جوارح می‌‌رسد و خودش را در عمل منتظر، نشان می‌دهد؛ درواقع مفهوم انتظار، در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، عامل رشد و اصلاح، مقاومت و پیشرفت، بیداری و بقای جامعه و بالاخره عامل حرکت و جنبش و قیام و بذر اصلی قیام جهانی حضرت مهدی (ع) است. این برداشت با فلسفۀ انتظار منافات دارد؛ زیرا فلسفۀ انتظار حل نشدن و تسلیم نشدن در برابر آلودگی‌های محیط و جامعه است. این مفهوم‌گیری از واژۀ انتظار صرف یک ادعا بی دلیل نیست، بلکه این ادعا با دلیل عقلی و نقلی ثابت شده است.

1. دلیل نقلی: در روایات، منتظران امام عصر (ع) را مانند مجاهدان رکاب پیامبر (ص) تشبیه کرده‌اند؛ روشن است، انتظاری که بدون عمل و فقط در مرحلۀ قلب باشد و جز تأسف و اندوه قلبی اثر دیگری نداشته باشد، نسبتی با جهاد ندارد.
2. دلیل عقلی: از نگاه عقل انسان منتظر یعنی انسان امیدوار، امید به اینکه روزی تمام آرزوهایش محقق خواهد شد و انتظارش به پایان می‌‌رسد بنابراین امید و آرزو جزء لوازم لاینفک مفهوم انتظار است. اثبات امید و آرزو در مفهوم انتظار در واقع اذعان به این است که اصلی ترین و موثرترین عامل تحرک، در مفهوم انتظار وجود دارد؛ چراکه امید و آرزو چیزی غیر از تحرک و عمل نیست؛ اما جوهرۀ این امیدواری، همان خوشبینی نسبت به آیندۀ بشر و پشتوانۀ آن، نوید حتمی و مژدۀ قطعی خداوند به پیروزی مستضعفان و فرمان‌روایی صالحان و پرهیزکاران است.

البته احتراز و اکتفا کردن به وظایف فردی پیامدهایی هم به دنبال دارد مانند: تلاش نکردن برای اصلاح جامعه؛ سکوت و قانع بودن به وضع موجود؛ عدم کوشش برای تحقق وضعی بهتر؛ عقب ماندگی جامعه اسلامی؛ چیرگی بیگانگان و تن دادن به هر زبونی، ذلت و خواری و عدم استقلال و آزادی؛ ناامیدی و یأس و پذیرش شکست در حوزه‌های گوناگون؛ ضعف حاکمیت دینی و نابسامانی اوضاع جامعه و مردم؛ گسترش ظلم، تجاوز، قتل، گسترش انواع فسادها؛ غرق شدن در تباهی‏ها و نظاره‏گر بودن نسبت به آن‏ها و در آخر این امر موجب تأخیر ظهور و قیام امام زمان (ع) می‌‌شود.

عوامل ایجاد نظریه احتراز

در اینکه چه عواملی موجب چنین برداشت اشتباهی از انتظار شده است احتمالات مختلفی وجود دارد مانند:

تحریف معنای انتظار توسط حاکمان

از آنجایی که که معنای انتظار، عمل و ایستادگی در برابر حاکمین ظالم است، این عده (حاکمین) درصدد برآمدند، برای برطرف کردن چنین مانعی، از ترفندی به نام تحریف معنای انتظار استفاده کنند؛ تا منتظرین نتواند به رسالت اصلی معنای انتظار که همان عمل و تحرک است دست یابند.

منتها باید توجه داشت آیات قرانی، کاملا در جهت رفع این تحریف است و حمایت از مظلوم در مقابل ظالم را یک اصل مسلّم و مهم اسلامی می‌‌داند؛ چنانکه در آیآ ذیل صراحتاً به حمایت مظلوم در مقابل ظالم اشاره شده است: ﴿وَمَا لَكُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا﴾. مفسرین معتقدند، آیۀ شریفه درصدد بیان این مطلب است که به مردم بگوید، اگر به خدا ایمان هم ندارید، حداقل براساس عواطف و غیرتی که دارید از جای بلند شوید و شر دشمن را از سر زنان و مردان ضعیف کوتاه کنید. بنابراین هم اصل دینی و هم فطرت بشری، قبول نمی‌کند در مقابل ظلم و ستم منفعل بود؛ در حالی که احترازیون و باطن گرایان معتقدند در زمان غیبت باید اجازه داد ظلم و ستم همه جا را فرابگیرد و نباید در مقابلش ایستادگی کرد. از نگاه مفسرین این اعتقاد نه تنها مخالف صد در صد با آیات قرانی و احکام اسلامی است؛ بلکه مخالف قطعی با فطرت بشری هم هست.

برداشت غلط از روایات

یکی از عوامل پیدایش این نظریه، برداشت‌های غلط و نادرست از روایاتی است که از ظهور حضرت خبر می‌دهند. در این روایات آمده است ظهور امام زمان (ع)، هنگامی است که جهان پر از ظلم و جور شود. برخی از این احادیث نتیجه گرفته‌اند وجود ظلم و ستم پیش از ظهور، یک امر قهری و طبیعی است و مقدمۀ ظهور و فرج است؛ بنابراین نمی‌توان با مقدمۀ ظهور مبارزه کرد و از امر به معروف و نهی از منکر که اصل مسلّم اسلام است، سخن گفت.

نقد مسلک احتراز

در نقد این مذهب گفته شده است بیشتر کسانی که مذهب احتراز را پذیرفتند در اغلب موارد برداشت غلطشان از روایات سبب پذیرفتن چنین مذهبی شده است، از جملۀ این روایات، روایت «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا (بَعْدَ مَا) مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً». چندین جواب به این گروه داده شده است مانند:

تعارض احتراز با آیات قرآن

تعارض با آیات قرآن: حمایت از مظلوم در مقابل ظالم، اصل مسلّم و مهم اسلامی است. اسلام به مسلمانان اجازه نمی‌دهد در برابر ظلم مستکبرین به ستمدیدگان جهان بی‌تفاوت باشند و این یکی از ارزشمندترین دستورات اسلامی است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾. آیه شریفه به مردم می‌‏فرماید اگر ایمان به خدایتان ضعیف است، حداقل غیرت و تعصب که دارید و همین غیرت و تعصب اقتضا می‏‌کند از جای برخیزید. بنابراین بر هر فرد مسلمان واجب است به خاطر برادران مسلمانش که سبب ایمان بین وی و آنان برادری برقرار ساخته فداکاری کند که اگر چنین کند مستضعفین از خویشاوندان خود را نجات دهد. بنابراین نظریۀ انتظار مذهب احتراز، منتظران و جامعه منتظر را به بی‌تفاوتی فرا می‌خواند که با آیات قرآن و اصل مسلّم دینی که یاری و کمک به مظلومان است در تعارض و تضاد است.

تعارض با روایات

1. تعارض با روایات عام دربارۀ مسئولیت پذیری مسلمانان: برخی از روایات وجود دارد که وظیفۀ مسلمانان را در برابر سایرین بیان می‌‌کنند از جملۀ این روایات موارد زیر است:
   1. در روایتی پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «کسی که صبح کند و به امور مسلمانان توجهی نکند، مسلمان نیست».
   2. همچنین ایشان در مسئلۀ امر به معروف فرمودند: «امر به معروف و نهی از منکر کنید والا خداوند بدترین و شرورترین شما را بر نیکان و پاکانتان چیره می‌کند و دعای خوبانتان را مستجاب نمی‌کند». این دو روایات در تضاد با مذهب احتراز است، چراکه در این روایات بی تفاوتی و بی مسئولیتی مسلمین در هر زمانی را مورد مذمت قرار داده است
2. تعارض با روایات خاص در باب ظهور: امام صادق (ع) در جواب این سوال که مرگ منتظر در زمان انتظار چه فضیلتی دارد فرمودند: «او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب در خیمه او بوده باشد. سپس سکوت کرد و فرمود: مانند کسی است که با پیامبر (ص) در مبارزاتش همراه بوده است». لازمۀ سخن چیزی غیر از مسئولیت پذیری شخص منتظر نیست چراکه چنین تشبیهی دربارۀ منتظران حکایت از این دارد که نوعی رابطه و تشابه میان انتظار، جهاد و مبارزه برقرار است.

نقد تمسک به روایات ظلم و جور

اما در پاسخ به روایاتی که مدعیان این مذهب به آن تمسک کرده و معتقدند انتظار چیزی غیر از احتراز و گوشه گیری نیست مثل روایت «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا (بَعْدَ مَا) مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً» باید گفت:

1. این برداشت با فلسفه انتظار منافات دارد؛ زیرا فلسفه انتظار حل نشدن و تسلیم نشدن در برابر آلودگی‌های محیط و جامعه است. انتظار ظهور مصلحی که هر قدر دنیا فاسدتر شود امید ظهورش بیشتر می‌گردد، اثر فزایندۀ روانی در معتقدان دارد و آنان را در برابر امواج نیرومند فساد بیمه می‌کند. آنان با گسترش دامنۀ فساد مأیوس نمی‌شوند، بلکه وصول به هدف را در برابر خویش می‌بینند و کوشش و تلاششان برای مبارزه با فساد و یا حفظ خویشتن با شوق و عشق زیادتری تعقیب می‌گردد.
2. امر به معروف و نهی از منکر، یکی از اصول مسلّم و از ضروریات اسلام و مورد اتفاق عالمان دینی است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾. از نظر اسلام، امر به معروف و نهی از منکر بر هر کسی که توان و قدرت دارد و ضرری متوجه جانش نمی‌شود واجب است. بی‌گمان امر به معروف و نهی از منکر با انتظاری سازگاری دارد که تکلیف‌ساز باشد، نه تکلیف‌سوز.
3. این چنین روایات، از جهانی پر از ظلم و ستم سخن می‌‌گویند نه جهانی پر از ظالم؛ بین جهان پر از ظلم و جهان پر از ظالم فرق است؛ زیرا اگر گفتیم جهان پر از ظلم می‌‌شود لازمه‌اش این نیست که حتما باید ظالمین هم فروان باشند بلکه این امکان وجود دارد که تمام این ظلم‌ها به وسیلۀ عده ای محدود صورت گرفته باشد چنانکه در عصر ما بسیاری از ظلم‌ها و بی‌عدالتی‌هایی که صورت می‌گیرد به حاکمان و گروه‌های مشخصی مربوط می‌شود، نه به همۀ مردم. احادیثی هم که از جهان پر از ظلم خبر می‌دهند بدین معنا نیستند که همۀ افراد ظالم شوند و جهان را سرشار از ظلم کنند.
4. براساس آیۀ ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ در زمان ظهور صالحان و مستضعفان وارث می‌شوند. اگر مراد از فراگیر شدن ظلم و ستم در این روایات این باشد که افراد صالح محو نابود می‌‌شوند، پس با آیۀ مذکور و آیات دیگر قرآن که از حاکمیت مستضعفین در عصر ظهور را سخن می‌‌گویند تعارض خواهد داشت و در تعارض روایات و آیات قرانی آن چیزی که از اعتبار ساقط می‌‌شود روایات متعارض با قرآن است.
5. از ظاهر روایاتی که از گسترش ظلم و ستم خبر می‌دهند، به دست می‌آید فراگیر شدن ظلم و ستم به معنای گسترش ظلم طبقه حاکم است؛ زیرا لازمۀ ظلم و ظالم بودن، وجود مظلوم است. طبق این نگرش زمان ظهور حضرت مهدی (ع) هنگامی خواهد بود که ظلم طبقۀ حاکم در ابعاد مختلف زندگی مردم شدت یافته و فراگیر شده باشد. طبق این معنا، هیچ‌گاه مسئولیت مبارزه با ستم و جانب‌داری از عدالت، از افراد صالح و مستضعف که می‌خواهند وارث حکومت زمین گردند، سلب نمی‌شود.

ادله اثبات مسئولیت پذیری منتظران

البته برای اثبات اینکه منتظران در زمان انتظار باید اهل تلاش و مسئولیت پذیری باشند باید توجه داشت انتظار یک حالتی نفسانی است که وقتی شدید شد به طور خودکار از قلب به اعضا و جوارح سرازیر می‌‌شود و آثار خود را در عمل نشان می‌دهد. از نگاه عقل اگر چنین اتفاقی محقق نشد یعنی فعالیت عملی برای منتظر در زمان انتظار شکل نگرفته و این نتیجه به دست می‌‌آید که شخص از ابتدا منتظر نبوده است. اگر ما به مفهوم واقعی انتظار بنگریم دور از انصاف است که "انتظار" را عامل رکود و سستی بدانیم، زیرا "انتظار" به معنای امید و آرزو است و تردیدی نیست که "امید و آرزو" در زندگی انسان یکی از مؤثّرترین عوامل تحرّک بشر است که ایجاد جاذبه می‌کند و انسان را به راه می‌اندازد و او را به سوی خود می‌کشاند. جوهرۀ این امیدواری، همان "خوشبینی" نسبت به آیندۀ بشر، و پشتوانۀ آن، نوید حتمی و مژدۀ قطعی خداوند به پیروزی مستضعفان و فرمان‌روایی صالحان و نیک‌فرجامی پرهیزکاران است.

این مطلب عقلی را می‌‌توان به واسطۀ روایاتی که پاداش‌هایی بزرگ برای منتظرین ذکر کرده‌اند اثبات کرد به عنوان نمونه روایتی که امام صادق (ع) دربارۀ فضیلت منتظران بیان کردند: «منتظران امام مهدی هم چون مجاهدان در رکاب پیامبر (ص) گرامی اسلام‌اند» با این روایت روشن می‌‌شود انتظاری که تنها در مرحلۀ قلب باشد و جز تأسف و اندوه قلبی اثر دیگری نداشته باشد و باعث دست روی دست گذاشتن و گوشه‌گیری و عزلت گردد؛ نسبتی با جهاد ندارد و نمی‌تواند ثواب مجاهدت در رکاب پیامبر (ص) را داشته باشد.

همچنین همچنین پیامبر اکرم (ص) بالاترین اعمال امتش در زمان غیبت را انتظار فرج می‌‌داند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّهِ تَعَالَی»‏ با توجه به این روایت انتظار بدون هیچگونه عملی نمی‌تواند بهترین عمل باشد و این در تضاد کامل با مذهب احتراز است.

و نیز گفته شده: انتظار امام عصر به آن معنی نیست که درباره اجرای حقایقِ دین، دست روی دست گذاشته و کاری انجام ندهیم. به خصوص درباره واجبات دینی مثل جهاد در راه اجرای قوانین دین، و امر به معروف و نهی از منکر چرا که مسلمان، در هر حال، موظف است به احکام الهی عمل کنند. انتظار هیچگونه تکلیفی را از مسلمانان ساقط نمی‌کند و هیچگونه عملی را به تاخیر نمی‌اندازد. و افراد را چون چهار پایان به حال خود رها نمی‌کند.

انتظار، رها کردن کفار به حال خود و تسلیم امور به آنها نیست، متصدی شدن ظالمین در امور مسلمین نتیجه‌اش این است که هیچگونه اقدامات اصلاحی مثل امر به معروف و نهی از منکر در آن جامعه وجود نداشته باشد.

نظرات اندیشمندان اسلامی

بزرگانی دربارۀ معنای صحیح انتظار و رد باطن‌گرایی صحبت کرده‌اند که از آنها هم می‌‌توان استفاده کرد این نظریه مخالف با اندیشه‌های اسلامی است. در این زمینه گفته شده است: "یک منتظر همانطور که در زمان غیبت، باید مشغول دعا و انجام وظایف فردی نسبت به امام زمان، مثل شناخت امام زمان، خودسازی، غمگین بودن در فراق حضرت باشد؛ همانطور هم باید نسبت به محیط پیرامونش احساس مسئولیت کند، یعنی شکل‌گیری یک منتظر واقعی زمانی است که منتظر علاوه بر وظایف فردی نسبت به وظایف اجتماعی هم احساس تکلیف کند" و یا گفته شده است: "بزرگترین وظیفۀ‌ منتظران امام زمان (ع) این است که از لحاظ معنوی و اخلاقی و عملی و پیوندهای دینی و اعتقادی و عاطفی با مؤمنین و همچنین برای پنجه درافکندن با زورگویان، خود را آماده کنند. رسالت اصلی انتظار این است که آدمی را از محدوده خودش فراتر برد و او را با تک تک افراد جامعه مرتبط ‌سازد"؛ "انتظار نه تنها در زندگی فردی منتظر مؤثر است؛ بلکه برای رابطه فرد با جامعه نیز برنامه دارد؛ چراکه شرط ظهور دولت حق آمادگی جمعی است. بنابراین هر منتظری، به اندازۀ توان خود باید برای اصلاح جامعه‌اش تلاش کند و در برابر ناهنجاری‌های اجتماعی ساکت و بی‌تفاوت نمی‌ماند".

همچنین گفته شده است: "انتظار به معنایی باطن‌گرایی، اندیشه ای استعماری است که سبب می‌‌شود منتظران در عالم رؤیا قرا بگیرند و از آنچه در اطراف آنها می‌گذرد غافل شوند، این امر موجب می‌‌شود منتظر از تعهدهایی اجتماعی‌اش فرار کند و فقط ملتزم به انجام تکالیف فردی باشد.

نتیجه گیری

گوشه‌گیری و بی‌توجهی نسبت به امور پیرامونی انسان یکی از آسیب‌های موضوع مهدویت است. آنچه اهمیت دارد این است که انتظار ظهور امام مهدی به معنای نشستن و دعا کردن صرف محقق نخواهد شد، بلکه بایستی با آگاهی و شناخت، برای ظهور امام مهدی (ع) تلاش کرد؛ بنابراین، ذات انتظار، حرکت و تلاش برای اصلاحات و زمینه‌سازی‌های گوناگون فردی و اجتماعی است و هرگونه عزلت‌گزینی و باطن‌گرایی با آیات و روایات در تعارض کامل است.

پرسش مستقیم

• تفسیر انتظار امام مهدی به احتراز یا اکتفا به وظایف فردی چه پیامی دارد؟ آیا این برداشت صحیح است؟ (پرسش)
• چرا باطن‌گرایی را یکی از محورهای آسیب‌شناسی مهدویت شمرده‌اند؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی خامنه‌ای، سید علی، ما منتظریم
2. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان
3. شفائی، محبوب، موعود حق
4. ح‍ی‍دری‌، عزیزالله، انتظار و انسان معاصر
5. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
6. جعفری، محمد صابر، انتظار فرج
7. جعفری، محمد صابر، اندیشه مهدویت و آسیب‌ها
8. نصرآبادی، علی باقی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب
9. هدایت‌نیا، فرج‌الله، امام مهدی در نگاه امام خمینی
10. رضا علی نوروزی و محمد نجفی و فاطمه هاشمی، اموانع و آفات انتظار
11. مصباحی، زهرا، امام زمان
12. آیتی، نصرت‌الله، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت
13. دانش، اسماعیل، نقش آموزه انتظار در پایداری جنبش‌های اسلامی
14. دانش، اسماعیل، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت