کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه در حدیث - کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه در تاریخ اسلامی - کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه در معارف و سیره حسینی

روانه کردن خاندان سید الشهدا(ع) به کوفه

در کتاب الإرشاد نقل است که: عمر بن سعد، بقیّه روز عاشورا و نیز تا ظهر روز بعد را [در کربلا]ماند و سپس به لشکر، فرمان حرکت داد و در حالی که دختران و خواهران حسین(ع) و همه زنان و کودکان کاروان اسیران با او بودند، رو به کوفه نهاد که در میان آنان، زین العابدین(ع) نیز بود. ایشان، شکمْ رَوش داشت و نزدیک به مرگ بود.

در کتاب الکامل فی التاریخ نقل است که:: عمر بن سعد، پس از کشتن حسین(ع)، دو روز [در کربلا] توقّف کرد و سپس به سوی کوفه حرکت نمود و دختران و خواهران و کودکانِ همراه حسین(ع) و نیز زین العابدین(ع) را - که بیمار بود -، با خود برد.

وداع خانواده امام(ع) با شهیدان

از قرة بن قیس تمیمی نقل شده است: به زنان و خانواده و فرزندان حسین(ع)، هنگامی که بر [جنازه] او گذشتند، نگریستم. شیون می‌کردند و صورت خود را می‌خراشیدند.... هر چه را از یاد ببرم، سخن زینب، دختر فاطمه را به هنگام گذر بر برادرِ به خاک افتاده‌اش از یاد نمی‌برم که می‌گفت: «وا محمّدا! وا محمّدا! فرشتگان آسمان بر تو درود بفرستند! این، حسین است که به صحرا افتاده و در خون خفته و دست و پا بُریده است. وا محمّدا! دخترانت، اسیر گشته‌اند و فرزندانت، قطعه قطعه شده‌اند و باد صبا بر آنها می‌وزد». به خدا سوگند که زینب، دوست و دشمن را گریاند.

از کتاب الملهوف در یادکرد کشته شدن امام حسین(ع) و خاندانش نقل است که: زنان را از خیمه‌ها بیرون کردند و خیمه‌ها را به آتش کشیدند. زنان، سرْبرهنه و بی‌چادر و پابرهنه و گریان، بیرون دویدند و به سانِ اسیران در بند و خوار، راه می‌رفتند و می‌گفتند: شما را به خدا، ما را بر قتلگاه حسین، عبور دهید! و هنگامی که نگاه زنان به کشتگان افتاد، صیحه کشیدند و بر صورت خود زدند. راوی می‌گوید: به خدا سوگند، زینب، دختر علی را فراموش نمی‌کنم که بر حسین(ع) ناله می‌زد و با آوایی اندوهناک و دلی غمین می‌گفت: «وا محمّدا!... به خدا سوگند، [زینب(س)] هر دشمن و دوستی را گریاند. آنگاه سکینه، پیکر [پدرش] حسین(ع) را در آغوش گرفت. گروهی از بادیه‌نشینان، گرد آمدند و او را از حسین، جدا کردند.

چگونگی ورود خاندان پیامبر(ص) به کوفه

از حذلم بن ستیر نقل است که: محرّم سال ۶۱، به کوفه وارد شدم، در هنگامی که زین العابدین(ع) با زنان [خانواده‌اش] از کربلا باز می‌گشت و سربازان با آنان بودند و در محاصره‌شان داشتند و مردم برای تماشای آنها بیرون آمده بودند. هنگامی که آنان را، سوار بر شترانِ بی‌جهاز، وارد کردند، زنان کوفی به گریه و زاری پرداختند. شنیدم که زین العابدین(ع) با صدایی آهسته، ناشی از بیماری و درد یوغ، دست بسته به گردن می‌گوید: «هان! این زنان می‌گِریند. پس چه کسی ما را کُشت؟!».

سخنرانی زینب(س) در میان کوفیان

از حذلم بن ستیر نقل است: زینب دختر علی(ع) را دیدم و زن باحیایی سخنورتر از او ندیده‌ام، و گویی از زبان [پدرش] امیر مؤمنان(ع) سخن می‌گفت. او در آغاز به مردم اشاره کرد که: «ساکت شوید». نَفَس‌ها در سینه‌ها حبس شدند و آواها فرو خفتند. زینب(س) گفت: «ستایش، خدا راست و بر پدرم پیامبر خدا، درود! اما بعد، ای کوفیان و ای دغلکاران بی‌وفا! اشکتان، هرگز خشک مباد! و ناله‌تان هیچ‌گاه فرو خفته مباد! مَثَل شما، «مَثَل زنی است که رشته تابیده [به دست خویش] را پس از محکم کردن، از هم می‌گسست. سوگندهایتان را دستاویز فریب یکدیگر قرار می‌دهید». هان! آیا جز لاف‌زنانِ گزافه‌گو و سینه‌های کینه‌جو میان شما هست؟ به گاهِ دیدار، نرم، و در برابر دشمن، ناتوان، و شکننده پیمان و تباه‌کننده تعهّدید. چه بد چیزی برای خود، پیش فرستاده‌اید که موجب خشم خدا بر شما و عذاب همیشگی می‌شود! گریه می‌کنید؟! آری به خدا سوگند، باید فراوان بگِریید و کم بخندید، که به ننگ و عار آن رسیده‌اید و هرگز از آلودگی آن، پاکیزه نخواهید شد. نگین مُهر پیامبری و سَرور جوانان بهشتی، پناهگاه نیکوکارانتان و جان‌پناه پیشامدهایتان و نشانه روشن راهتان و نردبان پیروزی‌تان را تنها گذاشتید و او را کشتید. چه بد باری را بر دوش می‌کشید! سرنگون و نگونسار باشید، که تلاشتان ناکام و دستانتان خالی ماند و بازی را باختید و در خشم خدا، خانه کردید و مُهر خواری و درماندگی بر پیشانی تان زده شد! وای بر شما! آیا می‌دانید چه جگری از محمّد(ص) دریدید؟! و چه خونی از او ریختید؟! و چه دُردانه‌ای را از او گرفتید؟! «بی‌گمان، کاری ناروا کردید. نزدیک است که آسمان‌ها از آن بشکافند و زمین، دهان باز کند و کوه‌ها فرو ریزند!»، به سانِ احمقان زشتکار، بر سرِ دُردانه او ریختید و زمین و آسمان را از سیاهی لشکر، پُر کردید. آیا از خونْ بارشِ آسمان، به شگفت می‌آیید؟! «عذاب آخرت که رسوا کننده‌تر است». مهلت خدا، سبُک‌سرتان نکند، که خدا عجله‌ای ندارد و از دست دادنِ فرصت انتقام، نگرانش نمی‌کند. هرگز! «به درستی که پروردگارت در کمین است»». آنگاه زینب(س) خاموش شد. مردم را حیران و انگشت به دهان دیدم و پیرمردی گریان را دیدم که محاسنش خیس شده بود.

سخنرانی فاطمه صُغرا در میان کوفیان

زید بن موسی نقل می‌کند: پدرم، از جدّم امام صادق(ع) برایم نقل کرد که: فاطمه صُغرا، پس از آنکه از کربلا آمد، گفت: «ستایش، خدا را به عدد ریگ و سنگ ریزه و وزن عرش تا فرش. او را می‌ستایم و به او ایمان دارم و بر او تکیه می‌کنم، و گواهی می‌دهم که خدایی جز خدای یگانه بدون شریک نیست، و محمّد، بنده و فرستاده اوست و فرزندانش را در [کنار] رود فرات، بی‌هیچ تقصیر و گناهی سر بریدند... اما بعد، ای کوفیان! ای مکّاران خیانتکار متکبّر! ما خاندانی هستیم که خدا، ما را وسیله آزمایش شما، و شما را مایه آزمون ما قرار داد و امتحان ما را نیکو ساخت و علمش را نزد ما نهاد و فهمش را به ما داد. ما گنجینه دانش او، و ظرف فهم و حکمت اوییم، و نیز حجّت خدا بر زمینیان در سرزمین‌های بندگانش. خداوند، ما را به کرامت او، بزرگ داشت و ما را با پیامبرش محمّد(ص) بر بسیاری از مخلوقاتش، آشکارا برتری بخشید. اما شما، ما را تکذیب و تکفیر کردید و جنگ با ما را روا داشتید و اموالمان را به تاراج بردید... مرگتان باد! منتظر لعنت و عذاب خدا باشید که بر شما فرود آمده و نکبت‌های آسمانی، پی در پی بر شما نازل شده است. عذاب خدا، شما را به آتش می‌کشد و شما را به جان هم می‌اندازد و سپس، روز قیامت در عذاب دردناکی که خود با ستم‌هایتان ساخته‌اید، برای همیشه خواهید ماند. «هان! لعنت خدا بر ستمکاران!»... صداها به گریه بلند شد و گفتند: کافی است. دیگر مگو - ای دختر پاکان - که دل‌هایمان را آتش زدی و درونمان را شعله‌ور کردی. در این هنگام، فاطمه صغرا، ساکت شد.

سخنرانی ام کلثوم در میان کوفیان

از زید بن موسی نقل شده است که: پدرم، از جدّم امام صادق(ع) برایم نقل کرد که فرمود: «ام کلثوم دختر امام علی(ع)، در آن روز، از پشت پوشش خود و در حالی که صدای خود را به گریه بلند کرده بود، به سخنرانی پرداخت و گفت: ای کوفیان! بدا به حالتان! چرا حسین را وا نهادید و او را کشتید و دارایی‌هایش را به تاراج بردید و برای خود برداشتید و زنانش را اسیر کردید و به خاک سیاه نشاندید؟! مرگ و هلاکت بر شما باد! وای بر شما! آیا می‌دانید چه بلای بزرگی بر سرتان آمده است؟ و بار چه گناهی را بر پشت خود نهاده‌اید؟ و چه خون‌هایی را ریختید؟! و کدامین حرمت را شکستید؟! و جامه کدامین دخترک را ربودید؟! و چه اموالی را به تاراج بردید؟! بهترین مردانِ پس از پیامبر(ص) را کشتید و مِهر از دل‌هایتان، رَخت بر کشید. هان که حزب خدا چیره‌اند و حزب شیطان، زیانکارند!».... مردم، صدا به گریه و ناله و زاری بلند کردند و زنان، موهای خود را پریشان نمودند و خاک بر سرشان ریختند و ناخن به چهره کشیدند و گونه‌های خود را خراشیدند و ناله و فریاد کردند. مردان نیز گریستند و ریش خود را کَنْدند و هیچ روزی، مرد و زن گریانی بیشتر از آن روز دیده نشد.

سخنرانی امام زین العابدین(ع) در میان کوفیان

در کتاب الملهوف نقل است که: امام زین العابدین(ع) به مردم اشاره کرد که: «ساکت شوید». آنان ساکت شدند. امام(ع) برخاست و پس از حمد و ثنای خداوند و یادکرد پیامبر(ص) - آن‌گونه که سزامندش بود - و درود فرستادن بر او فرمود: «ای مردم! هر کس مرا می‌شناسد، که می‌شناسد. هر کس مرا نمی‌شناسد، خودم را به او می‌شناسانم. من، علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب هستم. من پسر کسی هستم که در رود فرات، بدون آنکه کسی از شما را کشته باشد و خونی ریخته باشد، سر بُریده شد. من پسر کسی هستم که حریمش هتک شد و نعمتش سلب گردید و مالش به غارت رفت و خانواده‌اش اسیر شدند. من پسر کسی هستم که او را در میان گرفتند و پس از مدّتی کشتند و این برای افتخار من، کافی است. ای مردم! شما را به خدا سوگند می‌دهم، آیا می‌دانید که شما به پدرم نامه نوشتید و به او نیرنگ زدید و از سوی خود با او عهد و پیمان بستید و دست بیعت به او دادید و سپس با او جنگیدید و او را وا نهادید؟! نابود باد آنچه برای خود، پیش فرستاده‌اید و بدا به رأیتان! با چه چشمی به پیامبر خدا(ص) می‌نگرید، آنگاه که به شما می‌گوید: خاندانم را کُشتید و حرمتم را هتک کردید. پس شما از امّت من نیستید». صدای مردم از هر سو بلند شد و به همدیگر گفتند: هلاک شده‌اید و نمی‌دانید!.

احتجاج زید بن ارقم با ابن زیاد

در کتاب الإرشاد نقل است که: هنگامی که سر امام حسین(ع) رسید و عمر بن سعد - که خدا، لعنتش کند - نیز فردای همان روز با دختران و خاندان حسین(ع) که همراهش بودند، رسید، ابن زیاد در کاخ فرمانداری، جلوس کرد و به مردم، بار عام داد و فرمان داد تا سر را آوردند و جلویش گذاشتند. ابن زیاد به آن می‌نگریست و لبخند می‌زد و با چوب‌دستی‌اش بر دندان‌های پیشِ حسین(ع) می‌زد. زید بن اَرقَم، از اصحاب پیامبر خدا(ص) - که پیرمردی کهن سال بود -، کنار ابن زیاد بود. هنگامی که دید او با چوب دستی بر دندان‌های امام(ع) می‌زند، به او گفت: چوب دستی‌ات را از این دو لب بردار که - سوگند به خدایی که خدایی جز او نیست -، آن قدر دیده‌ام دو لب پیامبر خدا(ص) بر این دو لب، بوسه می‌زند که به شمار نمی‌توانم بیاورم. سپس با صدای بلند گریست. ابن زیاد به او گفت: خداوند، چشم‌هایت را گریان کند! آیا از پیروزی خدا می‌گِریی؟ به خدا سوگند، اگر پیرمردی خِرِفت نبودی و عقلت نرفته بود، گردنت را می‌زدم. زید بن اَرقَم، از پیش ابن زیاد برخاست و به خانه‌اش رفت.

رویارویی ابن زیاد و زینب(س)

از حمید بن مسلم اینچنین نقل شده است که: هنگامی که سرِ حسین(ع) را با کودکان و خواهران و زنانش نزد عبیداللّه بن زیاد آوردند، زینب، دختر فاطمه(س)، بدترین لباسش را پوشیده بود و ناشناس می‌نمود و کنیزانش گِردش را گرفته بودند. هنگامی که وارد شد، نشست. عبیداللّه بن زیاد گفت: این که نشست، که بود؟ زینب(س) با او سخن نگفت. عبیداللّه، سه بار پرسید و زینب(س) در هر سه بار، ساکت ماند. یکی از کنیزانش گفت: این، زینب، دختر فاطمه(س)است. عبیداللّه به او گفت: ستایش، خدایی را که شما را رسوا کرد و شما را کُشت و سخن دروغتان را آشکار کرد! زینب(س) گفت: «ستایش، خدایی را که ما را به محمّد(ص) گرامی داشت و پاک و پاکیزه‌مان کرد و آن‌گونه که تو می‌گویی، نیست. تنها فاسق است که رسوا می‌شود و تنها تبهکار است که تکذیب می‌شود». ابن زیاد گفت: کار خدا را با خاندانت، چگونه دیدی؟ زینب(س) گفت: «کشته شدن، برایشان تقدیر شده بود و آنان هم به سوی قتلگاهشان شتافتند و به زودی، خداوند، تو و ایشان را گِرد هم می‌آورد و نزد او با هم اقامه دعوا و برهان می‌کنید». ابن زیاد به خشم آمد و برافروخته شد [و آهنگ کشتن زینب(س) را کرد]. عمرو بن حریث به او گفت: خدا، امیر را به سلامت دارد! او یک زن است. آیا زنی را به سبب سخنش مؤاخذه می‌کنید؟ زن را به سخنش نمی‌گیرند و بر ناسزا و پریشان گویی‌اش سرزنش نمی‌کنند. ابن زیاد به او گفت: خداوند، دل مرا با کشتن طغیانگرت و عاصیان نافرمان خاندانت خُنَک کرد! زینب(س) گریست و سپس گفت: «بزرگم را کُشتی و خاندانم را هلاک کردی و شاخه‌ام را بُریدی و ریشه‌ام را از بیخ و بُن در آوردی. اگر این، دل تو را خُنَک می‌کند، خُنَک شد!». عبیداللّه به او گفت: این، دلیری است. به جانم سوگند، پدرت نیز شاعر و دلیر بود. زینب(س) گفت: «زن را چه به دلاوری؟! از دلاوری به کارهای دیگر پرداختم. آنچه می‌گویم، الهام درونی من است».

رویارویی ابن زیاد و امام زین العابدین(ع)

در کتاب الإرشاد نقل شده است که: علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) را در برابر ابن زیاد آوردند. به او گفت: تو کیستی؟ فرمود: «من علی بن الحسین هستم». گفت: مگر خداوند، علی بن الحسین را نکشت؟ علی[بن الحسین](ع) فرمود: «برادری به نام علی داشتم که مردم، او را کشتند». ابن زیاد به او گفت: بلکه خدا، او را کشت. علی بن الحسین(ع) فرمود: ««خداوند، جان‌ها را هنگام مرگشان می‌گیرد»». ابن زیاد، خشمگین شد و گفت: تو جرئت پاسخ دادن به من را داری؟! هنوز کسی از شما مانده که [سخنِ] مرا رد کند؟! او را ببرید و گردنش را بزنید. عمّه‌اش زینب(س)، به او در آویخت و گفت: ای ابن زیاد! خون‌هایی که از ما ریخته‌ای، کافی است. سپس، علی[بن الحسین(ع)] را در آغوش گرفت و گفت: به خدا سوگند، از او جدا نمی‌شوم و اگر او را می‌کشی، مرا هم با او بکش! ابن زیاد، لختی به او و علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) نگریست و سپس گفت: شگفتا از پیوند خونی! به خدا سوگند، یقین دارم که دوست دارد او را همراه وی بکشم. او را رها کنید که مریضی‌اش برای او کافی است. آنگاه از جایش برخاست و از کاخ بیرون رفت.

ایستادگی عبداللّه بن عفیف در برابر ابن زیاد و به شهادت رسیدنش

در کتاب الإرشاد نقل است که: ابن زیاد، به مسجد آمد و از منبر، بالا رفت و گفت: ستایش، خدایی را که حق و اهلش را چیره کرد و امیر مؤمنان یزید و حزبش را یاری داد، و دروغگو پسر دروغگو و پیروانش را کشت! عبداللّه بن عفیف ازدی - که از پیروان امیر مؤمنان(ع) بود -، جلوی او برخاست و گفت: ای دشمن خدا! دروغگو، تو و پدرت هستید و کسی که به تو حکومت داد و نیز پدرش. ای پسر مرجانه! فرزندان پیامبران را می‌کشی و بر منبر، در جایگاه صدّیقان می‌ایستی؟! ابن زیاد گفت: او را برایم بیاورید. پاسبانان، او را گرفتند و او شعار قبیله اَزْد را سر داد و هفت صد تن از آنان، گِرد آمدند و او را از دست پاسبانان در آوردند. شب که رسید، ابن زیاد، کسی را به سوی او فرستاد و او را از خانه‌اش بیرون کشید و گردنش را زد و وی را در جای انباشت خاکروبه‌ها به صلیب کشید. خدا او را رحمت کند!.

اهل بیت امام(ع) در زندان ابن زیاد

در کتاب الطبقات الکبری نقل است که: عبیداللّه بن زیاد، فرمان داد تا باقی ماندگان خاندان حسین(ع) که بر او وارد شده‌اند، همراه او در کاخ، حبس شوند.

صدوق در کتاب الأمالی به نقل از دربان عبیداللّه بن زیاد آورده است که: ابن زیاد، فرمان داد که علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) را در بند کنند و همراه زنان و اسیران به زندان ببرند. من با آنان بودم و از کوچه‌ای نگذشتیم، مگر این که آن را پُر از مرد و زنی یافتیم که بر صورت خود می‌زدند و می‌گریستند. آنان را در زندان افکندند و در را بر آنان بستند.

شهید شدن دو نوجوان از خاندان پیامبر(ص)

از سعد بن عبیده نقل شده است که: دو نوجوان از پسران عبداللّه بن جعفر یا پسران پسر عبداللّه بن جعفر رفتند و نزد مردی از قبیله طی آمدند و به او پناه بردند. او گردن آن دو را زد و سرهایشان را نزد ابن زیاد آورد. ابن زیاد، تصمیم گرفت گردنش را بزند و فرمان داد تا خانه‌اش را ویران کنند.

نکته

بیشتر منابع تاریخی، کودکان یادشده را فرزندان یا نوادگان عبداللّه بن جعفر می‌دانند و تنها در امالی صدوق، با سندی ضعیف، آنان به مسلم بن عقیل(ع) نسبت داده شده‌اند. گفتنی است که گزارش‌های صدوق و خوارزمی، علاوه بر ضعف سند، به داستان‌سرایی شبیه‌ترند. بنا بر این، متن آنها نیز ضعیف ارزیابی می‌گردد.

سخنی درباره اسیران و بازماندگان واقعه کربلا

آمار اسیران کربلا، مختلف گزارش شده است. تعداد اسیران مرد، چهار نفر، پنج نفر، ده نفر و دوازده نفر، گزارش شده است. نیز تعداد اسیران زن، چهار نفر، شش نفر و بیست نفر هم گزارش شده است. بنا بر این، اظهار نظر قطعی در مورد تعداد اسرا، مانند تعداد شهدای کربلا، ممکن نیست؛ لیکن نام شماری از اسیران که در منابع مختلف گزارش شده، ارائه می‌گردد.

اسیران مرد بنی هاشم

1. علی بن الحسین (امام زین العابدین)(ع)؛
2. محمد بن علی بن الحسین (امام باقر)(ع)؛
3. حسن بن حسن(ع)، معروف به حسن مُثنّا. وی فرزند امام حسن(ع) و همسرش، فاطمه دختر امام حسین(ع) بوده است؛
4. عمرو بن حسن؛
5. محمد بن حسین؛
6. قاسم بن عبداللّه بن جعفر؛
7. قاسم بن محمد بن جعفر؛
8. محمد بن عقیل.

اسیران زن بنی هاشم

1. زینب کبرا(س) دختر امیر مؤمنان(ع)؛
2. ام کلثوم، دختر امیر مؤمنان(ع). وی، «زینب صغرا» نیز نامیده شده و پدرش امیر مؤمنان(ع) است؛ ولی ظاهرا مادرش فاطمه زهرا(س) نیست؛ زیرا اُمّ کلثومی که دختر فاطمه زهرا(س) است، بنا بر مشهور، در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفته است؛
3. فاطمه دختر امام علی(ع). وی که «فاطمه صغرا» نیز نامیده شده، همسر ابو سعید بن عقیل بوده که در جریان کربلا به شهادت رسیده است. وی از راویان حوادث کربلاست. احتمال دارد خطبه منسوب به فاطمه بنت الحسین(ع) از او باشد، چنان که محتمل است کنیه او اُمّ کلثوم بوده و امّ کلثومِ حاضر در کربلا، همو باشد. وفات وی و سکینه بنت الحسین(ع)، سال ۱۱۷ هجری گزارش شده است؛
4. فاطمه دختر امام حسن(ع)؛
5. فاطمه، دختر امام حسین(ع)؛
6. سکینه، دختر امام حسین(ع)؛
7. رباب، همسر امام حسین(ع).

بازماندگان از غیر بنی هاشم

1. مرقع بن ثمامه اسدی. بر پایه گزارشی، وی در کربلا مجروح شد و در کوفه از دنیا رفت؛
2. سوار بن عمیر جابری. وی در واقعه کربلا، مجروح و اسیر شد و شش ماه پس از آن، بر اثر جراحت‌هایی که برداشته بود، به شهادت رسید. نام وی در «زیارت ناحیه مقدّسه»، آمده است؛
3. عمرو بن عبداللّه جندعی. او از مجروحان واقعه کربلاست که یک سال بعد از آن، به شهادت رسید. در «زیارت ناحیه مقدّسه»، از وی یاد شده است؛
4. عقبة بن سمعان. وی، غلام رَباب، همسر امام حسین(ع) بوده است. شیخ طوسی او را در زمره یاران امام(ع) آورده است. او در تمام مسیر، همراه امام(ع) بوده و از راویان مشهور واقعه کربلاست. پس از واقعه کربلا دستگیر و بازجویی شد و وقتی گفت «من برده‌ام»، او را رها کردند. نام او در زیارت رجبیه آمده است؛
5. ضحاک بن عبداللّه مشرقی. وی که از گزارشگران حادثه کربلاست همراهیِ خود با امام(ع) را مشروط به مفید بودن، کرده بود و پس از آنکه مشخّص شد که سرنوشت، چیزی جز شهادت نیست، این موضوع را با امام(ع) در میان گذاشت. امام(ع) هم موافقت فرمود که اگر می‌تواند، خود را از حلقه محاصره دشمن، خارج کند. بدین‌سان، وی فرار را بر همراهی با امام(ع) و شهادت برگزید؛
6. مسلم بن رباح. غلام علی بن ابی طالب(ع) و منشی ایشان بود بر پایه برخی از گزارش‌ها، وی در روز عاشورا، در کنار امام(ع) بوده؛ ولی احتمالاً به دلیل برده بودن، در امان مانده است؛
7. غلام عبدالرحمان بن عبد ربه انصاری. او، روایتگر ماجرای تنویر امام(ع) و برخی یارانش، و نیز شوخی کردن یاران امام(ع) با یکدیگر در صبح عاشوراست. وی در واپسین ساعات واقعه عاشورا از صحنه نبرد دور شد.

جستارهای وابسته

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین

پانویس