سوره انعام

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره انعام در قرآن - سوره انعام در حدیث - سوره انعام در معارف و سیره رضوی

مقدمه

ششمین سوره قرآن کریم. انعام از ماده «ن(ع) م» و جمع نَعَم است و نَعَم در اصل به شتر گفته می‌شود، چون شتر در نزد عرب نعمت بزرگی محسوب می‌گردد. به مجموعه گوسفند و گاو نیز انعام گفته می‌شود. به شرطی که شتر در بین آنها باشد. سوره انعام دارای ۱۶۵ آیه و مکی است، مگر سه یا شش آیه از آن. البته روایت‌هایی وجود دارد که نزول یک بار و کامل آن در مکه را مورد تأکید قرار داده است. بیشتر آیات این سوره به صورت استدلال علیه مشرکین و مخالفین توحید و نبوت و معاد و همچنین، مشتمل بر برخی از وظایف شرعی و محرمات دینی می‌باشد، اما هدف اصلی که این سوره در مقام بیان آن است، توحید می‌باشد، البته توحید به معنای اعم، بدین معنا که برای انسان پروردگاری است که پروردگار همه عالمیان است، همه چیز از او شروع شده و به او منتهی می‌شود و پیامبرانی فرستاده که انسان‌ها را به سوی دین حق هدایت کنند. در فضیلت و اهمیت این سوره روایت‌های متعددی از اهل بیت(ع) وارد شده است. به عنوان مثال، این سوره یکجا نازل شده و هنگام نزول آن، هفتاد هزار فرشته آن را مشایعت می‌کردند و هر کسی این سوره را هر شب بخواند، در روز قیامت جزو آمنین بوده و هرگز آتش جهنم را نخواهد دید.

در ذیل بسیاری از آیات این سوره روایت‌های امام رضا(ع) مشاهده می‌شود که ابعاد گوناگون آیات مانند مباحث فقهی، کلامی و اخلاقی را تبیین می‌کنند، همچنین برخی از این آیات در ضمن سخنان آن حضرت به کار رفته و منشأ استخراج و بیان مطالب مهمی از سوی آن حضرت قرار گرفته‌اند. بر پایه روایت امام رضا(ع)، سوره انعام به صورت یکجا نازل شده و هفتاد هزار فرشته آن را مشایعت کرده‌اند، که با صدای رسا، تسبیح، تهلیل و تکبیر می‌گفتند. مشابه این مضمون از رسول خدا(ص) و امام صادق(ع) نیز رسیده است، که نزول همه این سوره در مکه را نیز تأیید می‌کند. بر اساس روایت دیگری از آن حضرت، اسم قاهر درباره خداوند که در آیات ۱۸ و ۶۱ سوره انعام و با تعبیر ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ﴾ به کار رفته، به این معناست که همه مخلوقات برای او لباس ذلت به تن کرده و در مقابل اراده الهی امتناعی از خود نشان نمی‌دهند و حتی یک چشم به هم زدن از نفوذ اراده الهی خارج نمی‌شوند و زمانی که خداوند به هر چیزی بگوید: باش، آن شیء فوراً خواهد بود و انسان‌ها اگر چه در اطلاق این اسم بر آنان با خداوند اشتراک دارند، اما قاهر درباره آنان به معنای غلبه بر یکدیگر با نقشه، حیله و زحمت است، که گاهی سبب می‌شود آن کسی که واقعاً قاهر است، مقهور شده و آنکه مقهور است، قاهر شود و این معنا، با آنچه در مورد خداوند گفته شد، بسیار متفاوت است. آن حضرت از یکی از اصحاب درباره شیء بودن خداوند سؤال نمود. او با استناد به آیه ۱۹ سوره انعام: ﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ﴾. به اثبات شیء بودن خداوند در این آیه اشاره نموده و در عین حال گفت: خداوند شیء است، اما نه مثل اشیای دیگر؛ چون نفی شیئیت خداوند، سبب نفی خداوند و انکار او خواهد شد. امام رضا(ع) نیز این استدلال را تصدیق و او را تحسین نمود. پرسش و پاسخ مشابهی نیز در جواب نامه هشام مشرقی مشاهده می‌شود. امام از او راجع به شیء بودن خداوند سؤال کرد و او با ارائه آیه مذکور به شیء بودن خداوند تصریح نمود، ولی در عین حال تأکید کرد که خداوند شیء است، نه مانند دیگر اشیا و در عین حال، جسم هم نیست. امام رضا(ع) نیز با تأیید ضمنی این سخنان، شیء بودن خداوند را غیر از جسم بودن دانسته و به نقد برخی اعتقادات توحیدی رایج در آن زمان پرداخت و معنای صحیح از توحید را بیان نمود. آیه ۱۹ سوره انعام به‌صراحت از رسول خدا(ص) می‌خواهد تا از شهادت دادن به خدایانی غیر از الله دوری کرده و بر یگانگی خداوند شهادت داده و همچنین، از آنچه برای خداوند شریک قرار داده می‌شود، برائت جوید: ﴿... أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لَا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾. با توجه به این موضوع، هنگامی که شخصی از ثنویه (معتقد به دو خدا) در نزد امام رضا(ع) از اعتقاد خود مبنی بر وجود دو خدا سخن گفت و دلیل بر یکی بودن خداوند را از امام مطالبه کرد، ایشان در پاسخ، از سخن خود آن شخص استفاده کرده و فرمود: اینکه تو می‌گویی خدا دو تاست، دلیل بر یکی بودن اوست. چون طبق سخن تو، حداقل یک خدا حتماً وجود داشته و مورد اتفاق ما و شماست، چون زمانی ادعای خدای دوم را می‌کنی، که اولی را اثبات کرده باشی. اما درباره خدای دوم اختلاف نظر وجود دارد. بر مبنای گزارش دیگری، حسین بن بشار از آن حضرت پرسید: آیا خداوند می‌داند که شیء که هنوز وجود ندارد در صورت وجود، چه کیفیتی خواهد داشت؟ ایشان با مثبت دانستن پاسخ، به سه آیه از قرآن استدلال نمود. یکی از این آیات، آیه ۲۸ سوره انعام: ﴿وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾ است که درباره جهنمیان است که در آیه پیش از آن درخواست بازگشت به دنیا، جهت قرار گرفتن در زمره مؤمنان را دارند. اما در آیه ۲۸ تصریح می‌شود که این افراد در صورت بازگشت به دنیا باز هم به کارهای ناشایست و تکذیب پیامبران و آیات الهی روی می‌آوردند. امام رضا(ع) با بیان این آیه و دو آیه دیگر که در صدد اثبات علم خداوند به کارهای این افراد حتی بعد از بازگشت فرضی آنان به دنیاست، علم الهی به کیفیت اشیا خلق نشده، بعد از خلقتشان را ثابت می‌کند. عبدالعزیز بن مسلم گزارش گفت‌و‌گوهای فراوان و اختلاف نظر مردم درباره امامت را به اطلاع امام رضا(ع) رساند. آن حضرت نیز در ضمن یک حدیث طولانی به تبیین جایگاه امامت در اسلام پرداخت. ایشان با اشاره به بیان همه حلال و حرام‌های مربوط به زندگی انسان و تمام مسائل مورد نیاز برای مردم در قرآن، به آیه ۳۸ سوره انعام: ﴿...مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ﴾، استناد کرده است. بر این اساس، چون امامت جزو نیازهای کلیدی در سعادت فردی و اجتماعی انسان به شمار می‌رود، قرآن به آن توجه ویژه داشته و در آیات متعدد به آن پرداخته است. ایشان در مواجهه با دو حدیث متفاوت از رسول خدا(ص) در یک مسأله، به قابل قبول نبودن احکامی که بر خلاف حلال‌ها و حرام‌ها و فرائض الهی است (به جز در موارد نسخ) تأکید کرده است. این موضوع بدان دلیل است که رسول خدا(ص) در تغییر حرام و حلال و فرائض الهی از خود اختیاری نداشته و تابع محض و تسلیم خداوند است و تنها به ابلاغ این مسائل از سوی خداوند برای مردم اقدام می‌کند. امام رضا(ع) در تبیین این موضوع به آیه ۵۰ سوره انعام: ﴿إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ﴾. نیز تمسک کرد، که به تبعیت کامل رسول خدا(ص) از وحی تأکید دارد. به همین علت، نمی‌توان همه روایت‌هایی را که به ایشان منسوب است پذیرفت، بلکه باید با قرآن منطبق باشد. امام رضا(ع) در تبیین معنای صحیح آیات ۷۶-۷۸ سوره انعام که به گفتار حضرت ابراهیم(ع) مبنی بر خدا دانستن ستاره، ماه و خورشید هنگام دیدن آنها و انکار خدایی آنها بعد از غروب‌شان دلالت دارد، این آیات را منافی با عصمت حضرت ابراهیم(ع) ندانسته و این سخنان را استفهام انکاری می‌داند و نه اقرار واقعی. از نگاه این روایت، قصد حضرت ابراهیم(ع) از این سخنان، باطل ساختن اعتقاد خورشید، ستاره و ماه پرستان و متوجه ساختن آنان به خدای واقعی که خالق اینهاست، بوده است. امام رضا(ع) در ادامه با استناد به آیه ۸۳ سوره انعام: ﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ﴾، این استدلال حضرت ابراهیم(ع) را الهام شده از سوی خداوند به ایشان می‌داند، که تأیید دیگری بر عصمت آن حضرت و صحیح بودن سخنانشان است. بر اساس روایت دیگری از آن حضرت، امام صادق(ع) در پاسخ مردی که سؤالاتی از آن حضرت داشت، خود را از مصادیق آیه ۹۰ سوره انعام: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾ معرفی می‌کند و خود را آماده پاسخ‌گویی به هر سؤالی دانسته و در ادامه به همه سؤالاتش پاسخ داده بود. بر این اساس، چون در آیات قبل (آیات ۸۳-۹۰) از پیامبران بزرگی مانند حضرت ابراهیم، نوح، موسی، عیسی، هارون و زکریا(ع) سخن به میان آمده و بر اموری مانند برگزیده بودن و هدایت یافته بودن آنان توسط خداوند تصریح می‌شود، در این آیه، خداوند متعال به رسول خدا(ص) دستور می‌دهد به هدایت آنها اقتدا کند. در این میان، امام رضا(ع) با نقل این روایت در صدد آن هستند که امامان معصوم(ع) را نیز جزو مصادیق این آیه معرفی نماید. امام رضا(ع) ازدواج در شب را جزو سنت شمرده‌اند. دلیل ایشان بر این موضوع، مایه آرامش بودن زنان و شب است. منشأ این سخن از یک‌سو، استناد به آیاتی مانند آیه ۹۶ سوره انعام: ﴿وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا﴾ است که شب را موجب آرامش می‌داند. از سوی دیگر، طبق آیه ۲۱ سوره روم: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا﴾، آن حضرت در تبیین آیه ۹۸ سوره انعام: ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ...﴾، فرمود: اگر ایمان انسان مستقر باشد، تا روز قیامت نیز استقرار داشته و باقی می‌ماند، اما اگر ودیعه و موقتی باشد، خداوند قبل از مرگ آن را می‌گیرد. ایشان با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته بعد از رسول خدا(ص) و همچنین بعد از امیر مؤمنان علی(ع) برای نابودی دین الهی، به رویش‌ها و ریزش‌های جبهه حق اشاره کرده و به عدم تزلزل و غمگین شدن اهل حق در برابر ریزش‌ها اشاره کرد. امام رضا(ع) در ادامه با بیان آیه ۹۸ سوره انعام، انسان‌های ثابت‌قدم در جبهه حق را «مستقر» و افراد دارای ایمان عاریه و موقتی را که ثابت قدم نبوده و جزو ریزش‌ها هستند، «مستودع» نامید. از آن حضرت روایت‌های متعددی درباره آیه ۱۰۳ سوره انعام: ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ﴾ رسیده است. زمانی که شخصی در نزد ایشان از دیده شدن خداوند توسط پیامبر(ص) در معراج سخن گفت، با استناد به ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ...﴾ و ﴿...وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا﴾ و ﴿...لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ...﴾، فرمود: آیا درست است کسی از طرف خداوند بیاید و این آیات را که بر دیده نشدن خداوند با چشم، عدم امکان احاطه بر او و نداشتن مثل برای او دلالت می‌کند، بیاورد و بعد از آن بگوید من خدا را با چشمم دیده‌ام و به او احاطه پیدا کردم و صورت خداوند مانند انسان است. آیا حیا نمی‌کنید؟ آن حضرت در ادامه، روایت‌هایی را که حاکی از دیده شدن خداوند متعال توسط رسول خدا(ص) بوده، که مخالف با قرآن است را مردود دانسته و به دروغ بودن آنها تصریح نمود. ایشان همچنین، عدم احاطه علمی به خداوند، دیده نشدن او توسط چشم و نداشتن مثل برای او را مورد اجماع مسلمانان دانست. آن حضرت همچنین، در جواب ابوهاشم جعفری که از امکان توصیف شدن خداوند سؤال نمود، به این آیه استناد کرده و فرمود: قدرت توهم انسان بسیار بزرگ‌تر از قدرت بینایی با چشم است، با این حال، خداوند با قدرت وهم نیز درک نمی‌شود. پس نمی‌توان توصیف کاملی از خداوند ارائه نمود، چون موجودی که در توهم انسان نمی‌گنجد، قابل توصیف نخواهد بود. همچنین زمانی که از آن حضرت درباره امکان یا عدم امکان دیدن خداوند سؤال شد، توصیف نمودن خداوند با چیزی که خداوند خود را با آن توصیف نکرده است، را سبب دروغ بستن و افترا بر خداوند دانسته و با اشاره به این آیه، مقصود از ابصار در آن را نه چشم سر، و بلکه چشم‌های قلوب دانسته است. بر اساس این روایت، اوهام انسان نمی‌تواند خداوند را درک کرده، و به چگونگی او نائل شود، تا چه رسد به چشم. از همین رو دیدن خداوند امکان ندارد. امام دیده نشدن خداوند توسط چشم را به این علت می‌دانند که بین وجود خداوند و مخلوقات او تفاوت‌های اساسی وجود داشته و خداوند بالاتر از آن است که با چشم دیده شده یا وهم انسان به او احاطه پیدا کند، یا در اختیار عقلی قرار گیرد. آن حضرت برای دیده نشدن خداوند (در آخرت) با چشم به استدلال عقلی نیز پرداخته، که این گونه است: اگر دیدن خداوند در آخرت ممکن باشد، حتماً معرفت او حاصل خواهد شد و این شناخت، دو حالت دارد: یا ایمان است یا ایمان نیست. اگر ایمان باشد پس شناخت خداوند که در دنیا به دست آمده، ایمان نخواهد بود، چون با شناخت دیداری او در آخرت تضاد خواهد داشت و از آنجا که هیچ کسی در دنیا خداوند را ندیده، پس در دنیا هیچ مؤمنی وجود نخواهد داشت. از سوی دیگر، اگر شناختی که از راه دیدن خداوند در آخرت به دست می‌آید، ایمان نباشد، مشکل از بین رفتن ایمان دنیایی انسان با دیدن خداوند در آخرت رخ خواهد داد، با آنکه می‌دانیم این ایمان در آخرت از بین نمی‌رود؛ زیرا محشور شدن او در قیامت همراه با همین ایمان است. به تعبیر دیگر، دیدن خداوند در آخرت، موجب شناخت است. اگر این شناخت، ایمان باشد، ایمان دنیایی ایمان نخواهد بود، و اگر هم ایمان نباشد، ایمان دنیایی با دیدن خداوند از بین می‌رود و انسان بی‌ایمان محشور خواهد شد، با آن‌که می‌دانیم انسان‌های مؤمن همراه با ایمان محشور می‌شوند. امام رضا(ع) همچنین، اسم لطیف درباره خداوند را که در آیه ۱۰۳ سوره انعام: ﴿هُوَ اللَّطِيفُ﴾ نیز به کار رفته است، به معنای نفوذ در اشیا و قابل ادراک نبودن (تا در اندازه و یا وصف بگنجد) تفسیر کرده است. اما لطیف درباره انسان به معنای کم و کوچک بودن است. اسم خبیر نیز که در آیات ۱۸، ۷۳ و ۱۰۳ سوره انعام به کار رفته، بدان معناست که هیچ چیزی از خداوند پنهان نبوده و از محدوده علم او بیرون نیست. البته این علم با تجربه و آزمودن به دست نیامده است، چون اگر کسی جاهل باشد با تجربه و آزمودن به علم دست می‌یابد، اما خداوند همیشه نسبت به آنچه خلق می‌کند، عالم است. اما خبیر درباره انسان، کسی است که قبلاً جاهل بوده، سپس در صدد یادگیری و آموختن برآمده و اکنون دارای علم است. از سوی دیگر، اگر چه انسان با خداوند در این اسامی مشترک است، ولی معنای آنها در خداوند و انسان بسیار متفاوت است. بر پایه روایت دیگری از آن حضرت، مخالفان اهل بیت(ع) سه گونه حدیث جعل می‌کنند:

1. غلو،
2. تقصیر (اهل بیت(ع) را پایین‌تر از جایگاه واقعی شان معرفی کردن)
3. بیان معایب دشمنان اهل بیت(ع)، که همه اینها به جایگاه امامان معصوم(ع) ضربه خواهد زد. به عنوان مثال، عیب‌گویی دشمنان با تصریح به اسم‌شان، موجب می‌شود تا مردم به عیب‌گویی امامان(ع) با ذکر اسم آنان بپردازند. امام رضا(ع) در ادامه به آیه ۱۰۸ سوره انعام: ﴿وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾ که از دشنام دادن به خدایان مشرکان، نهی می‌کند، چون این کار سبب دشنام دادن مشرکان به خداوند متعال خواهد شد، استناد کرده است. و این بدان معناست که دشنام دادن عملی است که موجب برانگیخته شدن احساسات طرف مقابل شده و ممکن است به مقدسات طرف دیگر مانند خداوند متعال و امامان معصوم(ع) دشنام دهد.

حسین بن خالد در نزد آن حضرت از تفکر عده‌ای سخن گفت که معتقد بودند خداوند متعال عالم است به وسیله علمی، قادر است به کمک قدرتی، زنده است به وسیله حیات، قدیم است با قِدَمی، شنواست به وسیله گوش و بیناست به وسیله چشم. به تعبیر دیگر، خداوند زمانی دارای علم، قدرت، حیات و مانند آن خواهد بود که ابزارهایی خارج از ذات خود را به کار بگیرد. امام رضا(ع) این گونه اعتقادات را موجب شرک و معتقد شدن به خدایان دیگری دانسته است. چون کمک گرفتن در این امور از دیگران از سوی خداوند بدان معنا خواهد بود که چون آنان در اموری مانند قدرت، زنده بودن، شنیدن و دیدن خداوند نقش دارند، در واقع آنان نیز خدا محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، از منظر این روایت، این گونه افراد با اعتقاد به این مطالب، که به افتادن در وادی شرک می‌انجامد، از ولایت اهل بیت(ع) نیز بهره‌ای نخواهند داشت. این روایت در فهم برخی از آیات سوره انعام مانند آیه ۱۳ و ۱۱۵ که سمیع و علیم بودن خداوند در آنها مطرح شده: ﴿...وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، کمک می‌کند. آن حضرت در تفسیر آیه ۱۲۵ سوره انعام: ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾، فرمود: هر کس را که خداوند بخواهد، با ایمانی که در دنیا دارد، به بهشت و منزل کرامتش در آخرت راهنمایی کند، سینه‌اش را برای تسلیم بودن در برابر خداوند و اطمینان داشتن به او و آرامش و سکون از ثواب‌هایی که خدا وعده داده آماده و راضی می‌کند، تا آرامش خاطر یابد و هر کس را بخواهد، به جهت کفر و عصیان در این دنیا، از بهشت محروم سازد، سینه او را (از اسلام و تسلیم در برابر امر خدا) دلتنگ و دلسرد می‌نماید، تا در حال کفر، دچار شک شده و در اعتقاد قلبی، مضطرب گردد (و اسلام آن قدر بر او سخت باشد که) گویی می‌خواهد در آسمان بالا رود و خداوند این گونه رجس و پلیدی بر آنان که ایمان نمی‌آورند قرار می‌دهد. بر اساس آیه ۱۳۰ در روز قیامت انسان‌ها و جنیان این‌گونه مورد خطاب قرار می‌گیرند: ﴿يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ﴾. بر پایه روایت امام رضا(ع) از پدرانشان، از امیرالمؤمنین(ع) سؤال شد که آیا خداوند متعال پیامبری به سوی جن مبعوث کرده است؟ آن حضرت فرمود: بله، خداوند پیامبری به نام یوسف به سوی آنان فرستاد، که به سوی خداوند دعوتشان کرد، اما آنان او را کشتند. البته از آنجا که برخی خطاب‌های قرآن به انسان و جن با هم است و عدم توانایی در آوردن مثل قرآن به هر دو گروه نسبت داده می‌شود، همچنین، قرآن از گروهی از جن خبر می‌دهد که بعد از استماع آیاتی از قرآن به آن ایمان آورده‌اند و گروهی نیز که بعد از استماع قرآن به سوی جنیان بازگشته و به دعوت به ایمان و انذار آنان مشغول شدند و علاوه بر این، طبق برخی روایت‌ها، رسول خدا(ص) پیامبر انسان و جن معرفی شده و مقصود از پیامبران اولوالعزم (نوح، إبراهیم، موسی، عیسی و محمد(ص)) کسانی هستند که به شرق و غرب عالم و به سوی انسان و جن فرستاده شده‌اند، این موارد این ایده را پدید آورده است که رسول برای جنیان از جنس انسان بوده، اما انذار کننده از جنس جن. بدین نحو که گروهی از جن نزد پیامبری از انسان آمده و دستورهای دینی را از او می‌آموختند و سپس به سوی جنیان رفته و به تبلیغ و انذار آنان مشغول می‌شدند. از این رو، بین روایت امام رضا(ع) و این موارد، که ارسال پیامبر از جنس انسان برای جن را مطرح می‌کند به این روش می‌توان جمع کرد که بعثت پیامبری از جن فقط یک بار آن هم قبل از بعثت پیامبر اسلام(ص) اتفاق افتاده است؛ چنانچه روایت امام رضا(ع) نیز بر بیش از یک بار دلالت ندارد. یا آنکه گفته شود حتی این پیامبر نیز از جنس انسان بوده است. وجه سوم هم این است که فقط رسول خدا(ص) پیامبر انسان و جن هستند و تا قبل از آن، برای جنیان نیز پیامبر از جن مبعوث می‌شد.

بر اساس آیه ۱۴۱ سوره انعام: ﴿...وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ...﴾، خداوند متعال به دادن حق فقرا هنگام برداشت محصولات کشاورزی مانند زیتون و انار، دستور داده و از اسراف نمودن در این مورد نهی می‌کند. از امام رضا(ع) نقل شده است که مقصود از ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ﴾ آن است که (از مانند گندم) یک دسته و (از مانند خرما) دو مشت به فقرا و مساکینی که در آنجا حاضرند، داده شود. همچنین، بر پایه این روایت، رسول خدا(ص) از برداشت محصول در شب نهی کرده‌اند. البته مقصود از دادن بخشی از محصول در روز برداشت، غیر از زکات است که اندازه مشخصی داشته و در هر صورت باید داده شود. چون طبق روایت امام رضا(ع) اگر کسی از فقرا و مساکین هنگام برداشت محصول حاضر نبود، چیزی بر عهده او نیست. بر همین اساس است که برخی از فقها نیز بخشش قسمتی از محصول در روز برداشت را واجب ندانسته و آن را حمل بر استحباب نموده‌اند. در ادامه آیه ۱۴۱ از اسراف نمودن نهی شده است: ﴿... وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾. امام رضا(ع) در تفسیر این قسمت می‌فرماید: «اسراف در روز برداشت و چیدن خرما به این است که انسان (مثلاً خرما را) با دو مشت خود بدهد و پدرم وقتی در چنین مواقعی به غلامی بر می‌خورد که با دو مشت خود صدقه می‌داد، صدایش می‌زد و می‌فرمود: خرما را با یک دست، مشت بعد از مشت و سنبل (خوشه) را دسته بعد از دسته بده». این موضوع نشان می‌دهد اگر چه بخشش به فقرا و مساکین عمل شایسته‌ای است، اما در عین حال باید از زیاده‌روی در این مواقع نیز خودداری نمود، تا زندگی عادی انسان با خلل مواجه نگشته و در عین حال، برای فقرا نیز توقع بیجا ایجاد نشود.

امام رضا(ع) خوردن گوشت هر درنده دارای دندان نیش‌دار (مانند ببر) و هر پرنده چنگال‌دار را حرام دانسته است. طبق این روایت، گوشت خرگوش نیز حرام است؛ چون چنگال‌هایی مانند گربه و سایر درندگان وحشی دارد؛ لذا محکوم به حکم آنان خواهد بود. علاوه بر این، چون خرگوش از مسوخ دانسته شده، در بدنش نجاستی مانند خون حیض وجود دارد. از رسول خدا(ص) و امام صادق(ع) نیز حرمت خوردن گوشت هر درنده دارای دندان نیش‌دار و هر پرنده چنگال‌دار رسیده است. روایت امام رضا(ع) می‌تواند در ذیل آیه ۱۴۵ سوره انعام: ﴿قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ﴾ قرار گیرد که فقط حرمت خوردن مردار، خونی که از بدن حیوانی بیرون ریخته، گوشت خوک را بیان می‌کند. چون روشن است که خوردنی‌های حرام منحصر به این چهار مورد نیست و آیه نیز در صدد حصر نبوده و تنها نظر به نفی احکام خرافی مشرکان دارد و به اصطلاح، حصر اضافی است و به تعبیر دیگر، آیه می‌گوید محرمات الهی اینها هستند، نه آنچه شما تصور می‌کنید. البته این آیه می‌تواند به این معنا نیز باشد که تا زمان نزول این آیه، فقط همین موارد حرام بوده است و موارد دیگر مانند گوشت درندگان وحشی که در روایت امام رضا(ع) نیز آمده، بعداً اضافه شد. از امام رضا(ع) از علت غرق شدن فرعون، با آنکه در نهایت ایمان آورده و به یگانگی خداوند شهادت داد سؤال شد. ایشان در پاسخ، ایمان فرعون را هنگام دیدن عذاب دانسته است که طبق آیات قرآن، مانند آیه ۱۵۸ سوره انعام: ﴿...يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا...﴾ و ﴿فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ * فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ﴾ مورد قبول نخواهد بود. امام رضا(ع) در پاسخ به سوالی درباره صحت روایت امام صادق(ع)، مبنی بر کشتن فرزندان قاتلان امام حسین(ع) به سبب کارهای پدرانشان توسط امام زمان(ع) هنگام قیام، ضمن تأیید این روایت، در جهت اثبات سازگاری روایت با آیه ۱۶۴ این سوره: ﴿...وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى...﴾، دلیل حکم مذکور در روایت را ناشی از رضایت آن فرزندان به گناهان پدران خود می‌داند که موجب شرکت در گناهان آنان شده و همین موضوع، سبب می‌شود تا در احکام آنان، (مانند لزوم کشته شدن) نیز با آنان شریک شوند. از سوی دیگر، طبق روایت امام رضا(ع) خداوند متعال انسان بی‌گناه را به جای گناهکار نمی‌گیرد و فرزندان را به جهت گناه پدرانشان عذاب نمی‌کند، چنان که در آیه ۱۶۴ سوره انعام نیز تصریح شده است که هیچ کسی بار گناه شخص دیگری را بر دوش نمی‌کشد. البته این روایت با روایت آن حضرت درباره کشتن فرزندان قاتلان امام حسین(ع) به سبب کارهای پدرانشان توسط امام زمان(ع) در زمان قیام، منافاتی ندارد؛ زیرا در آنجا تصریح شده است که این فرزندان به کارهای پدران خود راضی بوده‌اند و به همین علت نیز محکوم به حکم آنان هستند.

جستارهای وابسته

منابع

1. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انعام»، دانشنامه امام رضا ج۲

پانویس