آیا اعتقاد به علم غیب معصوم شرک است؟ (پرسش)

آیا اعتقاد به علم غیب معصوم(ع) شرک است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم غیب معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

آیا اعتقاد به علم غیب معصوم شرک است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلی	علم غیب

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• آیا اثبات علم غیب برای معصوم شرک است؟
• آیا اعتقاد به آگاهی معصوم از غیب شرک است؟

پاسخ جامع اجمالی

معناشناسی غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

معناشناسی شرک

«شرک» در مقابل «توحید»، در لغت به معنای جمع بین دو چیز و مشارکت دادن کسی در چیزی آمده است و «مشرک» به کسی گفته می‌‌شود که نسبت به خدا کفر ورزیده و برای او شریکی قائل شود. در اصطلاح قرآن، احادیث شریف و دانشمندان تفسیر و عقاید اسلام نزد همه مذاهب اسلامی، «شرک» به معنای همتا قرار دادن برای خداوند است که این همتایی ممکن است در صفات، افعال و یا ذات او باشد؛ به تعبیر قرآن کریم: فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا و به تعبیر روایات: «اَلشِّرْكُ هُوَ أَنْ يَضُمَّ إِلَى اَلْوَاحِدِ اَلَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ آخَرَ».

البته پیروان اندیشه وهابی معتقدند هر عملی که در آن به غیر خدا بها داده شده، شرک و صاحب آن عمل، مشرک است. بر این اساس از منظر ایشان، هر گونه درخواست از غیرخدا و واسطه قرار دادن او جهت رسیدن به حوائج دنیوی و اخروی و نیز اعتقاد به وجود برخی صفات الهی برای غیر خدا همچون علم غیب، از آنجا که منجر به مشارکت غیرخدا با خدا در صفات مختص خدا می‌‌شود، شرک شمرده می‌‌شود؛ لذا در نگاه ایشان اموری همچون: تبرک جستن به غیرخدا به واسطه ساخت قبور انبیا و اولیاء الله، زیارت، بوسیدن و مس نمودن قبور ایشان، توسل، شفاعت خواهی از ایشان و قسم خوردن به غیر خداشرک بوده و همه کسانی که به این امور معتقد یا ملتزم شوند، مشرک هستند.

دیدگاه وهابیت پیرامون علم غیب

پیروان وهابیت - همانند دیگر فرقه‌ها و مذاهب اسلامی - با استناد به برخی آیات قرآن کریم و روایات نبوی، اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد. لکن، با وجود ادله‌ای قرآنی و روایی بر آگاهی غیر خدا از امور غیبی، بر خلاف عموم مسلمین، بدون دقت در معنای منظور از علم غیب غیر خدا (آیا معنای لغوی اراده شده است یا معنای اصطلاحی) باورمندان به این ایده را کافر به کفر اکبر می‌دانند. با این حال این فرقه نه تنها منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی از اولیای الهی توسط خدای متعال از غیب نیستند، بلکه با استناد به دسته‌ای دیگر از آیات، اطلاع رسل و انبیای الهی را از برخی امور غیبی و نه تمام امور، به اثبات رسانده و ادله‌ای را نیز در اثبات آن بیان کرده‌اند. روایات فراوانی در منابع مختلف تاریخی و روایی اهل‌سنت و مورد قبول وهابیت وجود دارد که دال بر اخبار غیبی توسط افراد مختلف غیر از انبیا و رسل است. وجود و نقل چنین روایاتی توسط این گروه حاکی از آن است که به باور ایشان هر چند بر اساس نصوص قرآن کریم تنها رسولان برگزیده الهی از غیب مطلعند، اما امکان اطلاع برخی دیگر از افراد بشر نیز از این امر به واسطه اطلاع نبی یا رسول یا غیر آن وجود دارد.

شبهه شرک‌انگاری اعتقاد به آگاهی اهل بیت از غیب

هر چند وهابیت به جواز اطلاع برخی دیگر از افراد بشر غیر از انبیاء و رسل از بخشی از امور غیبی معتقدند اما زمانی که به آگاهی امامان اهل‌بیت(ع) از غیب و روایاتی که پیرامون اخبارات غیبی آنها صادر شده، می‌رسند، یا به کلی منکر اطلاع آنها از امور غیبی شده و روایات مذکور را تضعیف و توجیه می‌نمایند و مدعیان آگاهی امامان از غیب را کافر و مشرک معرفی می‌کنند، یا در صورت پذیرش این مسأله، دایره علم آنان را بسیار کوچک و مانند سایر افراد عادی بشر، تلقی می‌نمایند. مثلا بن باز بعد از ذکر شیعه به عنوان یکی از فرقه‌های منحرف و باطل می‌نویسد: «شیعه یکی از فرقه‌هایی است که عقایدش مخالف با اسلام و آن چیزی است که پیامبر(ص) آورده است. از جمله این عقاید باطل، اثبات صفات الوهی برای ائمه خود، ادعای علم غیب برای آنها و.... است».

پاسخ به شبهه فوق

پاسخ به این شبهه را می‌توان از سه جهت بررسی کرد:

نخست: تعیین منظور از علم غیب

ابتدا لازم است، تعریف اصطلاح علم غیب مشخص شود، تا بر اساس آن تعریف حکم به شرک بودن یا نبودن اعتقاد به آن صادر شود:

1. اگر مراد از «غیب» همان معنای لغوی و عرفی آن، یعنی «هر آن چیزی که خارج از دایره محسوسات» است باشد، در این صورت «علم به غیب»، به مطلق علوم فراطبیعی و فراحسی اطلاق می‌شود. براین اساس، ادعای آگاهی معصومین(ع) از این غیب نه تنها شرک نیست؛ بلکه هیچ مشکل عقلی و نقلی نیز ندارد؛ زیرا ادله بسیاری اخبارهای غیبی آنان را ثابت کرده و دریافت علوم از راه الهام و تحدیث فرشته و روش‌های دیگر که خارج از حس متعارف بشری با احادیث معتبر بسیاری، اثبات شده است. بله؛ دقت علمی و پایبندی به اصطلاح قرآنی و روایی اقتضا می کند که تنها به علم الهی، «علم غیب» اطلاق شود اما برای غیر او بهتر است از اصطلاح «آگاهی از امور غیبی» به کار گرفته شود.
2. اگر مراد از غیب آن دسته از علومی اختصاصی خدای متعال باشد که اراده کرده تا برخی از برگزیدگان مورد رضایت خویش را از آنها آگاه کند (علم مبذول)، در این صورت نیز ادعای آگاهی معصوم از غیب، شرک شمرده نمی‌شود چراکه براساس برخی آیات مانند: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ، امکان آگاه ساختن معصوم از بخشی از این علم توسط خداوند متعال وجود دارد. هر چند در فرهنگ قرآن و روایات به چنین علمی که مستفاد از خدای متعال است علم به غیب گفته نمی‌شود.
3. اگر مراد از غیب آن دسته از علوم اختصاصی خدای متعال است که به دلیل عقلی و نقلی هیچ بشری توان احاطه به آنها را ندارد (علم مکفوف یا علم مستأثر) و اگر مراد از «علم غیب» این است پیامبری یا امامی به خودی خود و بدون تعلیم الهی، این علم را داراست، بی‌شک، این باور، شرک است؛ زیرا بشری را شریک صفات الهی قرار داده است. اما در حال حاضر، فرقه‌ای از فرق اسلامی که به این مطلب اعتقاد داشته باشد، سراغ نداریم.

دوم: شرک نبودن اعتقاد به آگاهی غیر خدا از امور غیبی

با توجه به تعریف شرک نزد همه مذاهب اسلامی که در بالا مذکور است، اعتقاد به آگاهی پیامبران و امامان از امور غیبی زمانی می‌‌تواند شرک باشد که اعتقاد به آن باعث همانندانگاری مخلوق با خالق، یا مشارکت مخلوق در یکی از صفات خالق به شمار رود، اما با وجود تفاوت‌های ذیل این سخن نادرست است:

1. طبق تصریح قرآن مجید، برخی از رسولان برگزیده، به اذن و مشیئت الهی از برخی امور غیبی آگاهی می‌‌یابند: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ، لکن تفاوت‌های فراوانی بین علم غیب خداوند و علم غیب معصوم وجود دارد؛ ‌زیرا بشر با محدودیت‌هایی روبروست که او را از دسترسی به بسیاری از علوم خاص الهی باز می‌‌دارد، اما علم خداوند به غیب، با یکتاییِ مخصوص به ذات او همراه است. علم معصوم شریک علم خداوند نیست، بلکه در طول علم خداوند قرار دارد و به عبارتی علم امام برگرفته از خداوند است. همۀ علوم و از جمله علم غیب مختص به خداست: وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ و هیچکس‌ و هیچ‌ موجودی - به صورت ذاتی و استقلالی - به آن‌ راه‌ ندارد. روشن است که تمام‌ علوم عنایت شده از جانب‌ خدا به‌ غیر،‌ در واقع، افاضه الهی و تعلیم از ناحیۀ او بوده‌ و واسطۀ دریافت علم خداوند، وحی، الهام، تحدیث و برخی راه های دیگر است. بنابراین تفاوت اصلی علم غیب معصوم با علم غیب خداوند در این است که علم غیب خداوند ذاتی است، اما علم غیب معصوم ناشی از تعلیم و اعطای الهی است. به عبارتی دیگر علم غیب خدا عین ذات اوست، لکن علم معصوم زائد بر ذات و اکتسابی است. دانشمندان شیعی هم بر این نکته تاکید کرده‌اند که علم امامان به غیب ذاتی نیست.
2. علم خدا ازلی و ابدی است؛ بدین‌معنا که از ابتدا بوده و تا ابد نیز خواهد بود.
3. علم خدا قدیم و سابق بر تحقق اشیاء است، اما علم امام موهبتی از جانب خداست و هر لحظه در حال افزایش، لذا علم ایشان حادث (نبوده و پس از آن بود شده) است.
4. علم خدا غیر محدود، اما علم برگزیده الهی متناهی و محدود است

باتوجه به تفاوت‌هایی که گفته شد، روشن می‌‎‍‌‌شود علم برگزیدگان الهی اولاً: ذاتی و استقلالی نیست؛ بلکه تبعی و تعلیمی است، ثانیاً: ازلی و ابدی نیست، ثالثاً: قدیم نیست؛ بلکه حادث است، رابعاً: مطلق نیست و دارای حد و مرز است؛ یعنی محدود به تعلیم الهی است و نه نامحدود.

سوم: ویژگی‌های آگاهی غیر خدا از امور غیبی نافی شرک است

اثبات این گونه از آگاهی به امور غیبی برای پیامبران یا امامان به هیچ‌وجه نمی‌تواند ثابت‌کننده الوهیت آنان یا مشارکت آنان در یکی از صفات الهی است؛ زیرا علم آنان به تعلیم الهی بوده و به اصطلاح، علم مستفاد و علم موروثی است که از راه وحی و الهام، تحدیث فرشتگان، نقر و نکت، بهره‌مندی از قرآن و امثال ذلک به دست آمده و همواره در حال افزایش است. با توجه به این ویژگی‌های مذکور برای علم آنان چگونه می‌‌توان گفت اعتقاد به الوهیت یا مشارکت در صفات الهی برای آنان صورت گرفته تا شرک محقق شود؟! آیا اله، علم خود را از دیگری می‌‌گیرد؟! آیا او منتظر وحی و الهام و تحدیث فرشته می‌‌ماند تا دانش را به دست آورد؟! آیا علمش در حال افزایش است؟! بنابر این، تأمل در خصوصیات آگاهی برگزیدگان الهی از غیب برای ابطال تهمت شرک کافی است.

نتیجه‌گیری

شرک دانستن علم غیب معصوم، ناشی از عدم تفکیک میان معانی آن در اصطلاح قرآن و روایات، کلام و لغت و نیز عدم توجه به تفاوت‌های میان علم خدا و علم معصوم و برداشت نادرست از برخی آیات و روایات است و چنین نیست که این اعتقاد از هر جهت شرک باشد. گذشته از این خود شبهه کننده به جواز اطلاع و آگاهی غیر خدا اعم از انبیا و برخی دیگر از افراد بشر، از غیب معتقد شده است از این رو می‌‌گوییم به همان دلیلی که این اعتقاد شرک نیست، اعتقاد به آگاهی معصومین از غیب نیز شرک نخواهد بود.

پاسخ‌های متفرقه

۱. علامه امینی؛

عبدالحسین امینی علامه امینی در کتاب «الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب» در این‌باره گفته‌ است: «هیچ مانعی وجود ندارد که خداوند به برخی از بندگانش مقداری از علم غیب: علم ما کان و ما یکون، علم آسمان‌ها و زمین، علم اولین و آخرین و علم فرشتگان و رسولان، تعلیم دهد، چنانکه هیچ مانعی در اینکه خداوند کسی را مقداری از علم ظاهریش عطا کند تا ابراهیم‌وار ملکوت آسمان‌ها و زمین را ببیند وجود ندارد. در این گونه موارد، هیچ‌گاه تصور اینکه بنده با خدا شریک در علم غیب و یا علم ظاهری است و لو آنکه در هر مرحله‌‎ای از آن قرار داشته باشد، نمی‌رود میان آنها فرق بسیار زیادی است، زیرا قیود امکانی بشری در علم او همواره ملحوظ است، خواه متعلق علمش غیب یا آشکار باشد و نمی‌شود او را از این قیدها جدا نمود. اما علم الهی به غیب یا آشکار با قیود یکتائی مخصوص به ذات واجب احد اقدس همراه است».

۲. علامه طباطبایی؛

علامه طباطبایی علامه طباطبایی در کتاب «بررسی‌های اسلامی» در این باره گفته است: «علم غیب و هرگونه مشاهده غیبی‌ اختصاص به خدای‌ متعال دارد و نسبت آن به غیر خدا شرک است و بنابراین انبیا و اولیا پس از مردن هیچ‏گونه اطلاعی‌ از دنیا ندارند، زیرا دنیا نسبت به آخرت غیب است، مطلبی‌ است برخلاف نص قرآن کریم که می‌‏فرماید: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ خدای‌ متعال در این آیه تسلط بر غیب را از غیر خود نفی‌ می‌‏کند و در عین حال رسول را استثنا می‌‏نماید و استثنا را مقید به دنیا و غیر دنیا نمی‌‏کند، پس ممکن است که رسول خدا در حال حیات و بعد از ممات به حسب خواست خدا و تعالیم الهی‌، از غیب اطلاع داشته باشد و مؤید آن است‏ این‏که در هر جای‌ قرآن که از رسول علم غیب نفی‌ می‌‏شود، همراه آن وحی‌ را کنار می‌‏گذارد، مانند آیه‏ قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ و آیه‏ وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَاْ إِلاَّ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ و در سوره ابراهیم در جواب انکار امت‏هایی‌ که به پیغمبرانشان اعتراض می‌‏کردند که شما مانند ما بشر هستید، از قول پیغمبران نقل می‌‏فرماید: قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ و از همه این آیات صریح‏تر از زبان مسیح (ع) خطاب به قومش نقل می‌‏فرماید: وَأُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ و همچنین آیه‏ مُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ و هم‏چنین روایات بسیاری‌ که به عنوان ملاحم و اخبار از حوادث آخرالزمان و غیره از رسول اکرم(ص) و ائمه (ع) رسیده است. بنابراین، آنچه گذشت آیات قرآنی‌ کمالی‌ مانند علم غیب و قدرت به معجزات و نظایر آنها را که از رسول اکرم(ص) نفی‌ می‌‏نماید، همه ناظر به استقلال و قدرت ذاتی‌ است و آنچه اثبات می‌‏کند مربوط به عنایت الهی‌ و تعلیم خدایی‌ است و علم غیب در رسول اکرم(ص) از راه وحی‌ و در ائمه و اولیا از راه وراثت و تعلم از رسول(ص) می‌‏باشد، چنانکه روایات نیز به همین معنی‌ دلالت دارد».

۳. آیت‌الله قاضی طباطبایی؛

سید محمد علی قاضی طباطبایی آیت‌الله سید محمد علی قاضی طباطبایی در مقدمه کتاب «بررسی‌های اسلامی» در این‌باره گفته‌ است: «به جهت رفع اشتباه از بعضی اذهان ساده و سطحی فرق میان علم خداوند تعالی و علم امام و فعلیت آن در این جا مشروحا بیان می‌‏شود: علم خدا قدیم و علم امام حادث و موهوبی از جانب خداست. علم خدا به نحو علیت و معلولیت است و علم امام به نحو انکشاف است. علم خدا عین ذات اوست، علم امام زائد بر ذات اوست. علم خدا ازلی است، علم امام در ازل نبود مسبوق به عدم است. علم خدا محتاج به توجه نیست، علم امام محتاج به توجه است. علم خدا لایتناهی و غیر محدود است، علم امام متناهی و محدود است. بلی؛ نسبت به علم سایر بشر اگر از علم امام لایتناهی تعبیر شود مانع ندارد و ممکن است فرق‏‌های دیگری نیز وجود داشته باشد ولی پس از دقت تمامی آنها به فرق‏‌هایی که ذکر شد بر می‏‌گردد. با در نظر گرفتن آنچه از فرق میان علم خدا و امام نگارش یافت شرک و غلوی در بین تصور کردن ناشی از عدم فهم مطلب و بی علمی و از نقطه نظر به واقع نرسیدن است» .

۴. آیت‌الله حسینی طهرانی؛

سید محمد حسین حسینی طهرانی آیت‌الله سید محمد حسین حسینی طهرانی در کتاب «امام‌شناسی» در این‌باره گفته‌ است: «افرادی که به علم غیب خداوندی به اذن حضرت او راه می‌یابند نه آنست که خود عالم به غیبی شده‌اند در برابر ذات حقّ‌، تا منافات با توحید باشد‌، بلکه حقیقهً عین علم اوست که در اینها ظهور کرده است‌‌. و این عین توحید است‌‌. خداوند به قدر ذرّه خَردلی از علم بیکران خود‌، مستقلاًّ به غیر نمی‌دهد و نمی‌تواند هم بدهد‌. زیرا اعطاء ملازم با تنقیص علم لایتناهی‌‌، بلکه تنقیص ذات اوست‌‌. امّا اعطاء غیر استقلالی‌‌، منافات با توحید ندارد بلکه عین توحید است‌‌. اعطاء غیر استقلالی‌‌، یعنی ظهور و تجلّی و درخشش و تابندگی همچون خورشید که نور و شعاع خود را در عالم می‌گسترد و به هر موجودی نورپاشی می‌کند و همه به قدر سعه و گشایش ظرف وجودی خودشان از او نور و حرارت می‌گیرند ولی نور از خورشید جدا نمی‌شود و به موجودات که پرتو می‌دهد‌، در آنها إلی الابد نمی‌ماند‌. تا هنگامی که خورشید بر فراز آسمان است اشیاء را نورانی می‌کند‌، و نور را به اشیاء نمی‌بخشد بلکه موقّتاً تابشی به‌طور عاریت و موقّت دارد‌. چون شب فرار رسد و این چشمه نور در زیر افق پنهان گردد‌، تمام درخشش و نور و ظهور را با خود می‌برد و چنان دست این اشیاء را از نور خود خالی می‌گذارد که ابداً قبلاً چنین تصوری را هم نمی‌نمودند‌».

۵. حجت الاسلام و المسلمین مهدی‌فر؛

حسن مهدی‌فر حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن مهدی‌فر در پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن» در این‌باره گفته‌ است: «مخالفان علم غیب و ادله آنان معتقدند که علم غیب منحصراً از آن خداوند است و داشتن علم غیب برای غیر خداوند شرک و کفر است و خداوند تنها برخی از انبیا را از بعضی غیب‌ها آگاه کرده است آن هم در محدوده احکام شریعت و به واسطه وحی؛ و علم غیب داشتن آنان معجزه و دلیل نبوت آنان بوده است. لذا غیر از انبیاء احدی از علم غیب برخوردار نیست. این افراد برای اثبات مدعای خود به پاره‌ای از ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند. (...) اگر کسی ادعای علم غیب بکند این مستلزم کفر و شرک است زیرا احدی غیر از خدا علم غیب ندارد و اگر قرار باشد کسی غیر از خداوند علم غیب داشته باشد در این صفت شریک خداوند شده است و این شرک و محال است. همچنین اگر کسی چنین اعتقادی را در باره شخصی داشته باشد، از دیدگاه وهابیت چنین کسی کافر است. بن باز عالم وهابی در پاسخ سؤالی چنین فتوا می‌دهد: هر کس بمیرد بر این اعتقاد که محمد(ص) بشر نیست و علم غیب دارد این عقیده کفری است و صاحب چنین عقیده کافر است و به کفری بزرگ دچار شده است».

۶. حجت الاسلام و المسلمین جزیری احسائی؛

علی جزیری احسائی حجت الاسلام و المسلمین علی جزیری احسائی در کتاب «دفع الریب عن علم الغیب» در این‌باره گفته‌ است: «علم همه مخلوقات نسبت به غیب و بلکه نسبت امور مشهود فقط بواسطه تعلیم خداوند به آنها حاصل می‌شود و اگر تعلیم خداوند نباشد نسبت به هیچ یک از امور مشهود و غیبی علم پیدا نمی‌کنند. بلکه اگر تعلیم خداوند نباشد حتی به نفوس خود هم علم پیدا نمی‌کنند. این اعتقاد هیچ شائبه ای از شوائب شرک به خداوند سبحان در آن وجود ندارد».

۷. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «علم و سلطه غیبی اولیا» در این‌باره گفته است: «برخی گمان می‌کنند که اگر معتقد به علم غیب برای پیامبر(ص) یا اولیای الهی شویم لازم می‌آید که بین خداوند متعال و آنان مساوات قائل باشیم همان‌گونه که مشرکان می‌گفتند: ما شما را با پروردگار عالمیان مساوی می‌دانستیم. پاسخ: کسانی که به تبع آیات و روایات به علم غیب اولیا و در رأس آنها پیامبر اسلام(ص) عقیده پیدا کرده‌اند هرگز چنین اعتقادی را ندارند، بلکه اصل غیب و استقلال آن را برای خدا می‌دانند و اگر پیامبر(ص) و اولیا از آن باخبرند به اذن و اراده و مشیت و عنایت خدا است. احمد رضا قادری بریلوی در این باره می‌گوید: اینکه علم خدا ذاتی و علم خلق دادنی است. علم خدا واجب لذاته و علم خلق ممکن لذاته است. علم خدا ازلی سرمدی و قدیم حقیقی و علم مخلوق حادث است؛ زیرا تمام مخلوقات حادث می‌باشند، و صفت بر موصوفش مقدم نمی‌گردد. علم خدا غیر مخلوق و علم خلق مخلوق است. علم خدا غیر مقدور و علم خلق مقدور و مغلوب می‌باشد. علم خدا واجب البقاء و علم خلق جایز الفناست. در علم خدا تغییر ممتنع است ولی در علم خلق تبدّل ممکن می‌باشد».

۸. آقای عرفانی (پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیة)؛

محمد نظیر عرفانی آقای محمد نظیر عرفانی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین» در این‌باره گفته‌ است: «اعتقاد ما نسبت به علم غیب معصومان(ع) این است که آنها با اراده الهی عالم به غیب می‌باشند و چنین اعتقادی که علم غیب آنها به صورت استقلالی باشد مورد قبول ما نیست، بنابر این شرک در صورتی بوجود خواهد آمد که ما علم غیب آنها را مستقل از علم الهی بدانیم و الا اگر علم غیب معصومان(ع) در طول علم الهی و با اذن خداوند باشد هیچ گونه شرکی به وجود نخواهد آمد. و لذا حضرت عیسی(ع) می‌فرمایند من مردگان را به اذن خدا زنده می‌کنم و کور مادر زاد را شفا می‌بخشم اما تمام اینها با اذن واجازه خداوند است. واگر اهل بیت(ع) در روز قیامت شفاعت می‌نمایند، بدون اذن الهی صورت نخواهد گرفت: وَلا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلاَّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ برخی گمان برده‌اند که اشتراک معصوم با خداوند در داشتن علم غیب موجب غلو در حق معصوم و زمینه‌ساز نوعی شرک می‌شود، در پاسخ می‌توان گفت: اثبات مراحل پائینی برخی صفات الهی برای مخلوقات مایه هیچ گونه شرک و غلو نیست انسان‌ها به قدر وسعت وجودی خود واجد صفات کمالی رحمت، علم، قدرت و.... هستند و این امر هیچ‌گونه شرک را برنمی‌انگیزد، چون تفاوت میان این داشتن و داشتن الهی، اصولاً قابل مقایسه نیست، همین طور علم غیب معصوم با علم غیب الهی، فرق دارد. مهم‌ترین فرق‌های آن از قرار ذیل است: علم غیب خداوند بالذات است؛ یعنی خارج از ذات نیست. اما علم غیب امامان و انبیا(ع) بالغیر و مأذون از جانب خداوند است، لذا قرآن مجید به صراحت علم غیب بالذات و مستقل را از غیر خدا نفی می‌کند. علم غیب الهی، قدیم و سابق بر همه مخلوقات و معلومات است، ولی علم غیبی انبیا و ائمه(ع) در ظرف وجودی خود آنان شکل گرفته و حادث است. علم غیب الهی عین ذات او است، ولی علم غیبی انبیاء و ائمه(ع) زاید بر ذات آنان است. علم غیب الهی مانند اصل علم الهی منشأ پیدایش اشیاء است علم عنایی در مقام فاعلیت است، اما علم غیب انبیا و ائمه(ع) چنین نیست. اصولاً برای خداوند غیب و شهادتی مطرح نیست، بلکه همه هستی درمحضر اوست و در مقایسه با مخلوقات، علم غیبی برای خداوند متصور است، در حالی که برای معصومان(ع) به واقع غیب و شهادت مطرح است. بنابراین احدی در علم غیب، شریک خداوند نخواهد بود. علم غیب خداوند که عین ذات اوست، همچون ذات او بی‌نهایت و نامحدود است، هیچ استثناء و قیدی ندارد، ‌اما علم غیب معصومان (ع) زاید بر ذات و همچون ذات آنان محدود است به آن حد و مقداری که خداوند خواسته باشد. وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء لذا شبهه فوق ناشی از برداشت نادرست از برخی آیات و نیز عدم توجه به آیات دیگر است. وجود این فرق‌های اساسی میان علم غیب الهی با علم غیب پیامبر(ص) و امام(ع)، زمینه هر گونه غلو و شرک را بر طرف می‌سازد، چنانکه در علم عقاید مسلّم است که داشتن وجود و اوصاف و برخی مقامات که به اذن الهی، مستند به خالقیت الهی و در طول قدرت الهی باشد هیچ‌گونه شرک و غلوی محسوب نمی‌شود و مرز میان شرک و توحید همین جاست که اثبات هر گونه وجود یا صفت یا مقامی در برابر خداوند و در عرض صفات الهی شرک است».

۹. پژوهشگران پایگاه تخصصی عاشورا؛

پایگاه تخصصی عاشورا پژوهشگران پایگاه تخصصی عاشورا در کتاب «دانشنامه امام هادی» در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «باید توجّه داشت که عالم به اسرار و علوم غیب، فقط خداوند است و او به پیامبران و رسولان خود، غیب را می‌آموزد و امامان از طریق پیامبر اکرم(ص) بر علوم غیبی اطّلاع می‌یابند. چون آنان در تبلیغ، شریک پیامبر می‌باشند. البتّه رسالت دو بُعد دارد: بُعد "ارتباط با خداوند" که شراکت‌بردار نیست و بُعد "ارتباط با مردم و تبلیغ دین" که شراکت‌بردار است. به دلیل آنکه موسی از خداوند خواست تا هارون را در امرِ تبلیغ دین شریکِ او قرار دهد. لذا موسی و هارون نزد فرعون رفتند و گفتند: فَأْتِيَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّكَ.... این در حالی است که هارون، رسول نبوده بلکه در امر رسالت، شریک بود. ولی حکم شریک همان حکم فردِ اصلی است و باز حضرت موسی(ع) از خداوند خواست که هارون را وزیر او گرداند. وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي. برادرم هارون را. پیامبر نیز به امام علی(ع) فرمودند: «یا عَلی اَنتَ منّی بِمَنزلَة هارون مِن موسی». یعنی تو شریک و وزیر من در ارتباط با مردم، تبلیغ دین و ابلاغ هستی. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه قاصعه می‌فرمایند: پیامبر رو به من کرد و فرمود: «اِنَّک تَسْمَعُ ما اَسْمَعُ وَ تَری ما اَری اِلاَّ اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبی وَ لکِنَّکَ لَوَزیرٌ...».».

۱۰. پژوهشگران وبگاه فطرت.

وبگاه فطرت پژوهشگران وبگاه فطرت در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «گروه وهابیت بر این باورند که علم غیب مخصوص خدای متعال است. بر این اساس، اعتقاد به علم غیب اولیای خدا را موجب کفر و شرک می‌دانند. این باور ناشی از برداشت نادرست از برخی آیات مربوط به این مسأله و عدم توجّه به آیات دیگر است. این نوشتار در صدد است که با نگاه جامع به همه این آیات و بااستفاده از روایات شیعه و سنی به اثبات رساند: علم غیب بر دو نوع است: یکی علم غیب ذاتی و دیگری علم غیب خدا دادی. نوع اول مخصوص خدای متعال است و اثبات آن برای غیر خدا موجب کفر و شرک است. نوع دوّم، از ویژگی‌های اولیا است واعتقاد به این نوع علم غیب برای آنها عین توحید است. برخی از وهّابیان پنداشته‌اند که اعتقاد به علم غیب اولیا، اختصاص به شیعیان دارد؛ از این رو اقدام به تکفیر آنها نموده‌اند. در این نوشتار با استناد به منابع و روایات اهل سنّت به اثبات رسیده است که این اعتقاد مخصوص شیعیان نیست؛ پس اگر چنین باوری موجب کفر و شرک باشد، خود این گروه ناخود آگاه در دام آن افتاده است».

پرسش‌های وابسته

1. چگونه انسان محدود می‌تواند دارای علم غیب نامحدود شود؟ (پرسش)
2. آیا علم غیب معصوم با اختیار وی منافات ندارد؟ (پرسش)
3. آیا اعتقاد به علم غیب امام غلو نیست؟ (پرسش)
4. آیا مقام علم غیب به غیر معصوم داده می‌شود؟ (پرسش)
5. شرایط دستیابی غیر معصوم به علم غیب چیست؟ (پرسش)
6. اگر علم غیب منحصر به خداست پس آیا پیامبران یا امامان علم غیب نداشته‌اند؟ (پرسش)
7. آگاهی انسان غیر معصوم از آینده یا امور غیبی چه توجیهی دارد؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع علم غیب معصوم

• کتاب‌شناسی علم غیب معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم غیب معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم غیب معصوم.