آیةالكرسی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیةالكرسی است. آیةالكرسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیةالكرسی در قرآن - آیةالكرسی در علوم قرآنی - آیةالكرسی در فقه اسلامی - آیةالكرسی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

آیه اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ به دلیل وجود واژه "کرسی" در آن معروف به "آیةالكرسی" شده است. جامعیّت آیة الکرسی در ترسیم رابطه خداوند با آفریدگانش به ویژه انسان، موجب امتیاز این آیه بر دیگر آیات شده است.

مقدمه

آیه اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ به "آیةالكرسی" مشهور است که از واژه "کرسی " مذکور در همین آیه گرفته شده است.

وجود روایاتی منقول از پیامبر (ص)، امامان (ع) و صحابه درباره این آیه نشان می‌دهد که شهرت آن به آیةالكرسی، به صدر اسلام و حتّی عصر پیامبر برمی‌گردد. جامعیّت آیة الکرسی در ترسیم رابطه خداوند با آفریدگانش به ویژه انسان، موجب امتیاز این آیه بر دیگر آیات شده و مفسّران را واداشته تا با اهتمامی ویژه به شرح آن بپردازند یا در این باره تألیفات مستقلّی ارائه کنند.

معناشناسی کرسی

کرسی در لغت به سه معنا به کار رفته است:

1. تخت، سریر؛
2. قلمرو فرماندهی و تدبیر؛
3. مرکز فرماندهی و تدبیر. گفته شده که مراد از "کرسی" در این آیه "حکومت و قیمومیت و سلطه و تدبیر" خداوند است.

در المیزان هم به "احاطه سلطنت الهی و ربوبیت خدا" تفسیر شده است. عرش و کرسی قریب المعنی هستند. یکی مُظهر فرمانروایی و سلطنت و دیگری مُظهر علم و احاطه. عرش و کرسی دو گونه تعبیر استعاری از یک حقیقت و از دو جهت است: علم فعلی و احاطی خداوند، از این رو که در همه جهات و در درون موجودات پایه و نفوذ دارد و کرسی او از این رو که صفاتش همه را فراگرفته یا ذات مقدسش به وسیله این صفات تجلی می‌نماید.

این آیه با جمله اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ آغاز و با جمله وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ پایان می‌یابد. بنابراین دو آیه بعد از آن جزء آیة الکرسی نیست.

فضیلت تلاوت آیةالکرسی

درباره فضیلت این آیه و فواید و آثار و نیز قرائت دائم آن، روایات فراوانی از پیامبر و امامان معصوم نقل شده است که به صدور همه آنها از معصوم اطمینان نداریم و حتّی برخی از آنها ضعیف شمرده شده‌اند؛ (به طور مثال در روایتی که ابوموسی اشعری از پیامبر نقل کرده، آمده است: خداوند به موسی وحی کرد که اگر کسی بعد از هر نماز واجب، آیةالكرسی را بخواند، قلب شاکران، لسان ذاکران، ثواب پیامبران و اعمال صالحان را برای او قرار می‌دهد و جز پیامبر یا صدّیق یا بنده مؤمن خدا یا کسی که می‌خواهد در راه خدا کشته شود، بر آن مواظبت نمی‌کند)؛ امّا فراوانی آنها و نقل در کتاب‌های معتبر حدیثی شیعه و اهل سنّت و نیز سازگاری بخش فراوانی از آنها با مضامین بلند آیه به ما اطمینان می‌بخشد که دست‌کم، بخشی از این روایات به طور قطع از معصوم صادر شده است و همین امر موجب می‌شود تا در برابر آنچه ضعیف است و به صدور آن اطمینان نداریم، با مسامحه عمل کنیم؛ به ویژه با توجّه به روایتی صحیح که این آیه را مشتمل بر اسم اعظم خداوند می‌داند که هرگاه خداوند با آن اسم خوانده شود، هر دعایی را مستجاب می‌کند.

درباره فضیلت و منزلت این آیه، از پیامبر (ص) نقل شده که آیةالكرسی سیّد آیه‌ها و برترین آیه قرآن است و همه خیرهای دنیا و آخرت را در بر دارد و نزد ساق عرش، خداوند را تقدیس می‌کند و از گنجینه رحمت در زیر عرش الهی نازل و به پیامبر اعطا شده، و از امام علی (ع) نقل شده که فرمود: پس از شنیدن این سخن از پیامبر هیچ شبی را بدون قرائت آن به سر نیاوردم و هر شب سه بار در دو رکعت بعد از عشا و در وتر و هنگام خواب، آن را می‌خواندم.

این آیه با فاتحة الکتاب و آیه ملک و آیه شهادت، به عرش خداوند آویخته بودند و بین آنها و خداوند حجابی نبود. از پیامبر نقل شده است که هرکس صد بار آیةالكرسی را بخواند، به منزله کسی است که خداوند را در تمام عمر خود، عبادت کرده و قرائت آن، با قرائت ربع قرآن برابر است.

از حضرت صادق (ع) نیز نقل شده که آیةالكرسی قلّه رفیع قرآن است.

درباره آثار و برکات این آیه از پیامبر (ص) نقل شده که قرائت آن، شخص و فرزندان و خانه او را از برخی حشرات موذی حفظ می‌کند و قرائت آن پس از نماز واجب، قاری را تا نماز دیگر در ذمّه خداوند قرار می‌دهد و قرائت آن هنگام خواب، شخص را تحت حفاظت دو فرشته درمی‌آورد و چیزی جز مرگ مانع ورود او به بهشت نیست و خداوند خود، او را قبض روح خواهد کرد و چونان کسی باشد که در رکاب پیامبران به شهادت رسیده است و در هر خانه‌ای خوانده شود، شیطان و جنّیان از آن دور می‌شوند. این آیه بر پنجاه کلمه مشتمل است و هر کلمه پنجاه برکت دارد. پیامبر (ص) هنگام وضع حمل فاطمه فرمود: آن آیه با آیه سُخره إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ و معوذتین بر حضرت خوانده شود.

کسی که آن را با سه آیه نخست سوره مؤمن در صبح بخواند تا شب و اگر در شب بخواند تا صبح در امان باشد و هرکس آن را با دو آیه آخر بقره در گرفتاری‌ها بخواند، خداوند به فریادش رسد. از ابی‌الحسن (ع) نقل شده که هرکس آن را هنگام خوابیدن بخواند ـ إن شاء اللّه ـ از درد فلج در امان باشد و هرکس بعد از نماز واجب بخواند، حیوان نیش‌دار به او آسیب نرساند.

حدیثی از امام ‌صادق (ع) نیز قرائت این آیه را برای رفع ترس مؤثّر می‌داند. در حدیث دیگری از حضرت آمده است که هرکس یک بار آیةالكرسی را بخواند، خداوند هزار امر ناخوشایند را از او در دنیا برمی‌گرداند که کم‌ترین آن، فقر است و هزار امر ناخوشایند را در آخرت از او بر می‌گرداند که کم‌ترین آن، عذاب قبر است؛ ولی من از این آیه، برای صعود به درجات بالاتر کمک می‌گیرم. در روایتی که امام علی‌ بن الحسین (ع) از پیامبر نقل کرده (و نیز روایتی از ابن مسعود) به قرائت دو آیه بعد از آیةالكرسی نیز سفارش شده است. بر پایه این روایت، پیامبر (ص) فرمود: هرکس چهار آیه از اوّل بقره و آیةالكرسی با دو آیه بعد از آن و سه آیه آخر بقره را بخواند، در جان و مالش بدی نبیند و شیطانی به او نزدیک نشود و قرآن را فراموش نکند. گویا همین حدیث سبب شد تا بعدها آیةالكرسی در میان شیعیان، عنوانی برای هر سه آیه تلقّی شود. آن دو آیه، با آیةالكرسی پیوندی عمیق و تأثیری شگرف در تربیت روح انسان دارد و بیان می‌دارد که هیچ اجباری از جانب خداوند در پذیرش دین نیست؛ زیرا راه رشد و هدایت، از گمراهی، بازشناخته شده است: لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ و هرکس به عبادت غیر خدا کافر شود و به خداوند ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده که هرگز قطع نمی‌شود و خدا شنوا و دانا است: فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ. خداوند، سرور مؤمنان است و آنان را از تاریکی‌ها و گمراهی‌ها خارج ساخته، به سوی روشنایی هدایت می‌کند: اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ؛ امّا سرپرست کافران شیطان است و آنها را از روشنایی خارج ساخته، به سوی تاریکی‌ها می‌برد و اینان در آتش جاودانه‌اند: وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.

در حدیثی از امام زین العابدین (ع) از رسول خدا (ص) آمده است: کسی که چهار آیه از اول سوره بقره و "آیة الکرسی" و دو آیه بعد از آن و سه آیه از آخر بقره را بخواند، هرگز ناخوشایندی در جان و مالش نمی‌بیند و شیطان به او نزدیک نمی‌شود و قرآن را فراموش نمی‌کند. از این تعبیر امام (ع) نیز استفاده می‌شود که آیة الکرسی یک آیه است. بنابراین، اگر در بعضی روایات، پس از ذکر آغاز این آیه، گفته شده است تا هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ بخواند، دلیل نمی‌شود که دو آیه پس از آن نیز جزء آیة الکرسی باشد؛ زیرا اولاً آیة الکرسی، مفرد است یعنی آیه‌ای که در آن واژه کرسی آمده است. چنین آیه‌ای فقط یک آیه می‌تواند باشد نه سه آیه! ثانیاً در روایات دیگر حدّ و مرز آیة الکرسی مشخص شده است که فقط یک آیه است. البته این حدیث و مانند آن سبب شده است تا آیة الکرسی در میان شیعیان، عنوانی برای هر سه آیه تلقّی شود، هرچند که آن دو پیوند عمیقی از جهت مضمون و مفهوم با آیة الکرسی دارند.

اهمیت آیةالکرسی

اهمیت آیة الکرسی به این جهت است که در آن به مجموعه‌ای از معارف اسلامی به‌ویژه صفات ذات و فعل خداوند متعال و مسئله توحید اشاره شده است. تا جایی که ابوالفتوح رازی در تفسیر "روض الجنان و روح الجنان" به دوازده بخش از اوصاف الهی در این آیه اشاره کرده که دوازده تفکر باطل و نادرست به وسیله آنها اصلاح می‌شود.

این آیه در میان مسلمانان همیشه مورد توجه و تعظیم خاصی بوده و علت آن این است که همه معارف و تعالیم اسلام بر "توحید" مبتنی است و در آیة الکرسی، توحید به جامع‌ترین شکل و در نهایت ایجاز و اختصار بیان شده است. در این آیه درباره ذات خدا و افعال او سخن به میان آمده است. از مفاهیم ژرف این آیه، دو مفهوم "قیّوم" و "کرسی" بیش از هر مفهوم دیگری توجه و ژرف‌نگری متفکران مسلمان را برانگیخته است و عارفان، فیلسوفان و مفسران اسلامی برای توضیح این مفاهیم، مباحث مشروحی آورده‌اند. یکی از سنت‌های رایج در میان مسلمانان این است که هنگام ترک منزل و یا در آستانه سفر و موارد مشابه آن برای مصون ماندن از خطر، آیة الکرسی می‌خوانند و از خدا می‌خواهند که آنان را از حوادث بد محفوظ بدارد. علت این امر آن است که در آیة الکرسی آمده است که غنودگی و خواب به ساحت خدا راه ندارد و او آسمان‌ها و زمین و همه موجودات را حفظ می‌کند. پس در واقع خواننده این آیه از خدا می‌خواهد که این حفظ عمومی را شامل وی نیز بگرداند. علاوه بر مضمون و مفهوم آیه، نقش روایات و اخبار فراوانی که در ثواب و فضیلت آیةالکرسی و حتی اثربخشی آن نقل شده، این رویکرد را افزایش داده است. تا جایی که کتاب‌های جداگانه‌ای در خواص سوره‌های قرآن و همچنین اثربخشی بعضی از آیات نوشته شده است.

نکات تفسیری موجود در آیةالکرسی

در خصوص نکات تفسیری این آیه باید گفت: هیچ موجودی جز خدا، ارزش معبود شدن را ندارد: لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ و حیات واقعی و ابدی از آنِ او و حیات تمام موجودات نیز از اوست: الْحَيُّ؛ همه چیز دائماً به او بستگی دارد و لحظه‌ای از تدبیر او خارج نیست: الْقَيُّومُ؛ همه چیز از اوست: مَا فِي السَّمَاوَاتِ؛ نه تنها هستی از اوست، بلکه کارایی تمام هستی و پدیده‌ها نیز از اوست و بدون اذن او کاری تحقق نمی‌یابد: مَنْ ذَا الَّذِي... و هیچ کس بدون اذن او نمی‌تواند شفاعت بکند: مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ...؛ احدی از او مهربان‌تر نیست و علاقه و مهربانی هر شفیعی نیز از اوست: إِلَّا بِإِذْنِهِ؛ خداوند بر همه چیز و در همه حال آگاه است، بنابراین باید از معصیت و نافرمانی او حیا کنیم: يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ؛ او بر همه چیز احاطه دارد، ولی دیگران بدون اراده او حتی به گوشه‌ای از علم او احاطه ندارند: وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ؛ حکومت و قدرت او محدود نیست بلکه قلمرو حاکمیت و فرمانروایی او تمام آسمان‌ها و زمین را در برگرفته است: وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ و حفاظت و کنترل آن بر او سنگین نیست: وَلَا يَئُودُهُ؛ کسی که از هستی حفاظت می‌کند، می‌تواند ما را در برابر انواع خطرات نیز حفظ کند: حِفْظُهُمَا و از این جهت برای حفاظت، سفارش به خواندن آیة الکرسی شده است.

در این آیه، ۱۶ مرتبه نام خدا و صفات او مطرح است. به همین سبب آیة الکرسی را شعار و پیام توحید دانسته‌اند. صفات خدا دو گونه است: برخی صفات، عین ذات او هستند و قابل تجزیه از ذات الهی نیستند. مانند: علم، قدرت و حیات؛ اما برخی صفات که آنها را صفات فعل می‌نامند مربوط به فعل خداوند است. مثل خلق کردن و عفو نمودن. منشأ این گونه صفات اراده الهی است که اگر بخواهد خلق می‌کند، ولی درباره صفات ذات این را نمی‌توان گفت که اگر خداوند بخواهد می‌داند و اگر نخواهد نمی‌داند، چرا که علم و دانستن عین ذات خداست و از او جدا نیست.

معنای حیات درباره ذات پروردگار با دیگران فرق می‌کند و مانند دیگر صفات ذات از او جدایی ناپذیر است و فنا و نیستی در آن راه ندارد: وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ. قَيُّومُ از ریشه قیام به کسی گفته می‌شود که روی پای خود ایستاده و دیگران به او وابسته هستند. کلمه قیوم سه بار در قرآن آمده و در هر سه مورد در کنار کلمه الْحَيِّ قرار دارد. قیام او از خود اوست، ولی قیام سایر موجودات به وجود اوست. قیام او دائمی و همه جانبه است، می‌آفریند، روزی می‌دهد، هدایت می‌کند و می‌میراند و لحظه‌ای غافل نیست. تمام موجودات برای زنده ماندن باید از "حی" تغذیه شوند و برای ادامه زندگی باید از قَيُّومُ مایه بگیرند. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «كُلُّ شَيْ‏ءٍ خَاشِعٌ‏ لَهُ‏ وَ كُلُّ شَيْ‏ءٍ قَائِمٌ بِهِ» "هر چیزی تسلیم او و همه چیز وابسته به اوست".

آیة الکرسی به مردم می‌فهماند خداوند نه تنها مالک عالَم و عالِم به تمام مملوک‌های خود است، بلکه سراسر هستی با همه مخلوقاتش، تحت سلطه و قدرت اوست: بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ و مردم نباید قدرت نامحدود خالق را با قدرت محدود مخلوق مقایسه کنند؛ زیرا خستگی از عوارض ماده است، اما توانایی خدا عین ذات اوست: إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ.

آری، توجه به قدرت نامحدود خداوند در روح مؤمن آرامش ایجاد می‌کند و به وسیله ایمان به او، خود را در پناه او مصون و در امان می‌یابد.

واژه‌های کرسی، قیّوم، حی، شفاعة، اذن و علم از اصطلاحات کلیدی قرآن به شمار می‌روند که روی هم رفته دارای روابط شبکه‌ای هستند. همه این صفات با توجه به ذاتی و یا فعلی بودن آنها تبیین و تفسیر می‌شود.

بنابراین در آیة‌الکرسی، نشانه‌ها و آثار حی و قیوم بودن خدا را آن طور که هست می‌شناسیم. خداوند چگونه زنده است؟ آن چنان زنده‌ای که نه چرتش می‌گیرد و نه خواب می‌رود: لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ. خداوند چگونه قیوم است؟ آن چنان قیّومی که:

1. آنچه در آسمان‌ها و زمین است منحصراً از آنِ اوست (مالکیت): لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ.
2. بدون اذن (قانون‌مندی مجاز) او هیچ شفاعتی وجود ندارد (حاکمیت): مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ.
3. علم به حال و گذشته دارد و بندگان، احاطه‌ای به کوچک‌ترین بخشی از علم او - مگر به مقداری که مشیتش اقتضا کرده باشد - ندارند (علم): يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ.
4. کرسی آسمان‌ها و زمین او بس وسیع است با این حال حفظ و نگه‌داری آنها او را خسته نمی‌کند (علوّ و عظمت): إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ.

از چهار اصل فوق (مالکیت، حاکمیت، علم و عظمت) که چهارپایه کرسی را تشکیل می‌دهند و ظرف شناخت توحید به شمار می‌روند، نتیجه‌ای نیز حاصل می‌شود که تدبر در آن، راهِ رشد را از گمراهی (غی) مشخص و جدا می‌سازد. بدین‌سان ارتباط دو آیه بعد را نیز می‌توان با آیة الکرسی اشاره نماییم: قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ. اینک که راه رشد انسان با نورافکن هدایت الهی از راه‌های ضلالت، که به انحطاط و سقوط می‌کشانند، متمایز شده است، چه نیازی به اجبار و اکراه انسان‌ها و توسل به زر و زور و تزویر برای دعوت آنها به سوی پروردگارشان وجود دارد؟! و چنین است که از آیة الکرسی درسی که می‌توان گرفت، پیامی است در جهت آزادی و اختیار انسان.

منابع

1. دشتی، سید محمود، مقاله «آیةالكرسی»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
2. کوشا، محمد علی، مقاله «آیة الکرسی»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی