آیه اکمال دین در تفسیر و علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه اکمال دین است. آیه اکمال دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اکمال دین در تفسیر و علوم قرآنی - آیه اکمال دین در حدیث - آیه اکمال دین در کلام اسلامی - آیه اکمال دین در معارف و سیره رضوی - آیه اکمال دین از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آیه ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ از سوره مائده را آیه اکمال و یا آیه اکمال دین نامیده‌اند.

در اینکه منظور از ﴿الْيَوْمَ﴾ در این آیه چیست و آن، چه روزی بود که چهار نکته مهم در آن، یک‌جا جمع شده (کافران در آن مأیوس شده‌اند؛ دین کامل شد؛ نعمت خدا تکامل یافت؛ و خداوند اسلام را دین نهایی مردم جهان قرارداد) میان مفسران سخن بسیار است. به اجماع علمای شیعه و به عقیده برخی از مفسران اهل‌سنّت، این آیه در قضیه غدیرخم (نصب حضرت علی (ع) توسط حضرت محمد (ص) به امامت و جانشینی خود) نازل شده است. رسول خدا (ص) هنگام نزول آیه اکمال فرمود: اکمال دین و اتمام نعمت و رضای پروردگار، به اعلام جانشینی و ولایت علی (ع) توسط من به شما مردم بود.

علامه امینی در "الغدیر" و میر حامد حسین در "عبقات‌الانوار" با تتبع در کتاب‌های اهل‌سنّت شواهد بسیاری از آنان در تأیید و اثبات نزول این آیه در شأن حضرت علی (ع) آورده‌اند.

اما برخی از مفسران اهل سنت احتمالات دیگری را نیز مطرح کرده‌اند از جمله:

1. منظور از الیوم روز عرفه آخرین حج پیامبر (ص) است.
2. مراد روز فتح مکه است.
3. ظهور و بعثت پیامبر (ص) است.
4. روزی است که احکام اسلامی درباره گوشت‌های حلال و حرام نازل شد که در آیه، احکام آن آمده است.

دلایل و شواهد و روایات فراوانی وجود دارد مبنی بر اینکه نزول آیه اکمال در روز غدیر خم بوده است که به دلیل رعایت اختصار از آن صرف‌نظر کرده، دانش‌پژوهان را به تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت ذیل آیه شریفه ارجاع می‌دهیم.

آیه اکمال، بخشی از آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ است که به خاطر جمله ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در آن، به نام آیه اکمال دین شهرت یافته است.

زمان نزول آیه

فریقین درباره زمان نزول این آیه تنها دو قول را مطرح کرده‌اند: بر اساس قول نخست، نزول آن در "حجة الوداع" و در روز عرفه است و بر اساس قول دوم، نزول آن در "غدیرخم" است.

علامه امینی در کتاب "الغدیر" اسامی و گفتار شانزده نفر از دانشمندان اهل سنت را که حدیث نزول آیه در روز غدیر را نقل کرده‌اند، آورده است.

به اجماع علمای شیعه و عقیده برخی از مفسرین اهل سنت، این آیه پس از نصب حضرت علی (ع) توسط حضرت محمد (ص) به امامت و جانشینی پس از خود در غدیر خم نازل شده است.

شأن نزول آیه

مقالهٔ اصلی: شأن نزول آیه اکمال

رسول خدا (ص) در باب شأن نزول این آیه فرمود: "همانا کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به اعلام جانشینی و ولایت علی (ع) توسط من به شما مردم بود".

علامه امینی در "الغدیر" و میر حامد حسین در "عبقات الانوار" با تتبع در کتب اهل سنت شواهد بسیاری از کتب آنان در تأیید و اثبات نازل شدن این آیه در شأن علی (ع) آورده‌اند.

فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌نویسد: در مجمع البیان از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده که این آیه پس از این که پیامبر (ص)، حضرت علی (ع) را به هنگام بازگشت از غدیرخم، پیشوای مردم قرار داد نازل گردید و این آخرین امر واجب بود که خداوند نازل فرمود و پس از آن واجب دیگری نازل نشد. سپس در توضیح آن می‌نویسد: فرائض به ولایت کامل گردید. چون پیامبر (ص) همه آنچه را که خداوند از علم در نزد ایشان به ودیعه گذاشته بود به حضرت علی (ع) انتقال داد و سپس از طریق او به ذریّه‌اش یکی پس از دیگری انتقال یافت. پس هنگامی که آنها را در جای خود نشاند، مردم را از رجوع به آنها در حلال و حرام تمکن بخشید و این امر را به قیام یکی پس از دیگری استمرار داد و بدین‌گونه دین را کامل نمود و نعمت را تمام ساخت.

قبل از آیه اکمال، آیه ابلاغ نازل شده بود که فرمان گماشتن حضرت علی (ع) به جانشینی خدا بود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. برخی از مفسران سنی از قبیل طبری، سیوطی، طنطاوی و آلوسی با شیعه هم نظرند که آیه مذکور در شأن امام علی (ع) نازل شده است.

براساس گزارش صدوق در کتاب "امالی"، پیامبر (ص) درباره این آیه به حضرت علی (ع) فرمود: "اگر آنچه به من امر شد از ولایت تو، که به مردم ابلاغ کنم را انجام نمی‌دادم، موجب حبط عملم می‌شد.

واحدی از مفسرین اهل سنت در "اسباب النزول" با سند خود از ابی‌سعید خدری از اصحاب رسول الله می‌گوید: این آیه در روز غدیر در مورد علی بن ابی‌طالب نازل شد.

ابن ابی‌حاتم رازی از مفسرین اهل سنت در کتاب "تفسیر القرآن العظیم" و سیوطی در تفسیر "الدر المنثور" نیز این روایت را ذکر کرده‌اند. در "شواهد التنزیل" این دو روایت نیز ذکر شده است: به اسناد خود از حذیفة بن یمان نقل می‌کند: این آیه در مورد حضرت علی (ع) است. وقتی آیه نازل شد، پیامبر دنبال او فرستاد. سپس دستش را بلند کرد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ» عبدالله بن ابی اوفی گوید: در روز غدیر خم از رسول الله (ص) شنیدم که این آیه را قرائت می‌کند و دست حضرت علی (ع) را بلند نمود و فرمود: "آگاه باشید که هرکس که من مولای او هستم، علی مولای اوست... خداوندا، تو شاهد باش"

سیوطی از ابی‌سعید خدری نقل کرده که چون پیامبر (ص)، ولایت علی (ع)را در روز غدیر خم اعلام کرد، جبرئیل این آیه را فرود آورد . او همچنین از ابوهریره نقل می‌کند که چون روز غدیر خم (هجدهم ذی‌حجه) شد، پیامبر (ص)فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و آن هنگام، این آیه نازل شد. خطیب بغدادی نیز می‌گوید: در روز غدیر خم، پیامبر (ص) دست علی بن ابی‌طالب (ع)را گرفت و فرمود: آیا من ولی مؤمنان نیستم؟ جمعیت، ولایت او را تأیید کردند؛ سپس فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلاَهُ » و عمر بن خطاب گفت: ای پسر ابوطالب! بر تو مبارک باد! سرور من و سرور هر مسلمانی شدی. آن‌گاه آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ نازل شد.

بررسی تطبیقی تفسیر آیه اکمال

﴿...الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾.

هرچند فریقین در پاره‌ای مطالب پیرامون آیه اکمال اتفاق نظر دارند که در تفسیر آن می‌باشد، اما جای شگفتی است که آنان درباره این آیه با اهمیت که از اکمال دین، اتمام نعمت و... خبر می‌دهد، دچار اختلاف نظرند. اختلافی که مباحث کلامی گسترده‌ای را در بین فریقین رقم زده است. اگر مسلمانان درباره نخستین آیه نازل شده بر پیامبر خدا(ص) اختلاف نظر داشته باشند، طبیعی است؛ زیرا در آن هنگام شاهد نزول نبوده‌اند، ولی درباره این آیه که آخرین آیه یا جزو آخرین آیات نازل شده است، نمی‌بایستی دچار تشتت آرا می‌شدند. همچنین اهمیت موضوع این آیه و زمان نزول آن، اقتضا می‌کرد شمار زیادی از صحابه از کیفیت نزول آیه و زمان آن خبر دهند، ولی واقعیت چنین نیست و این نیز جای شگفتی است. به هر حال، به نظر می‌رسد نقطه اصلی تمایز در دیدگاه فریقین در دو امر نهفته است: یکی در علت نزول این آیه و دیگری در تعیین روزی که در این آیه با تعبیر ﴿الْيَوْمَ﴾ از آن یاد شده است. با کشف و اثبات علت نزول آیه درباره ولایت امام علی(ع)، تأثیر شگرف آن را در مفاد خطبه غدیریه پیامبر خدا(ص) و نیز در تفسیر آیاتی دیگر پیرامون ولایت اهل بیت، خواهیم دید.

﴿أَكْمَلْتُ﴾: معنای اکمال و اتمام با یکدیگر نزدیک‌اند؛ برخی مانند فیروزآبادی کمال را به تمام معنا کرده و گفته است: الكمال: التمام الذي تجزأ منه أجزاءه؛ «کمال، تمامی است که اجزایش از آن جدا می‌شود». راغب می‌گوید: كمال الشيء. حصول ما فيه الغرض منه و كمل ذلك: حصل ما هو الغرض منه؛ کمال شیء به معنای به دست آمدن آنچه در آن شیء [بوده و] غرض از آن است، می‌باشد و كمل ذلك، به این معناست: آنچه غرض از آن بوده به دست آمد». ﴿أَتْمَمْتُ﴾: این کلمه از ماده «ت. م. م» است. تمام الشيء: رسیدن چیزی به حدی است که نیازی به چیزی دیگر از بیرون خود ندارد؛ اما ناقص نیاز به چیزی خارج از خود دارد». علامه طباطبایی در این باره تحقیقی دارند که حاصل آن چنین است: «اگر چیزی دارای جزء باشد، گاهی اثری که بر آن بار می‌شود، با وجود همه اجزایش پدید می‌آید، به طوری که اگر یکی از اجزا و شرایطش نباشد، اثر بر آن مترتب نیست؛ مانند این آیه که می‌فرماید: ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ...﴾ که اگر روزه‌دار همه اجزای روز جز بخشی از آن را روزه بگیرد، اثر پاداش و اسقاط تکلیف بر آن بار نمی‌شود. اما گاهی اثر بر تک‌تک اجزا مترتب است، همان‌گونه که کل اجزا نیز اثر خاص خود را دارد؛ مانند روزه قضا که هر تعدادش را انجام دهد، به همان تعداد پاداش دارد و موجب اسقاط تکلیف خواهد شد. با یک روز روزه قضا، غرض از آن به اندازه خودش حاصل است. بنابراین، می‌توان گفت: فراز ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾. از نظر واژگان به این معناست: در آن روز بر تعداد اجزای دین که مجموع معارف و احکام است، یک چیز دیگر افزوده شد. این تکمیل دین نام گرفت. اما نعمت حق تعالی گویی تاکنون ناقص بوده و اثر دایمی بر آن مترتب نمی‌شده، ولی هم‌اکنون تمام گردید و اثری که از آن انتظار می‌رفت، بر آن بار شد؛ به عبارت دیگر، ولایت خدا یعنی تدبیر امور بندگان به وسیله دین تمام نمی‌شود مگر با ولایت رسول او و ولایت رسول او نیز جز با ولایت «اولی الامر» پس از رسول - یعنی تدبیر امور دینی مردم به اذن خدا - تمام نمی‌شود. خداوند می‌فرماید: امروز نعمت ولایت را بر شما که عبارت است از اداره و تدبیر الهی امور دینی، تمام کردم؛ زیرا تا امروز تنها ولایت خدا و رسول بود و این ولایت تا مادام که وحی نازل می‌شد، کافی بود، اما پس از آن، نعمت ولایت را با نصب ولی امر و قیم امور دین و امت، تمام کردم و اثر دایمی بر نعمت را فراهم آوردم»..

نقاط مشترک فریقین در تفسیر آیه

در آثار قرآن پژوهان شیعی و سنی، درباره تفسیر آیه اکمال خطوط کلی و نقاط مشترکی را می‌توان یافت که در درک درست معنای آیه مؤثر می‌باشند و عبارت‌اند از:

سوره مائده در زمره آخرین سوره‌ها نازل شده: در بررسی آیه تبلیغ گفتیم که سوره مائده سوره مدنی و به اجماع فریقین از آخرین سوره‌های قرآن است. برخی مانند زرکشی آن را آخرین سوره به حساب آورده‌اند. در برخی از روایات اهل سنت چنین آمده است: «در این سوره نسخی صورت نگرفته؛ بنابراین حلال آن را حلال و حرامش را حرام بدانید». این مطلب نیز شاهدی بر نزول این سوره در اواخر بعثت می‌باشد. شاهد دیگر نیز خود آیه اکمال در این سوره است که بر این مطلب گواهی می‌دهد.

نزول آیه اکمال در حجة الوداع: از نظر فریقین- همان‌گونه که خواهد آمد- بدون شک و تردید آیه اکمال در حجة الوداع نازل شده و قولی دیگر در میان نیست.

عدم ارتباط فقره ﴿الْيَوْمَ... دِينًا﴾ با اجزای آیه: فقره ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا... وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ در آیه سوم سوره مائده از بقیه اجزای آیه که درباره حکم خوردنی‌هاست، جدا می‌باشد و به ماقبل و ما بعد خود ارتباطی ندارد. در این باره چه بگوییم تمام اجزای این آیه به همین صورت نازل شده یا این فقره به تنهایی نازل شده و به دستور پیامبر خدا(ص) یا حتی اجتهاد صحابه در بین اجزای آیه سوم قرار گرفته است؛ به همین دلیل همیشه فریقین این فقره را جداگانه بحث کرده‌اند. در روایات معصومان، صحابه و تابعین نیز این فراز به طور مستقل مطرح گردیده است. شاهد دیگر نیز آیه ۱۱۹ سوره انعام است که می‌فرماید: ﴿وَمَا لَكُمْ أَلَّا تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ...﴾، در این آیه که پیش از سوره مائده نازل شده، می‌فرماید: آنچه از خوردنی‌ها برای شما حرام بود، به تفصیل بیان شده است، و همین‌گونه در آیه ۱۶۸ و ۱۷۲-۱۷۳ سوره بقره که خوراکی‌های حرام را بیان کرده است.

دلالت دو تعبیر ﴿الْيَوْمَ﴾ به یک روز مشخص: از نظر فریقین، هر دو لفظ ﴿الْيَوْمَ﴾ در آیه اکمال که یکی از ناامیدی کفار در آن روز خبر می‌دهد و دیگری، از اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خداوند از آیین اسلام سخن می‌گوید، به یک روز مشخص یا دوره‌ای از زمان دلالت دارد و تفکیکی در آنها نیست. این نظریه افزون بر آنکه با ظاهر آیه سازگار است، شواهد روایی فریقین نیز آن را تأیید می‌کند. هیچ روایتی این دو روز را از یکدیگر جدا نکرده است؛ از این رو، مفسران از صحابه، تابعین و جملگی سلف و خلف تا به امروز همگی دو جمله‌ای که با «الیوم» آغاز شده، متصل به هم گرفته و یکی را متمم دیگری دانسته‌اند، بدون آنکه دو لفظ «الیوم» را به دو روز جداگانه معنا کنند که خواهید دید.

همسانی در ذکر علت نزول آیه در روایات فریقین: در تمام روایات شیعی و سنی که به علت نزول آیه تصریح شده، اعم از روایاتی که بر نزول آیه در عرفه یا غدیر دلالت دارد، علت نزول آیه «ولایت امام علی(ع)» ذکر شده است که خواهد آمد. تنها در یک روایت از ابن عباس قولی دیگر افزون بر آن علت، نقل شده چنین است: فلما نزلت براءة فنفى المشركون عن بيت الله الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالى: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾؛ چون سوره برائت نازل شد، مشرکان از خانه خدا رانده شدند و مسلمانان بدون شرکت مشرکان در بیت الحرام حج به جا آوردند و این از تمام شدن نعمت است که خداوند در این آیه فرموده: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را برای شما به اتمام رساندم». این قول نقل شده از ابن عباس - چنان که خواهید دید- مخالف با قول دیگر نقل شده از او است که علت نزول آیه را ولایت امام علی(ع) می‌داند. افزون بر آن، احتمال دارد وی در مقام بیان تأویل آیه بوده یا تنها به بیان یکی از مصادیق اتمام نعمت اشاره کرده باشد، نه آنکه علت نزول آیه را بیان کند؛ زیرا این قول مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن روز حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب اکمال دین از یک‌سو و یأس کفار از دین، از سوی دیگر شده است. روشن است عدم شرکت مشرکان در اعمال حج موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود. توضیح بیشتر در این باره خواهد آمد..

بررسی دیدگاه شیعه

قرآن پژوهان شیعی نزول آیه اکمال را درباره اعلان ولایت امام علی(ع) قطعی می‌دانند و حتی برخی از آنان این آیه را یکی از دلایل عصمت امام به حساب می‌آورند. آنان برای اثبات نزول آیه درباره ولایت، به دو دسته دلیل «تحلیل درون‌متنی از آیه اکمال» و «تحلیل برون‌متنی یا دلایل روایی» بدین شرح، استناد کرده‌اند:

تحلیل درون‌متنی از آیه

در بررسی مفاد آیه اکمال (با توجه به آیات دیگر قرآن) به چند نکته اساسی پی می‌بریم:

یک) مراد از واژه «الیوم» در این آیه دوره زمانی نیست (مانند اینکه گفته می‌شود:كنت شاباً بالأمس وعدت اليوم شيخا آن‌گونه که فخر رازی و دیگران می‌پندارند، بلکه بنا به ظاهر آیه و شواهد روایی که خواهد آمد، یک روز خاص است. این واژه که در این آیه دوبار تکرار شده، هر دو اشاره به یک روز دارد نه آنکه دو روز مدنظر آیه شریفه باشد. قرآن درباره این روز خاص اوصافی را بیان می‌کند که عبارت‌اند از: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ ﴿أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾ ﴿رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ و چون همه این اوصاف مربوط به یک روز مشخص است، باید با یکدیگر پیوند داشته باشند؛ از جمله اکمال دین و اتمام نعمت، موجب یأس کفار و خشنودی خداوند برای گزینش دین اسلام برای جامعه مسلمانان باشد. این روز با این ویژگی‌های منحصر به فرد باید روز بسیار حساس و نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار آید.

دو) در این آیه یأس کفار از دین مطرح شده نه یأس از مسلمانان. چون دین بود که برخواسته‌های نفسانی و طغیان‌های آنان لگام می‌زد و به بهره‌برداری‌های بی‌قید و شرط آنان پایان می‌داد. اگر آنان اهل دین را هم دشمن می‌داشتند، به همین دلیل بود. آنان قصد نداشتند مسلمانان را هلاک کنند و جمعشان را بپراکنند، بلکه می‌خواستند نور خدا را خاموش سازند و ارکان شرک را که بر اثر این نور مضطرب و متزلزل شده بود، دوباره محکم سازند و مؤمنان را با خود همسو کنند و به کفر برگردانند؛ همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ...﴾ این دشمنی به اهل کتاب اختصاص ندارد، و یا در این آیه که می‌فرماید: ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾. تلاش بی‌وقفه مشرکان، کافران و سپس اهل کتاب با انواع و اقسام دسیسه‌ها و نقشه‌ها، برای از بین بردن دین و خاموش کردن نور خدا در طول بعثت پیامبر اکرم(ص) برای همگان آشکار است. اکنون باید دید در شرایط آخر بعثت چه کسانی به این امر و به چه چیزی امید بسته و طمع داشته‌اند؟ آنان جز منافقان که در ظاهر، اسلام را پذیرفته و در باطن کافر بودند و در صفوف مسلمانان حضور داشتند، کسی دیگر نیست؛ پس باید این یأس با توجه به محاسبات منافقان کافر معنا شود. لا بد آنان تا پیش از نزول این آیه باز هم امیدی برای رخنه در دین و نابودی آن داشته‌اند و این طمع آنان اسلام را هر روز تهدید می‌کرده و دین از سوی آنان در معرض خطر بوده، در غیر این صورت، قرآن از یأس آنان سخن نمی‌گفت. در واقع، ایجاد یأس برای کافران تحقق وعده خدا بود که در آیه تبلیغ از آن یاد کرد و درباره همین کافران منافق فرمود: ﴿وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ خداوند نقشه کافران را خنثی و از توطئه آنان پیشگیری می‌کند تا از شکست اسلام ناامید شوند.

سه) بی‌تردید باید در این روز اتفاقی خاص افتاده باشد (علت نزول) تا موجب ویژگی‌های چهارگانه «یأس کفار»، «اکمال دین» و... شود؛ پس باید این روز و آن حادثه را به گونه‌ای تبیین کرد که با موقعیت آن روز و عناصر چهارگانه آن تناسب و انسجام یابد. فریقین به پیروی از روایات درباره زمان نزول این آیه، تنها دو قول را مطرح کرده‌اند: نزول آن در عرفه و نزول آن در غدیرخم؛ پس باید حوادثی که در این دو روز امکان داشت اتفاق بیفتد و یا اتفاق افتاده، بررسی شود تا بتوان آن روز و علت نزول آیه را مشخص کرد. از نظر شیعه - چنان که در بررسی دیدگاه اهل تسنن خواهد آمد- تمام وجوهی که برای علت نزول این آیه و روز نزول آن احتمال داده و یا ذکر شده است، به جز علت نزول آیه درباره ولایت امام علی(ع) و روز نزول آن در غدیر، مخدوش است. شرح اجمالی این مطلب با الهام از تفسیر المیزان در ذیل این آیه بدین شرح است: تمام نا امیدی کفار در شرایط نزول آیه هنگامی تحقق می‌یابد که خدا برای این دین کسی را منصوب کند که در پاسداری و تدبیر امر دین و ارشاد و هدایتگری امت، قائم مقام پیامبر خدا(ص) باشد. در این صورت، ناامیدی کفار از اضمحلال دین مسلمانان صورت می‌پذیرد؛ زیرا مشاهده می‌کنند دین از این مرحله که قائم به شخص باشد، به مرحله قائم به نوع رسیده و به حیات خود ادامه می‌دهد؛ بنابراین، خداوند با کامل نمودن دین و تمام کردن نعمت خود، دین را از حالت حدوث و زوال‌پذیری به حالت دوام و بقا تبدیل نمود و در پی همین امر، کفار را ناامید و دین و نعمتش را کامل و تمام کرد. آنگاه مؤمنان را از ترس درباره دین از ناحیه کفار نهی فرمود و به جای آن چنین دستور داد: ﴿وَاخْشَوْنِ﴾، بدین معنا که خطر از ناحیه خود شماست؛ اگر شما مؤمنان این نعمت تمام شده را کفران و دین کامل و آیین مورد پسند خداوند را فروگذاشتید، خداوند نعمتش را از شما سلب خواهد کرد؛ همان‌گونه که در یک قاعده کلی فرمود: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. علامه طباطبایی در پی این تهدید از ناحیه خداوند می‌گوید: «البته مسلمانان کفران نعمت کردند و خداوند هم نعمتش را به نقمت تغییر داد. هر که می‌خواهد اندازه صدق و راستی این پیش‌بینی آیه را به دست آورد، در حال و روز عالم اسلام تأمل کند و حوادث تاریخی اسلام را [از این زاویه] مورد مطالعه قرار دهد».

حاصل آنکه از نظر شیعه، دو فقره آیه اکمال به این معناست: امروز مجموع معارف دینی را که بر شما نازل کردم، به واسطه واجب کردن امر «ولایت»، کامل کردم و نعمتم را که همان ولایت یعنی، اداره و تدبیر الهی امور دینی شماست، تمام نمودم؛ زیرا تا پیش از نزول این آیه تنها ولایت خدا و رسول بود و این ولایت تا مادام که وحی نازل می‌شد، کفایت می‌کرد، ولی پس از انقطاع وحی با وفات رسول اکرم(ص) لازم بود خداوند کسی را نصب کند تا بدین امر قیام نماید و قیم امور دین و امت باشد. اکنون با این نصب، نعمت «ولایت» که ناقص بود، تمام شد و در پی آن خداوند اسلام را برای امت پسندید که دین توحید است و در آن به جز خدا کسی دیگر پرستش نمی‌شود و از غیر خدا و رسول و «ولی» منصوب از جانب خدا، از کسی اطاعت نمی‌شود. بنابراین، بر مؤمنان است که این دین توحید مورد رضای خدا را گردن نهند و با فرمانبرداری از غیر خدا، یا کسی که خدا به پیروی از او دستور نداده، فردی را شریک خدا در اطاعت قرار ندهند..

تحلیل برون‌متنی (استناد به روایات)

دلیل دوم شیعه کاوش و تحلیل روایات درباره علت و زمان نزول این آیه است. در متن روایاتی که از شاهدان نزول این آیه یعنی صحابه پیامبر اکرم(ص) به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها در امر ذکر گردیده است که یکی قول ابن عباس می‌باشد: فلما نزلت براءة فنفى المشركون عن بيت الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالی: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾؛ هنگامی که سوره برائت نازل شد و مشرکان از بیت الحرام رانده شدند، مسلمانان بدون شرکت مشرکان حج گزاردند. این از اتمام نعمت می‌باشد که خداوند در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را به اتمام رساندم». قول دوم با صراحت می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «نصب ولایت امام علی(ع)» است. این قول از امام علی(ع)، ابوسعید خدری و ابوهریره نقل شده که در آن می‌گوید: لما نصب رسول الله(ص) علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾؛ «چون رسول خدا(ص) علی(ع) را در غدیرخم نصب کرد و مردم را به ولایت او فراخواند، جبرئیل برایشان این آیه را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم».

از ابن عباس و زید بن ارقم و جابر بن عبدالله انصاری نیز این قول نقل شده که به زودی خواهد آمد. قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در مقام بیان یکی از مصادیق اتمام نعمت باشد نه آنکه علت نزول این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را ولایت امام علی(ع) می‌داند و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن روز حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب اکمال دین (از یک سو) و یأس کفار از دین (از سوی دیگر) شده است، و حال آنکه عدم شرکت مشرکان در اعمال حج، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود؛ همان‌گونه که به تفصیل در بررسی دیدگاه اهل سنت مشاهده خواهید کرد. این احتمال نیز وجود دارد که حدیث ابن عباس مدرج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان شاهد در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به ناسازگاری آن با رویداد نزول سوره برائت و حذف مشرکان از بیت الحرام توجه داشته باشند.

روایاتی که درباره زمان و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند؛ یک دسته زمان نزول را در عرفه می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر فریقین یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام روایات شیعی اعم از روایاتی که بر نزول آیه در عرفه و یا غدیر دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «اعلان ولایت امام علی(ع)» می‌دانند. اما روایات اهل سنت مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک روایت علت نزول «نفی مشرکان از خانه خدا» در حجة الوداع گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی(ع) است. در مصادر اهل سنت بنا به گفته آنان با سند صحیح و با چند طریق، نزول آیه در روز عرفه (در حجة الوداع) بوده است. ابن کثیر در این باره می‌گوید: فإن هذا (أي نزول الآية في عرفة) أمر معلوم مقطوع به... و قد وردت في ذلك احاديث متواترة لا يشك في صحتها... والصواب الذي لا يشك فيه و لا مرية أنها أنزلت يوم عرفة و كان يوم جمعة؛ نزول آیه در عرفه امری معلوم و مقطوع است. در این باره احادیثی متواتر که در صحت آنها شکی نیست، وارد شده‌اند. قول درستی که شک و تردیدی در آن نیست، این است که آیه در روز جمعه در عرفه نازل شده است».

البته چنان که خواهید دید، این احادیث متواتر نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر اهل سنت صحیح است. در مصادر شیعی نیز در تفسیر العیاشی از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ(ع) فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...»؛ هنگامی که رسول خدا(ص) در عرفات در روز جمعه اقامت کردند، جبرئیل نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، خداوند به شما سلام می‌رساند و می‌گوید: به امت خود بگو: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾، امروز برای شما دینتان را به وسیله ولایت علی بن ابی طالب کامل کردم ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾ و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما اسلام را به عنوان دین پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد».

مرحوم کلینی نیز با سند خود از ابی الجارود از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کند: «سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع)...»؛ «از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را واجب کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: نماز... سپس زکات نازل شد... آنگاه روزه نازل شد... سپس حج نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در عرفه بر پیامبر آمد و خداوند چنین نازل کرد ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ پس کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(ع) است». در تفسیر العیاشی این حدیث از جعفر بن محمد الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه حدیثی دیگر که عیاشی از او نقل می‌کند) تنها از پدرش از امام صادق(ع) حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست. هر دو سند روایت کلینی نیز ضعیف و متن آن نیز مشوش می‌باشد.

دسته دوم این روایات درباره زمان و مکان نزول آیه، بر نزول آن در روز غدیر یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد و در مصادر اهل سنت نیز از صحابه‌ای که شاهد نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از اهل سنت سند آنها را ضعیف می‌دانند که به زودی بررسی خواهد شد. از جمله احادیث شیعی، حدیث صحیح السند مرحوم محمد بن یعقوب کلینی می‌باشد که از طریق علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از عمر بن اذینه از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که در آن آمده است: «... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ»؛ فرایض یکی پس از دیگری نازل می‌شد و ولایت آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن خداوند - عزوجل - فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه امام [در تبیین آیه] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این فریضه، واجب دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] فرایض کامل شد».

این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب خدا می‌داند، در چندین روایت شیعی به چشم می‌خورد. در مصادر شیعی حدیث نزول آیه اکمال درباره ولایت امام علی(ع) از رسول مکرم اسلام(ص)، امام علی(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، امام حسن عسکری(ع)، عبدالله بن عباس، ابوهریره و زید بن ارقم نقل شده است.

شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره زمان و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در عرفه، نزول در غدیر) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به اعلان ولایت امام علی(ع) است. شاهد بر این وجه جمع، حدیثی است که ابن طاووس از احمد بن محمد الطبری - معروف به خلیلی - نقل کرده است. وی در این روایت از امام باقر(ع) این‌گونه نقل کرده است: «چون پیامبر خدا(ص) در عرفه وقوف کردند، جبرئیل این آیه را نازل کرد و گفت: ای محمد(ص)، علی(ع) را بر پا کن و بر ولایت او بیعت بگیر...؛ پس حضرت از توطئه اهل نفاق و شقاوت که مبادا در بین امت تفرقه بسازند یا آنان را به جاهلیت برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از دشمنی و کینه‌توزی عده‌ای نسبت به امام علی(ع) با خبر بودند. از این رو، از جبرائیل تضمین خواستند... تا به غدیرخم رسیدند.»...

برخی از بزرگان شیعه و برخی از اهل سنت نیز این احتمال را داده‌اند. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا(ص) از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و ارتداد آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «عصمت» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از خداوند تضمین خواستند که در پی آن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ اعلان گردید. آنگاه حضرت در غدیر به طور رسمی ولایت امام علی(ع) را اعلان کردند و پس از آن دوباره آیه اکمال نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از زید بن ارقم صحابی است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید: «إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...»؛ «همانا جبرئیل روح الامین بر رسول خدا(ص) که در عصر روز عرفه ولایت علی بن ابی طالب(ع) را فرود آورد، رسول خدا(ص) دلتنگ شدند؛ زیرا از تکذیب اهل نفاق و افک بیمناک بودند؛ به همین رو حضرت گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان مشورت کرد تا آن را در موسم اعلان فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم».

در این احتمال، آیه دو بار نازل شده و هر دو بار پیامبر اکرم(ص) آن را ابلاغ کرده‌اند؛ یکبار در عرفه برای برخی صحابه که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در غدیر به طور رسمی برای عموم مردم. احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و پیامبر خدا(ص) نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت نزول آیه با مسئله غدیر و آیه عصمت ارتباط وثیق دارد. باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا(ص) در حجة الوداع در مکان‌های اجتماع عمومی مردم، از جمله در مسجد خیف، در روز عرفه و در غدیر، حدیث ثقلین و در حجة الوداع در خطبه عرفات، حدیث «اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً» را اعلان کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم(ص) در حجة الوداع - افزون بر آموزش مناسک حج به مردم - اتمام حجت بر مردم درباره ثقلین بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط پیامبر خدا(ص) در اجتماع مردم، یأس کفار، اکمال دین، اتمام نعمت، و خشنودی خدا از اسلام به وجود آمد و آیه اکمال به همین علت نازل شد و حضرت رسول(ص) نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و حادثه غدیر در واقع شرح و توضیح پیامبر معظم اسلام(ص) درباره حدیث ثقلین بوده است.

این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته روایت است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از نزول آیه در عرفه حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته احادیث که علت نزول را غیر از ولایت امام علی(ع) می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و نقد دیدگاهای اهل سنت» خواهد آمد. پس از اثبات این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی(ع) نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد: اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «مولی» در حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از دین می‌شود، تنها اعلان دوستی و وفاداری به امام علی(ع) نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان امامت و پیشوایی ایشان خواهد بود. ثانیاً: اسلامی که مورد رضایت خداست، مرتبط با ولایت امام علی(ع) است؛ زیرا در این آیه می‌فرماید: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾؛ بنابراین، آنان که از این ولایت سرباز می‌زنند، در متن دینی که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و اسلام آنان از دایره اسلام مرضی خدا بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از خطبه غدیریه پیامبر اکرم(ص) به همین مطلب اشاره دارد: «اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَنْزَلْتَ عَلَيَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ لِعَلِيٍّ وَلِيِّكَ عِنْدَ تَبْيِينِ ذَلِكَ بِتَفْضِيلِكَ إِيَّاهُ بِمَا أَكْمَلْتَ لِعِبَادِكَ مِنْ دِينِهِمْ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِنِعْمَتِكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَقُلْتَ ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنِّي قَدْ بَلَّغْتُ»؛ خداوندا، همانا تو بر من چنین نازل کردی که امامت برای علی ولی تو است؛ در آن هنگام که وی را برتری بخشیدی و با امامت او، دین بندگانت را کامل و نعمت را بر آنان تمام کردی و برای آنان اسلام را به عنوان دین، پسندیدی و فرمود: «هر کسی غیر از اسلام دینی جستجو کند، از او پذیرفتنی نیست و در آخرت از زیانکاران خواهد بود». خدایا، تو شاهد باش که من پیام تو را رساندم».

ثالثاً: آیه اکمال با آیه تبلیغ، آیات ولایت، آیه اولی الامر و سایر آیات ولایت اهل بیت، ارتباط وثیق می‌یابد و در این زمینه مفسِّر یکدیگر می‌شوند و معنای هر کدام در جای خود آشکار می‌گردد؛ همان‌گونه که احادیث صحیح السند از مصادر روایی شیعی بر این مطلب دلالت می‌کند.

جستارهای وابسته

• اکمال دین
• غدیر خم
• امامت امام علی
• جامعیت اسلام

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی
2. علوی، مهوش‌السادات، مقاله «آیه اکمال دین»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. خراسانی، علی، مقاله «آیات نام‌دار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
4. نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت