حضرت خضر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت خضر است. حضرت خضر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت خضر در قرآن - حضرت خضر در علوم قرآنی - حضرت خضر در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

"خضر" را از ریشه "خُضْرَة" به معنای رنگ سبز و گیاهان سبز دانسته‌اند. این واژه در فارسی، بیشتر به کسر "خاء" و سکون "ضاد" تلفظ می‌شود که به جهت تخفیف بر اثر فزونی کاربرد و فصاحت بیشتر تأیید شده است، هرچند ضبط آن به فتح "خاء" و کسر "ضاد" درست است. تلفظ "خَضَر" را نیز جایز دانسته‌اند. بر این اساس، "خَضِر" به معنای "سبز رنگ" و "همه روییدنی‌های سبز و با طراوت" است.

"خضر" در منابع اسلامی، از پیامبران الهی و آموزگار موسی (ع) یاد شده است. نام اصلی او را به اختلاف "بَلْیا"، "بالیا"، "تالیا"،ref>معانی الاخبار، ص ۴۹؛ الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۲۲۱؛ قصص‌الانبیاء، جزائری، ص ۲۹۳.</ref> "ایلیا"، "حَلْقیا"،ref> عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۵۰۷.</ref> "عامر"، "معمر"، "خضرون"، "خضرویه"، "خلعبا"، "جعلیا" و "جعدا" گفته‌اند. بعضی از این نام‌ها برخاسته از تصحیف و اشتباه در اعراب و نقطه‌گذاری و مانند آن، یا صرفا اوصاف وی هستند. در سبب نامگذاری وی به خضر، برخی مقام ولایت اما بیشتر معجزه او را با آن مرتبط دانسته‌اند؛ با این توضیح که هرگاه روی چوبی خشکیده یا زمین بی‌گیاه نشسته و می‌ایستاد یا نماز می‌خواند، آن چوب سبز می‌شد و در آن مکان یا پیرامون آن، گیاه می‌رویید وجه دوم که مؤیّد روایی هم دارد، با وجه نخست سازگار است.

در نام پدر و نسب ایشان نیز اختلاف است: بیشتر پدر وی را پادشاهی به نام "مَلْکان" گفته‌اند که با سه تا ۵ واسطه به سام، پسر نوح (ع) می‌رسد و برخی او را از بنی‌اسراییل و نام پدرش را "عامیل" از نسل پنجم یا ششم حضرت اسحاق (ع) دانسته‌اند. خضر، از اعلام نامصرّح قرآن است و براساس احادیث اسلامی و روایت‌های تفسیری، تعبیر ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾ اشاره به اوست. همراهی موسی (ع) با خضر (ع) برای بهره‌مندی از دانش وی، تأکید خضر بر عدم تاب موسی (ع) در همراهی با او، نابردباری و اعتراض موسی (ع) در برابر اقدام به ظاهر نادرست خضر در شکافتن کشتی، کشتن پسری نوجوان و بیگناه و ترمیم یک دیوار، پرده برداشتن خضر از حکمت و راز کارهای خویش و سرانجام، جدا شدن از موسی (ع) محتوای اصلی برخی آیات‌اند. ﴿ فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا قَالَ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا قَالَ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلا تَسْأَلْنِي عَن شَيْءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا قَالَ لا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُّكْرًا قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكَ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِي صَبْرًا قَالَ إِن سَأَلْتُكَ عَن شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلا تُصَاحِبْنِي قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّي عُذْرًا فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا ﴾ براساس برخی سخنان تأیید نشده، شخصیت‌های نامصرّح قرآنی دیگری هم با خضر (ع) تطبیق شده‌اند؛ مانند کسی که ۱۰۰ سال پس از مرگش زنده شد ﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. همچنین یکی از اطرافیان سلیمان (ع) که برخوردار از علم کتاب بود ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ﴾.

داستان همراهی موسی و خضر (ع)

درباره داستان موسی و خضر (ع) و حوادث پیش آمده در سفر آنان، بسیار داستان‌پردازی و افسانه‌سرایی شده است. این داستان هرچند اسرارآمیز و حیرت‌انگیز است، در قرآن حکایتی با واقعیت و شخصیت‌های عینی و خارجی گزارش شده است. قرآن بی پرداخت صریح به چرایی و زمینه‌های پیدایی این رخداد، حضرت موسی (ع) را در حالی به تصویر می‌کشد که به جد می‌خواهد هرچند با صرف زمان بسیار، خود را به محل برخورد دو دریا ﴿مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ﴾ برساند: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا﴾، ﴿فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا﴾ مجموع آیات نشان می‌دهد که دیدار موسی و خضر (ع) در پی دستور و راهنمایی غیبی انجام گرفته است. احادیث اسلامی نیز مؤید این معنایند. آن حضرت هرچند اجمالاً از مکان دیدار با خضر (ع) با عنوان مجمع‌البحرین و مکانی اسرارآمیز خبر داشت، موقعیت دقیق آن را نمی‌شناخت، از این‌رو حضرت موسی (ع) و همراه وی در مسیر خود، همانجا کنار صخره‌ای استراحت کرده و سپس به جستجوی خود ادامه می‌دهند. آنان ماهی‌ای را که غذایشان بود کنار صخره فراموش می‌کنند و ماهی به گونه شگفت‌انگیزی زنده شده و راه دریا را در پیش می‌گیرد: ﴿فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا﴾. و همراه موسی (ع) فراموش می‌کند که آن حضرت را از این حادثه شگفت آگاه سازد. هنگامی که آنجا را پشت سر گذاشته و با پیمایش مسافتی خسته می‌شوند، حضرت موسی (ع) از همراه خود می‌خواهد که غذایشان را بیاورد؛ اما وی از جا ماندن آن کنار صخره و راهی شدن ماهی به دریا خبر می‌دهد و آن حضرت می‌گوید: همان چیزی است که جویای آن هستیم و سپس از همان راهی که آمده بودند بازگشته و خضر (ع) را در آنجا می‌یابند: ﴿ فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا ﴾. شماری از مفسران دو دریایی را که نقطه تلاقی آنها، جای دیدار موسی و خضر (ع) یاد شده، دریای روم (مدیترانه) و دریای فارس (خلیج فارس) و منطقه میان آن دو تفسیر کرده‌اند؛ البته این تفسیر نیازمند توسعه در اطلاق واژه "مجمع" است. سخنان دیگری نیز گفته‌اند. حضرت موسی (ع) در دیدار با خضر (ع) و با هدف بهره‌مندی از دانش خدادادی او خواستار همراهی با وی می‌شود: ﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾ و خضر (ع) گوشزد می‌کند که موسی (ع) آگاهی لازم را درباره رمز و راز کارهای او و هرگز تاب همراهی وی را ندارد: ﴿قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا﴾ و حضرت موسی (ع) به خویشتن‌داری و فرمانبری تعهد می‌سپارد و خضر از وی می‌خواهد که در صورت همراهی، درباره کارهای او هیچ‌گونه پرسشی نکند تا خود در این باره توضیح دهد: ﴿قَالَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا﴾، ﴿قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا﴾ خضر (ع) در مدت همراهی با موسی (ع) به سه اقدام ظاهرا نادرست دست می‌زند که اعتراض شدید موسی (ع) را برمی‌انگیزد و برخلاف تعهدی که داده بود تاب نیاورده و درباره آنها توضیح می‌خواهد. کاربرد مکرّر ضمیر تثنیه برای اشاره به موسی و خضر (ع) نشان می‌دهد که جوانِ همراه موسی (ع) در این سفر همراه آنان نبوده است. ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا﴾، ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا﴾، ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا﴾.

شکافتن کشتی

قرآن کریم پس از گزارش سوار شدن آن دو به کشتی از اقدام خضر بر ایجاد شکاف در کشتی خبر می‌دهد: ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا﴾ حضرت موسی (ع) با اعتراض به اقدام خضر (ع) آن را تقبیح کرده و سبب غرق شدن مسافران کشتی می‌خواند. واکنش موسی (ع) و سخن خضر (ع) درباره دلیل کار خود ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا﴾، ﴿فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا قَالَ لا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا ﴾ نشان می‌دهند که شکاف کشتی چشمگیر بوده است. خضر (ع) در برابر اعتراض موسی (ع) گفته خویش درباره ناشکیبایی او در همراهی با خود را یادآوری می‌کند و موسی (ع) آن را از سر فراموشی خوانده و از خضر (ع) می‌خواهد که در این باره سختگیری نکند: ﴿قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا﴾

کشتن نوجوان

در ادامه سفر، آن دو نوجوانی را می‌بینند و خضر (ع) او را می‌کشد. حضرت موسی (ع) با بیگناه خواندن نوجوان از قتل او به شدت انتقاد و آن را تقبیح می‌کند: ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا﴾ و خضر دوباره گفته خویش درمورد ناشکیبایی موسی (ع) در همراهی با وی را یادآوری می‌کند و آن حضرت می‌گوید: اگر بار دیگر از سر بی‌صبری پرسشی کند، خضر (ع) عذر دارد که دیگر با وی همراهی نکند: ﴿قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿قَالَ إِنْ سَأَلْتُكَ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِي قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّي عُذْرًا﴾

ترمیم دیوار

در ادامه مسیر، موسی و خضر (ع) وارد دهکده‌ای می‌شوند که مردم آنجا به رغم درخواست غذا از مهمان کردن آن دو خودداری می‌کنند؛ ولی خضر (ع) دیواری کهنه و در حال خراب شدن را بی‌هیچ چشمداشتی ترمیم می‌کند: ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا﴾ و این کار دوباره مایه شگفتی و اعتراض موسی (ع) می‌شود که دست‌کم در برابر این کار، مزدی می‌گرفتی. این بار خضر (ع) راه خود را از موسی (ع) جدا کرده و به بیان حکمت و دلیل کارهای سه‌گانه خویش می‌پردازد: ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرً قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًاا﴾ دقت در آیات نشان می‌دهد که آن دو گرسنه بوده‌اند و پیشنهاد موسی (ع) برای گرفتن مزد با هدف تأمین غذا و رفع گرسنگی بوده است. بر اساس پاره‌ای گزارش‌ها ترمیم دیوار از راه کرامت و اعجاز و به شکل خارق‌العاده انجام گرفته است؛ اما خرده‌گیری موسی (ع) درباره مزد نگرفتن نشان می‌دهد که خضر (ع) با شیوه مرسوم به نوسازی دیوار پرداخته است و گزارش‌های یاد شده معتبر نیستند..

حکمت اقدامات خضر (ع)

خضر (ع) در وقت جدایی، از راز کارهایش که موسی (ع) را ناشکیبا کرده بود، پرده برداشت: در توجیه شکافتن کشتی، آن را از آنِ بینوایانی خواند که در دریا کار کرده و از این راه زندگی خود را تأمین می‌کنند و چون پادشاه ستمگری در کمین آنان بود که کشتی‌های سالم را به زور می‌گرفت، وی خواست با معیوب ساختن کشتی، پادشاه را از تصرف آن منصرف سازد: ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا﴾ درباره کشتن پسر نوجوان می‌گوید: او پدر و مادر مؤمنی داشت و ترس آن می‌رفت که وی با کفر و سرکشی خود آن دو را در تنگنا گذارد و بیازارد و او وی را کشت تا خدا فرزند مؤمن‌تر و نیکوکارتری که حقوق پدر و مادر را بیشتر رعایت می‌کند، جایگزین او کند: ﴿وَأَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا﴾، ﴿فَأَرَدْنَا أَنْ يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا﴾ سرانجام، در توجیه ترمیم دیوار می‌گوید: دیوار از آنِ دو پسر یتیم از اهالی آن شهر و زیر آن گنجی متعلق به آن دو نهان بود و چون پدر آنها مرد صالحی بود، خدا رحمت خود را شامل حال آنان کرد و خواست تا به سن رشد و توانایی رسیده و گنج خود را از آنجا بیرون بیاورند: ﴿وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا﴾ بر اساس آیات قرآن و احادیث اسلامی حضرت موسی (ع) نمی‌دانست که خضر (ع) کارهای خود را دقیقا برپایه حکمت و فرمان الهی انجام می‌دهد، از این رو آن کارها را که ظاهراً آشکارا برخلاف عقل و شرع بودند، برنتابیده و تقبیح می‌کرد. خضر (ع) بیتابی او به سبب نداشتن آگاهی لازم در این‌باره را پیش‌بینی کرده بود، از این رو زمانی که وی از انجام دادن آن اعمال بر اساس فرمان الهی و حکمت‌های آنها پرده برداشت، موسی (ع) لب فرو بست. ﴿قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا﴾، ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا ﴾..

پیام داستان

به پیام داستان حضرت موسی و خضر (ع) و هدف از حکایت آن، در منابع حدیثی و تفسیری اهتمام شده است. شاید بر اساس خود آیات قرآن بتوان مهم‌ترین پیام داستان را فهماندن این نکته دانست که همه کارهای الهی کاملاً بر اساس حکمت و هدفمندی‌اند و انسان به سبب ناآگاهی از پس پرده حوادث، ناشکیبایی کرده و ناخشنود می‌شود؛ ولی اگر از حکمت‌های آن آگاه بود، به درستی داوری و در برابر حوادث به ظاهر ناگوار بردباری می‌کرد. توجه به این مهم، احساس رضایت را در انسان پدید آورده و نگرش او را دگرگون می‌سازد.

ناچیز بودن دانشِ هرچند گسترده بشر در سنجش با حقایق هستی، به ویژه علم بی‌نهایت خدا را پیام دیگر داستان برشمرده‌اند. بر اساس احادیث منابع شیعه و سنی، حضرت موسی (ع) خود را داناترین بنده خدا می‌دانست و خدا با مأموریت همراهی وی با خضر (ع) داناتر از او را به وی نشان داد. بر اساس روایتی دیگر، حضرت موسی و خضر (ع) در مسیر خود پرنده‌ای را می‌بینند که قطره‌ای از آب دریا را با منقار خود برمی‌دارد و خضر (ع) ناچیز بودن دانش خویش و موسی (ع) در برابر علم الهی را به ناچیز بودن آب درون منقار پرنده در برابر آب دریا مانند می‌کند. رعایت کمال ادب، تواضع و متانت شاگرد و معلم در برابر یکدیگر، پیام دیگر این رخداد است. حضرت موسی (ع) که خود کلیم‌الله و از پیامبران اولواالعزم است، بی هیچ تکبری از خضر برای همراهی و بهره‌مندی از دانش او اجازه گرفته و تعهد می‌دهد طبق خواسته وی عمل کند و خضر (ع) نیز با کمال ادب با وی رفتار کرده و در گفته‌های خویش خوبی‌ها را به خدا و کاستی‌ها را به خود نسبت می‌دهد.

شخصیت خضر (ع)

یادکرد ستایش‌آمیز قرآن از خضر (ع) و برخوردار خواندن وی از موهبت و تعلیم الهی، گویای شخصیت برجسته و جایگاه بلند او نزد خداست: ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾ رفتار متواضعانه و مؤدّبانه حضرت موسی (ع) با وی ﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾، همچنین روایات اسلامی نیز مؤیّد این معنایند، هرچند در مقام سنجش، برخی روایات برتری مقام موسی (ع) را می‌رسانند ..

نبوت خضر (ع)

در پیامبر بودن خضر (ع) اختلاف است. قرآن در این باره سخن صریحی ندارد و شماری از صاحب‌نظران، رحمت یاد شده در آیه را نعمتی ویژه خوانده و معتقدند که برخورداری خضر (ع) از آن بر اثر بندگی خدا و بی‌وساطت اسباب عادی بوده است و تعبیر یاد شده را دلیل پیامبر بودن وی دانسته‌اند: ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾ در مقابل، برخی با تفسیر رحمت یاد شده به مقام ولایت، خضر را "ولیّ" دانسته‌اند. (ولایت) معتقدان به نبوت خضر (ع) در رد دیدگاه مقابل، با اشاره به اضافه شدن "عند" به ضمیر جمعِ "نا" گفته‌اند: قرآن برخلاف ولایت ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾،﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ در انتساب نبوت و امور مربوط به آن به خدا بیشتر ضمیر جمع به کار می‌برد ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾، ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾، ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَإِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ﴾، ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ که شاید اشاره به نقش فرشتگان در امر وحی و مانند آن باشد. افزون بر آن، خضر (ع) در پاسخ به اعتراض موسی (ع) اقدامات خود در سفر را به شکل کنایی به خدا نسبت می‌دهد: ﴿وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا﴾. و در برخی روایات نیز به پیامبری خضر (ع) تصریح شده است. همراهی حضرت موسی (ع) با خضر برای بهره‌مندی از دانش او نیز مؤیّد دیگری بر نبوت وی دانسته شده است. بر اساس پاره‌ای احادیث، هریک از این دو پیامبر الهی مسئولیتی ویژه خود داشته که در توان دیگری نبوده است. براساس همین دیدگاه، خضر (ع) را گاهی با پیامبرانی چون "ارمیا"، "یسع"، "الیاس" و "جرجس" یکی شمرده‌اند..

دانش خضر

آیات قرآن از دانش ویژه خضر (ع) و تعلیم آن به دست خدا حکایت می‌کند: ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾ در منابع تفسیری و عرفانی با اثرپذیری از قرآن از دانش یادشده به "علم لدنی، علم باطن و... و دریافت آن مستقیما از خدا و بی‌وساطت اسباب عادی و بر اثر بندگی پروردگار یاد می‌شود که ماهیت، زمینه‌ها و ابزار شناختی متفاوت در مقایسه با شناخت‌های دیگر دارد. آیات قرآن و پرده برداشتن خضر (ع) از حکمت اقدامات سه‌گانه خویش در پایان سفر مشترک با موسی (ع) نشان می‌دهند که دانش خضر (ع) یا بخشی از آن آگاهی از تأویل رویدادها و حکمت و علت ناپیدای آن بوده است: ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا﴾، ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا ﴾حضرت موسی (ع) ضمن بزرگ شمردن دانش وی، آن را مایه رشد و هدایت به سوی کمال خوانده و خواستار بهره‌مندی از آن می‌شود: ﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾ برتری علمی موسی (ع) و خضر (ع) نسبت به یکدیگر از موضوعات مذکور در منابع اسلامی است: شماری از احادیث برتری علمی حضرت موسی (ع) و پاره‌ای دیگر داناتر بودن خضر (ع) را می‌رسانند و دسته سومی از روایات، اختلاف احادیث یاد شده را بر دوگانگی دانش آنها حمل می‌کنند. این دیدگاه، مورد پذیرش قرار گرفته و با آیات قرآن تأیید شدنی است. بی‌اطلاعی حضرت موسی (ع) از علم تأویل حوادث و درخواست فراگیری آن از خضر (ع) به صراحت در قرآن آمده است. ﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾، ﴿وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا﴾، ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا﴾.

حیات جاوید خضر (ع)

حیات جاوید خضر (ع) و پیوند آن با آب چشمه زندگانی، نسبتا گسترده در منابع اسلامی بازتاب یافته است. بر اساس روایات گوناگون شیعه و سنی وی برخوردار از عمری دراز و اکنون در قید حیات است. این اعتقاد را باور بیشترین مسلمانان دانسته‌اند . دسته‌ای از احادیث حضور خضر (ع) را در دوره‌های گوناگون تاریخی گزارش می‌کنند که همراهی او با شماری از پیامبران و صالحانی چون ذوالقرنین، دیدار وی با اهل بیت (ع) چه در زمان حیات پیامبر اسلام (ص) یا هنگام رحلت آن حضرت و پس از آن در دوره پیش از غیبت کبرا و پس از آن و حضور همیشگی او در مراسم حج از این دست‌اند. در برخی احادیث، نوشیدن از آب چشمه حیات، راز طول عمر او دانسته شده است و اینکه ماهی موسی (ع) نیز بر اثر همین آب زنده شد. علامه طباطبایی گفته‌اند که این احادیث یقین‌آور و دارای مؤید عقلی و نقلی دیگری نیستند. به اعتقاد وی، دادن عمر دراز به شماری از بندگان، برای خدا دشوار نیست و هیچ دلیل عقلی و نقلی نیز آن را نفی نمی‌کند، چنان که پیامبرانی چون نوح، ادریس، الیاس، عیسی (ع) و امام مهدی همچنین ابلیس بر اساس دیدگاه مشهور، عمری دراز دارند. برخی نیز کوشیده‌اند از هر راهی با نفی عمر طولانی و زنده بودن خضر (ع) اعتقاد به مهدویت و امکان زنده بودن امام مهدی را انکار کنند.ادله این گروه را علمای شیعه نقد کرده‌اند. اماکنی منسوب به خضر و مورد توجه مسلمانان هستند: بر اساس برخی روایات، بخش‌هایی از مسجد جامع کوفه و مسجد سهله به خضر (ع) منسوب‌اند. نام خضر در متون عرفانی هم فراوان آمده و بیش از همه به علم،ادب و ولایت ایشان توجه کرده و او را یکی از قطب‌ها و استوانه‌های عرفان شناسانده و داستان همراهی او با موسی (ع) را یاد کرده و از حکمت‌ها و اشارات آن بهره جسته‌اند. گاهی نیز از ارتباطات عرفا با وی سخن به میان رفته است. در شعر و ادبیات فارسی، به ویژه در گونه عرفانی آن نیز نام خضر (ع) و آب حیات فراوان دیده می‌شودو او نماد هادی و راهنماست.

منابع

• ابراهیمی، ایمان، مقاله «خضر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲