مواسات در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مواسات است. مواسات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مواسات در لغت - مواسات در اخلاق اسلامی - مواسات در تاریخ اسلامی - مواسات در معارف دعا و زیارات - مواسات در معارف و سیره نبوی - مواسات در معارف و سیره علوی - مواسات در معارف و سیره حسینی - مواسات در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مواسات، در لغت، به معنای مساعدت، دستگیری، همیاری، تعاون، برابر داشتن، غمخواری، یاری گری، مددکاری، مشارکت و سهیم ساختن در مال آمده است. پس، بنا بر اصل مواسات، مسلمانان باید نیازمندان و دوستان را شریک و سهیم در مال و معاش خود بدانند و نیاز آنان را برآورده سازند. همچنین با آنها اظهار همدردی کرده، خود را شریک در مشکلات آنان بدانند؛ به همین دلیل، از مفاهیم مهم ارزشی که در نظام اخلاقی دین اسلام و سیره نبوی (ص) به آن بسیار توجه و سفارش شده، "مواسات" است.

پیامبر (ص)؛ اسوه مواسات‌

مواسات در سیره و کلام نبوی (ص) اهمیت و جایگاه خاصی دارد؛ به طوری که پیامبر گرامی اسلام (ص) هدف از آفرینش خود را به کمال رساندن انسان‌ها دانسته، می‌فرماید: «‌ إِنَّمَا بُعِثْتُ‌ لِأُتَمِّمَ‌ مَكَارِمَ‌ الْأَخْلَاقِ‌»؛ به درستی که من برای به نهایت رسانیدن مکارم و نیکویی‌های اخلاق برانگیخته شده‌ام.

از نظر حضرت رسول (ص) یاری کردن برادران دینی و توجه به امور آنان و مواسات با ایشان از والاترین عبادت‌ها و نشانه کمال بندگی حق است، به طوری که آن حضرت، ایمان حقیقی را در گرو مواسات دانسته، می‌فرمایند: هر کس فقیر را در مال خویش، شریک و با مردم به انصاف رفتار کند، او مؤمن حقیقی است. ایشان همچنین مواسات را شریف‌ترین کارها برشمرده و فرموده‌اند: "سرآمد امور سه چیز است: یاد خدا در همه حال، رعایت انصاف و تقسیم مال با برادر دینی".

پیامبر (ص) برای توجه بیشتر مسلمانان به حل مشکلات یکدیگر و بی‌اعتنا نبودن به مسائل و حوادث ناگواری که برای برادران دینی‌شان اتفاق می‌افتد، پیوسته مسلمانان را به یاری مواسات یکدیگر فرا می‌خواندند. روایت شده است که رسول خدا (ص) خطاب به اهل مدینه فرمودند: "مؤمنان، دوستان و سرپرستان یکدیگرند. شایسته نیست مؤمنان شخص عیال‌مند و قرض‌دار را به حال خویش واگذارند؛ بلکه باید برای یاری افراد از پای در آمده برخاسته، به آنان مدد رسانند...". همچنین پیامبر (ص) فرموده‌اند: هر کس شب را به روز برساند و به امور مسلمانان توجه نداشته باشد، مسلمان نیست و نیز فرموده‌اند: هر کس صدای کمک‌خواهی مردی را بشنود که فریاد می‌زند: مسلمانان به دادم برسید؛ ولی جوابش را ندهد و به او کمک نکند، مسلمان نیست.

پیامبر گرامی اسلام (ص) در قول و عمل، مسلمانان را به مساوات و گشودن گره از کار یکدیگر فرا می‌خواندند؛ به گونه‌ای که روایت شده است، کسانی که در راه همدردی و کمک به دیگران سعی بیشتری از خود نشان می‌دادند، در نظر رسول خدا (ص) اجر، قرب و منزلت والاتری داشتند.

البته مساوات، در احادیث اسلامی و نبوی (ص) مردم فقط به رعایت در امور مادی سفارش نشده‌اند و امور غیر مادی نیز در نظر گرفته شده است. مواسات در روایات اسلامی و نبوی (ص) گاه به معنی سهیم کردن دیگران با خود در بهره‌گیری از مواهب زندگی و امکانات مادی است و گاه در رعایت عدالت در برخورد با دیگران و نیز مواسات در امور معنوی است</ref>.

رسول خدا (ص) جامعه مؤمنان را به پیکر انسان تشبیه کرده‌اند که اعضای آن نمی‌توانند به درد و رنج عضو دیگر بی‌تفاوت باشند: "مثل مؤمنان در پیوند و دوستی و محبت و رحمت به هم و اهمیت دادن به سرنوشت یکدیگر مثل یک پیکر زنده است که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اجزای پیکر با آن اظهار همدردی می‌کنند".

مواسات انصار با مهاجران‌

پایه‌های حکومت اسلام در مدینه با مواسات و همکاری همه مسلمانان استقرار یافت و مشکلات آغازین جامعه اسلامی با احساس همدردی، مشارکت و سهیم ساختن دیگران در مال و زندگی برطرف شد؛ به گونه‌ای که این همکاری بین انصار و مهاجران در صدر اسلام، زمینه‌های رشد و بالندگی جامعه را فراهم آورده، موفقیت‌ها و پیروزی‌های مسلمانان را در آینده‌ای نزدیک رقم زد. ‌ رفتار انصار با مهاجران از بهترین و زیباترین جلوه‌های مواسات در اسلام است مسلمانانی که برای پیوستن به رسول خدا (ص) تمام دارایی خود را رها و گروه گروه به مدینه هجرت می‌کردند، در این شهر در پناه لطف و احسان انصار قرار گرفتند و انصار آنان را در خانه‌های خود جای داده، حتی آنان را در خانه و دارایی‌های خود شریک کردند.

در مدینه خانه‌های زیادی بودند که مهاجران با انصار در آن به صورت مشترک زندگی می‌کردند، مانند منازل سعد بن خیثمة و منذر بن محمد بن عقبة، منزل سعد بن خیثمة، به "بیت العزاب" معروف شده بود؛ زیرا افراد مجرد مهاجر در آنجا سکونت داشتند. در منزل منذر بن محمد بن عقبة نیز زبیر بن عوام با همسرش - أسماء بنت أبی‌بکر- و أبوسیرة بن أبی وهب با همسرش - أم کلثوم بنت سهیل - زندگی می‌کردند.

شکوه مواسات انصار با مهاجران در خانه "سعد بن ربیع انصاری" به اوج خود رسید و زمانی که پیامبر (ص) بین او و "عبدالرحمن بن عوف" پیمان برادری بست، سعد پس از مراسم اخوت، خطاب به عبدالرحمن گفت: "برادر! من ثروتمندترین فرد انصارم و آماده‌ام مال خود را با تو نصف کنم و دو همسر دارم که حاضرم هر کدام را که بپسندی، طلاق دهم تا پس از پایان عدّه طلاق، تو او را به همسری خویش انتخاب کنی!" پس، عبدالرحمن در حق او دعا کرد و گفت: "خداوند به مال و خاندانت بر کت دهد! مرا بدانها نیازی نیست؛ تو فقط راه بازار را به من نشان بده تا خود از طریق کسب و کار، روزی خویش را فراهم آورم".

نقل شده است، انصار در هنگام برداشت محصول خرما، آن را به دو بخش تقسیم می‌کردند و نصف بیشتر آن را به برادران مهاجر خود می‌دادند و از این کار، جز رضای خدا و بهشت او به چیز دیگری انتظار نداشتند.

رفع مشکلات مردم با همکاری‌

بر اساس آموزه‌های پیامبر (ص) بسیاری از مشکلات مهاجران بی‌خانمان با جای گرفتن در خانه‌های انصار برطرف شد و فقر آنان با تقسیم اموال انصار با آنها به چشم نیامد. آموزه‌ها و رهنمودهای پیامبر اکرم (ص) چنان بر مسلمانان اثر گذاشته بود که آنان داوطلبانه حاضر بودند حتی زنان خود را طلاق دهند تا به همسری مهاجرانی در آید که نتوانسته بودند همسران خود را همراه بیاورند و مهاجران که از رفتار انصار و مواساتشان در شگفت بودند، به پیامبر (ص) گفتند: "ای رسول خدا! ما هرگز مانند این قوم که به نزد آنان وارد شده‌ایم، ندیدیم که در مال کمشان، بهترین مواسات و در مال زیادشان هم بهترین بذل را به جا آوردند؛ به گونه‌ای که هزینه‌های زندگی ما را کفایت کرده، در هزینه زندگی و مسکن با ما شریک شدند".

ضرورت مواسات در اسلام

نشانه جامعه ایمانی تکافل اجتماعی و مواسات اهل ایمان با یکدیگر است. «مواسات» در لغت به معنی مساعدت، دستگیری، همیاری، تعاون، برابر داشتن، غمخواری، یاری‌گری و مددکاری به مال است. و نیز معاونت یاران و دوستان و مستحقان در معیشت و تشریک ایشان در قوت و مال است. همچنین کسی را به مال خود برابر گردانیدن است. مواسات کردن یعنی دیگری را در تن و مال چون خود شمردن، یاری و غمخواری کردن با کسی در مال و جان و کسی را در چیزی همچون خویشتن داشتن. به نظر ملا محسن فیض کاشانی مواسات میان برادران ایمانی عبارت از یاری کردن یکدیگر به جان و مال و سایر امور در تمام آن چیزهایی است که نیازمند یاری یکدیگرند، چنان که عرب گوید: آسَیْتُهُ بِمَالِی مُوَاسَاةُ یعنی او را در مال خود با خویش برابر ساختم.

آدمی با دخول در ساحت دین خود را به کمال تعاون و تکافل و مواسات متصف می‌سازد. به بیان سید قطب در طبیعت فرد مؤمن یگانگی و یکپارچگی و وحدت وجود دارد و طبیعت مؤمن، طبیعت تکافل و تضامن است، و تضامن اهل ایمان در تحقق کارهای نیک و جلوگیری از امور ناپسند است. آدمی با زدن رنگ الهی بر خود، با اهل ایمان پیوند می‌خورد و همه، هم پشت یکدیگر و کمک کار یکدیگر می‌شوند تا برپا دارنده حق و جلوگیرنده باطل شوند؛ به بیان امیر مؤمنان علی (ع): «طَلَبُ‏ التَّعَاوُنِ‏ عَلَى‏ إِقَامَةِ الْحَقِّ دِيَانَةٌ وَ أَمَانَةٌ؛ طَلَبُ‏ التَّعَاوُنِ‏ عَلَى‏ نُصْرَةِ الْبَاطِلِ‏ جِنَايَةٌ وَ خِيَانَةٌ».

انسان اجتماعی است و جامعه انسانی بدون همراهی و مشارکت و همکاری (تعاون) و بدون مسئولیت مشترک و تأمین و تضامن (تکافل) و بدون یاری همه جانبه و برابر داشتن (مواسات) خالی از انسانیت است. ارزش و اعتبار جامعه انسانی به میزان تعاون و تکافل و مواسات آن است. میزان مسئولیت همگانی و همیاری جمعی و فداکاری عمومی و همکاری در تحقق نیکی‌ها و جلوگیری از بدی‌ها بیانگر میزان زنده بودن جامعه است. جامعه ایمانی چون پیکری است که با آسیب دیدن یک عضو دیگر اعضا متأثر و متألم می‌شوند و همه در دفع آن آسیب برمی‌آیند. رسول خدا (ص) فرمود: «مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ فىِ تَوَادَّهِمْ، وَ تَعاَطُفِهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ، مَثَلُ الْجْسَدِ إذَا اشْتَكَى مِنْهُ شَیءٌ تَدَاعَى لَهُ ساَئِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَ الْحمَّى».

بر اساس این گرایش و پیوند است که جامعه معنای الهی - انسانی می‌یابد. حقیقت آن است که با پیوند انسان‌ها به هم ارزش آنها ظهور می‌کند و سلامت جامعه تضمین می‌شود. با ظهور روح همبستگی و همیاری است که عمل صالح تحقق می‌یابد و جامعه به سوی کمال سیر می‌کند. امام صادق (ع) در تفسیر عمل صالح فرموده است که آن مواسات با برادران است: ﴿وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾ یعنی «بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ‏».

انسان حقیقتی ملکوتی دارد که «احسن تقویم» اوست، و این حقیقت نازل شده و قوس نزولی را طی کرده و در پایین‌ترین مراتب قرار گرفته است؛ و انسان باید به سوی حقیقت خود بازگردد. زندگی تلاش و مبارزه در سیر به سوی این مقصد است. ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾.

اگر انسان در این مرتبه نازله بماند، جز «خسران» بهره‌ای ندارد. ﴿وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ﴾. انسان در مرتبه «اسفل سافلین» خود می‌ماند و حقیقت خویش را تباه می‌سازد، مگر آنکه با «ایمان» و «عمل صالح» سیر به سوی کمال و قوس صعود را طی کند؛ با «عمل ایمانی».

﴿إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴾ و چنان‌که پیشوای صادق شیعه فرموده است، از جلوه‌های بارز عمل صالح «مواسات» است، که اگر این امور رنگ ببازد، انسانیت دفن گردد و ارزش‌های الهی بی‌رنگ شود و تباهی‌ها ظهور نماید، که انسان فارغ از «عمل ایمانی» و بریده از «تعاون و تکافل و مواسات» حیوانی است به ظاهر انسانی. ﴿يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾.

یعنی انسان در مرتبه حیوانی خود در زمین تباهگری می‌کند و خون می‌ریزد. بسیاری از فسادهای اجتماعی ریشه در عدم وجود تعاون و تکافل و مواسات دارد. ظهور تعاون و تکافل و مواسات در زندگی نشانه نزدیکی به ولایت الهی است؛ خود تمسک به ریسمان خداوند است، که پیوند انسان‌ها با هم رحمت خداست تا جایی که امام صادق (ع) فرموده است: «أَيُّمَا مُؤْمِنٍ أَتَى أَخَاهُ فِي‏ حَاجَةٍ فَإِنَّمَا ذَلِكَ‏ رَحْمَةٌ مِنَ‏ اللَّهِ‏ سَاقَهَا إِلَيْهِ وَ سَبَّبَهَا لَهُ فَإِنْ قَضَى حَاجَتَهُ كَانَ قَدْ قَبِلَ الرَّحْمَةَ بِقَبُولِهَا وَ إِنْ رَدَّهُ عَنْ حَاجَتِهِ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَى قَضَائِهَا فَإِنَّمَا رَدَّ عَنْ نَفْسِهِ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ سَاقَهَا إِلَيْهِ وَ سَبَّبَهَا لَهُ».

اهتمام در کفالت خویشاوندان عقیدتی، میزان پیوند با رحمت حق است. دین‌داری مدعیان دین را محکی سخت است، به طوری که تا آنجا بر پیوند مسلمانان با هم تأکید شده است که اگر کسی به این امور، یعنی رسیدگی به دیگران و کفالت سایران بی‌توجه باشد، به منزله خروج از ولایت الهی و قطع پیوند با خدا شمرده شده است، چنان که در حدیث امام کاظم (ع) آمده است: «مَنْ قَصَدَ إِلَيْهِ‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ إِخْوَانِهِ‏ مُسْتَجِيراً بِهِ فِي بَعْضِ أَحْوَالِهِ فَلَمْ يُجِرْهُ بَعْدَ أَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ فَقَدْ قَطَعَ وَلَايَةَ اللَّهِ عزَّوَجَلَّ».

و نیز این‌گونه بی‌توجهی‌ها دشمنی با سیره رسول خدا (ص) و خیانت به خدا و فرستاده او عنوان شده است، چنان که در حدیث امام صادق (ع) آمده است: «مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَمْضِي‏ لِأَخِيهِ‏ الْمُؤْمِنِ‏ فِي‏ حَاجَةٍ فَيَنْصَحُهُ‏ فِيهَا إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَيِّئَةً قُضِيَتِ الْحَاجَةُ أَمْ لَمْ تُقْضَ فَإِنْ لَمْ يَنْصَحْهُ فِيهَا خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ كَانَ النَّبِيُّ (ص) خَصْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

در منطق پیشوایان دین، برقراری مناسبات و روابط دینی در سایه همین امور اساسی اجتماعی است، چنان که در تعبیر پیشوای موحّدان، علی (ع) آمده است: «نِظَامُ الدِّينِ خَصْلَتَانِ: إِنْصَافُكَ‏ مِنْ‏ نَفْسِكَ‏، وَ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِكَ‏».

جامعه ایمانی به «اخوّت» بسته است، و هیچ چیز چون «مواسات» سبب پیوند و بقای برادری دینی نیست که امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است: «مَا حُفِظَتِ‏ الْأُخُوَّةُ بِمِثْلِ‏ الْمُوَاسَاةِ».

نشانه دین‌داری و بندگی خدا پیوند با بندگان اوست، و نشانه این پیوند، رسیدگی و اهتمام به امور آنان است. از رسول خدا (ص) پرسیده شد: «مَنْ‏ أَحَبُّ‏ النَّاسِ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏؟» (محبوب‌ترین مردمان نزد خدا کیست؟) فرمود: «أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاسِ». (سودمندترین آنان برای مردمان).

در منطق پیشوایان دین، مردمان به منزله عیال خداوند و خانواده اویند، و بهترین کسان نزد خداوند، سودمندترین ایشان نسبت به مخلوقات خداوند است، و کسی که در میان خانواده‌ای شادی بیافریند، چنان که در حدیث نبوی آمده است: «الْخَلْقُ‏ عِيَالُ‏ اللَّهِ‏ فَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ مَنْ نَفَعَ عِيَالَ اللَّهِ وَ أَدْخَلَ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ سُرُوراً».

هرچه مرتبه انسانیت آدمی بالاتر رود، و وجودش بسیطتر شود، و جانش لطیف‌تر گردد، دایره دوست داشتنش و گستره رحمتش وسیع‌تر می‌گردد تا جایی همگان را دوست بدارد، و برای نجات و سعادت همه آدمیان دل بسوزاند و تلاش کند، و در راه امنیت و رفاهت بشر گام زند؛ همان‌گونه که در دعای مبارک ماه رمضان از رسول اکرم (ص) وارد شده است: «اللَّهُمَّ أَغْنِ‏ كُلَّ‏ فَقِيرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيَانٍ اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدْيُونٍ [مَدِينٍ‏] اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ اللَّهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ اللَّهُمَّ فُكَّ كُلَّ أَسِيرٍ».

سخن از پیوندی شگفت است، که هرچه پیوند بنده‌ای با خالق هستی عمیق‌تر باشد، رحمتش به مظاهر او، و عشقش به جلوه‌های او، به خلق او، بیشتر خواهد بود. آنان که در سیر بندگی به جایی رسیده‌اند که نه به خود، به دیگران می‌اندیشند، نه برای خود، برای همگان طلب می‌کنند؛ درد و رنج و نیاز دیگر مردمان، آنان را به درد می‌آورد؛ وجودشان چنان لطیف شده است که گویا در همه جا و با همه کس حضور دارند؛ اندوه‌ها و دردهایشان بزرگ است؛ امنیت و رفاهت و هدایت همگان را می‌خواهند. آنان تا بدانجا پیش رفته‌اند که در پی ادای حاجت همه انسان‌ها و کفالت همه آدم‌ها و سعادت همه گروه‌هایند، و این امر حتی دشمنان را در بر می‌گیرد. این اوج تکافل انسانی است؛ و خداوند بندگانش را این‌گونه دوست دارد. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «‏قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلْقُ عِيَالِي فَأَحَبُّهُمْ‏ إِلَيَّ أَلْطَفُهُمْ‏ بِهِمْ وَ أَسْعَاهُمْ فِي حَوَائِجِهِمْ».

همچنین سفیان بن عیینه از امام صادق (ع) نقل کرده است که فرمود: «عَلَيْكَ‏ بِالنُّصْحِ‏ لِلَّهِ‏ فِي‏ خَلْقِهِ‏ فَلَنْ تَلْقَاهُ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْهُ».

آنان که خویشاوند دینی یکدیگرند، مسئولیتی بس سنگین‌تر از مسئولیت نسبت به همه خلق، در قبال هم دارند؛ و نشانه دین‌داری و بندگی، همت گماشتن به امور مسلمانان و خیرخواهی آنان است. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «أَنْسَكُ النَّاسِ‏ نُسُكاً أَنْصَحُهُمْ‏ جَيْباً وَ أَسْلَمُهُمْ قَلْباً لِجَمِيعِ الْمُسْلِمِينَ».

حقیقت آن است که خدای متعال به چیزی برتر و بهتر از رسیدگی به مردمان و اهل ایمان و ادای حق آنان عبادت نمی‌شود. در نظر پیام‌آور تکافل، یاری کردن برادران دینی و اهتمام به امور آنان و مواسات با ایشان از والاترین عبادت‌ها و نشانه کمال بندگی حق است، چنان‌که امام صادق (ع) در نامه‌ای که به اصحاب خود مرقوم فرمود و به آنان فرمان داد که آن را به یکدیگر بیاموزند و در آن نگاه کنند و فرمان‌های آن را از یاد نبرند و بدان‌ها عمل کنند، و آنان نیز این نامه را پس از فراغت از هر نماز می‌خواندند، آمده است: «فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللَّهِ (ص) كَانَ يَقُولُ إِنَّ مَعُونَةَ الْمُسْلِمِ‏ خَيْرٌ وَ أَعْظَمُ‏ أَجْراً مِنْ صِيَامِ شَهْرٍ وَ اعْتِكَافِهِ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ».

بر همین سیاق روایاتی بسیار از پیشوایان حق در توصیه و تأکید به یاری و رسیدگی به یکدیگر و مواسات با هم وارد شده است، از امیرمؤمنان علی (ع) چنین نقل شده است: «أَحْسَنُ‏ الْإِحْسَانِ‏ مُوَاسَاةُ الْإِخْوَانِ‏». و از امام صادق (ع) چنین روایت شده است: «تَقَرَّبُوا إِلَى‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ بِمُوَاسَاةِ إِخْوَانِكُمْ‏».

پیام‌آور مواسات، رسول خدا (ص) ایمان حقیقی را در گرو آن می‌دانست و می‌فرمود: «مَنْ‏ وَاسَى‏ الْفَقِيرَ وَ أَنْصَفَ‏ النَّاسَ‏ مِنْ نَفْسِهِ فَذَلِكَ الْمُؤْمِنُ حَقّاً».

پیشوایان دین تکافل را چنان والا می‌دانستند که امام صادق (ع) اقدام در این راه را چون جهاد در راه خدا معرفی کرده و فرموده است: «إِنَّ الْمُسْلِمَ إِذَا جَاءَهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَقَامَ مَعَهُ فِي‏ حَاجَةٍ كَانَ‏ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».

آن حضرت گام زدن در این راه را چون گام زدن در مبارک‌ترین ساحت‌ها، و تأمین نیازها را چون شهادت در بهترین میدان‌ها توصیف کرده است: «الْمَاشِي‏ فِي‏ حَاجَةِ أَخِيهِ‏ كَالسَّاعِي‏ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ قَاضِي حَاجَتِهِ كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَوْمَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ».

این‌گونه است که گام‌ها در آن روز که دل‌ها هراسان و دیده‌ها ترسان و بدن‌ها لرزان است، استوار خواهد بود، که هر کس صراط دنیا را به درستی عبور کند، صراط آخرت را عبور تواند کرد. از امام باقر (ع) روایت شده است که فرمود: «مَنْ‏ مَشَى‏ فِي‏ حَاجَةٍ لِأَخِيهِ‏ الْمُسْلِمِ‏ حَتَّى يُتِمَّهَا أَثْبَتَ اللَّهُ قَدَمَيْهِ يَوْمَ تَزِلُّ الْأَقْدَامُ».

با چنین نگرشی که در آموزه‌های دینی بیان شده است، مواسات برترین کردارها است، چنان که در آموزه‌های علوی بر آن تصریح شده است: «الْمُوَاسَاةُ أَفْضَلُ‏ الْأَعْمَالِ‏». در سفارش‌های پیامبر اکرم (ص) به علی (ع) والاترین کردار آدمی چنین معرفی شده است: «سَيِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ إِنْصَافُ‏ النَّاسِ‏ مِنْ‏ نَفْسِكَ‏ وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِي اللَّهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ».

«مواسات» چنان است که در کنار «یاد خدا» در همه حال آمده است. «یاد خدا» که برترین کمالات انسان است. بنابراین «مواسات» برترین کمال اجتماعی است، و خطری بالاتر از ترک آن جامعه ایمانی را تهدید نمی‌کند. ابن فهد حلی، عالم کامل می‌نویسد: «اگر در توانگری جز خطر ترک مواسات با فقیران و مساعدت ناتوانان خطر دیگری نبود، همین یک خطر کافی بود؛ و چنان چه شخص توانگر بخواهد هر فقری را که می‌یابد علاج کند و هر نیازی را که بر آن آگاه می‌شود از بین ببرد، ثروتش تمام شود و چون آنان گردد، و از اینجاست سخن اویس قرنی که ادای حقوق خداوند برای ما طلا و نقره‌ای باقی نمی‌گذارد».

در هر حال آن چه مهم است این است که در راه تعاون و تکافل و مواسات گام برداشته شود و این اصل اصیل اجتماعی به پشت افکنده نشود، هر چقدر مقدور باشد. امیرمؤمنان علی (ع) در وصیت خود به فرزندش حسن (ع) در هنگام رحلت خویش چنین فرمود: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ فَشَارِكُوهُمْ‏ فِي‏ مَعَايِشِكُمْ‏».

مواسات با نیازمندان، برابر ساختن آنان با خود در زندگی است، و این‌گونه زیستن است که شایسته است «زنده بودن» نامیده شود. پیشوایان حق، یاران خود را به این‌گونه بودن فرمان می‌دادند، همان طور که در خبر کامل بن ابراهیم مدنی آمده است که امام عسکری (ع) ما را به مواسات با برادران دینی فرمان می‌داد. در آموزه‌های پیشوایان دین، از ملاک‌های تشخیص ایمان حقیقی و شیعه واقعی همین مطرح شده است، چنان که در حدیث امام صادق (ع) آمده است: «امْتَحِنُوا شِيعَتَنَا عِنْدَ ثَلَاثٍ‏ عِنْدَ مَوَاقِيتِ الصَّلَاةِ كَيْفَ مُحَافَظَتُهُمْ عَلَيْهَا وَ عِنْدَ أَسْرَارِهِمْ كَيْفَ حِفْظُهُمْ لَهَا عِنْدَ عَدُوِّنَا وَ إِلَى أَمْوَالِهِمْ كَيْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِإِخْوَانِهِمْ فِيهَا».

و نیز ابوبصیر از آن حضرت روایت کرده است که فرمود: «أَيُّمَا رَجُلٍ‏ مِنْ‏ أَصْحَابِنَا اسْتَعَانَ‏ بِهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ فِي حَاجَةٍ فَلَمْ يُبَالِغْ فِيهَا بِكُلِّ جُهْدٍ، فَقَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِينَ».

از مسلمات لوازم ایمان حقیقی، تعاون و تکافل و مواسات است، و آنان که بدان پشت می‌کنند، به رحمت و عنایت خدا پشت می‌کنند و به آتش و خشم الهی رو می‌نمایند. صفوان بن مهران از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: «أَيُّمَا رَجُلٍ‏ أَتَاهُ‏ رَجُلٌ‏ مُسْلِمٌ‏ فِي‏ حَاجَةٍ وَ يَقْدِرُ عَلَى قَضَائِهَا فَمَنَعَهُ إِيَّاهَا عَيَّرَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تَعْيِيراً شَدِيداً وَ قَالَ لَهُ أَتَاكَ أَخُوكَ فِي حَاجَةٍ قَدْ جَعَلْتُ قَضَاءَهَا فِي يَدَيْكَ فَمَنَعْتَهُ إِيَّاهَا زُهْداً مِنْكَ فِي ثَوَابِهَا وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَا أَنْظُرُ إِلَيْكَ فِي حَاجَةٍ مُعَذَّباً كُنْتَ أَوْ مَغْفُوراً لَكَ».

رفع نیازهای ضروری و شدید دیگران در حد توانایی از وظایف مسلمانان است و نباید نسبت به محرومیت، فقر و مسکنت جامعه بی‌اعتنا و بی‌مسئولیت باشند. سماعه گوید از امام صادق (ع) پرسیدم که گروهی دارای مال و ثروت بسیار و عده‌ای سخت در مضیقه‌اند به طوری که زکات هم در امورشان گشایشی ایجاد نمی‌کند، آیا درست است که در این دوران سختی عده‌ای سیر و عده‌ای گرسنه به سر برند؟ امام فرمود: «الْمُسْلِمُ‏ أَخُو الْمُسْلِمِ‏ لَا يَظْلِمُهُ‏ وَ لَا يَخْذُلُهُ وَ لَا يَحْرِمُهُ فَيَحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمِينَ الِاجْتِهَادُ فِيهِ وَ التَّوَاصُلُ وَ التَّعَاوُنُ عَلَيْهِ وَ الْمُوَاسَاةُ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ وَ الْعَطْفُ مِنْكُمْ يَكُونُونَ عَلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ فِيهِمْ- رُحَماءُ بَيْنَهُمْ‏ مُتَرَاحِمِينَ».

مواسات مورد بحث تا آنجاست که مفضل بن عمر گوید: امام صادق (ع) فرمود: «‏مَنْ كَانَتْ‏ لَهُ‏ دَارٌ فَاحْتَاجَ‏ مُؤْمِنٌ‏ إِلَى سُكْنَاهَا فَمَنَعَهُ إِيَّاهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا مَلَائِكَتِي أَ بَخِلَ عَبْدِي عَلَى عَبْدِي بِسُكْنَى الدَّارِ الدُّنْيَا وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَا يَسْكُنُ جِنَانِي أَبَداً».

علامه مجلسی در توضیح این حدیث به حقایق مهم و درخور توجهی اشاره کرده است، از جمله این که ظاهر این روایات دال بر وجوب یاری و دستگیری اهل ایمان در تمام اموری است که شخص توانایی یاری آنان را دارد، از تأمین مسکن گرفته تا سایر نیازها، بلکه ظاهر این روایات بر آن دلالت دارد که ترک این امور از گناهان کبیره است، و نیز واگذاردن اهل ایمان در عسرت و سختی شدید با روح آسایش خواه شریعت اسلامی منافات دارد.

حقوق متقابل انسانی و ایمانی آن چنان قوی و کارساز است که اگر کسی نیاز کسی را برآورده کند، آنکه نیازش برطرف شده است نیز بر گردن برطرف‌کننده، حق پیدا می‌کند، زیرا که سبب اثبات فضیلتی و ادای حقی برای آن شخص شده است، و از این‌رو یاری‌کننده نه تنها که منّتی بر وی ندارد که باید ممنون او باشد. به بیان علی (ع): «مَنْ قَبِلَ‏ مَعْرُوفَكَ‏ فَقَدْ أَوْجَبَ‏ عَلَيْكَ‏ حَقَّهُ‏».

آن‌کس که بر دارایی خود بخل می‌ورزد و خود را از کمال انسانی و ایمانی یاری کردن و مواسات با دیگر مردمان و اهل ایمان محروم می‌سازد، خشم خدا را بر خود جاری می‌نماید. به تعبیر پیشوای آزادگان، علی (ع): «مَنْ بَخِلَ‏ عَلَى‏ الْمُحْتَاجِ‏ بِمَا لَدَيْهِ‏ سَخَطَ اللَّهِ عَلَيْهِ».

بنابراین لازم است که مسلمانان از غفلت نسبت به تکافل و مواسات به درآیند و نسبت به آن اهتمام جدی نمایند و بدانند که این امور از حقوقی است که بر گردن آنان است و پیامدهای پشت کردن بدان بسیار خطرناک و شوم است. در بیانات امیرمؤمنان علی (ع) بر این لزوم تأکید شده چنان که فرموده است: «مَنْ وَجَّهَ رَغْبَتَهُ إِلَيْكَ‏ وَجَبَتْ‏ مَعُونَتُهُ‏ عَلَيْكَ‏». «مَنِ احْتَاجَ إِلَيْكَ وَجَبَ إِسْعَافُهُ‏ عَلَيْكَ‏».

بدین ترتیب از مجموع احادیث وارد شده در باب تعاون، تکافل و مواسات درمی‌یابیم که این امور از حقوق واجب شمرده می‌شود که دراین‌باره به دلایل زیر می‌توان متمسّک شد:

1. به کار رفتن لفظ «وجوب» در احادیث مربوطه.
2. احادیثی که بیان کرده است «برائت ذمّه» از این حقوق حاصل نمی‌شود مگر به ادا یا گذشت از آن.
3. احادیثی که عنوان می‌کند در قیامت «طلب حق» می‌شود.
4. احادیثی که تعبیر به «خروج از دایره مسلمانی» کرده است.
5. احادیثی که تعبیر به «خیانت به خدا و رسول و مؤمنان» کرده است.
6. احادیثی که تعبیر به «خشم الهی» کرده است.
7. احادیثی که تعبیر به «دشمنی رسول خدا» با ترک‌کنندگان این امور کرده است.
8. احادیثی که تعبیر به «قطع رحمت الهی» نسبت به ترک کنندگان این امور کرده است.
9. احادیثی که تعبیر به «قطع ولایت الهی» کرده است.
10. احادیثی که تهدید به «آتش جهنم» کرده است.

سیره عملی پیامبر خاتم در رعایت مواسات

کمال اخلاق انسانی در ساحت اجتماعی به میزان پیوند با بندگان خدا و تضامن و مواسات با آنان است. از همین رو در خبر هند بن ابی‌هاله درباره سیره پیامبر اکرم (ص) آمده است: «أَفْضَلُهُمْ‏ عِنْدَهُ‏ أَعَمُّهُمْ‏ نَصِيحَةً لِلْمُسْلِمِينَ‏ وَ أَعْظَمُهُمْ عِنْدَهُ مَنْزِلَةً أَحْسَنُهُمْ مُؤَاسَاةً وَ مُؤَازَرَةً».

رسول خدا (ص) پیروان خود را چنین می‌خواست: با روحیه‌ای سراسر تکافل و مواسات. آن حضرت در صدد ایجاد امتی بود که یکدیگر را چون خود ببینند و بیشترین مساعدت را با هم داشته باشند و نسبت به زندگی و مشکلات هم بی‌اعتنا نباشد. آن‌گاه که پیامبر اکرم (ص) وارد مدینه شد و اقدامات خود را در جهت ایجاد یک جامه ایمانی آغاز کرد، در دومین خطبه‌ای که در ابتدای ورود خویش ایراد کرد، فرمود: «تَحَابُّوا بِرُوحِ اللهِ بَیْنَکُمْ».

پیامبر، بنیاد تکافل و مواسات را بر محبت الهی میان اهل ایمان قرار داد و در منشور مشهور مدینه اعلام تکافل و مواسات کرد. در بندهایی از آن آمده بود: «مؤمنان دوستان و سرپرستان یکدیگرند. مؤمنان نباید شخص عیالمند و وامدار را به حال خویش رها سازند، بلکه باید او را کمک کنند. مسلمانان باید افراد از پای درآمده را یاری دهند. همسایه مانند خود انسان است، نباید بدو زیانی رسد». مدینه نمونه والای جامعه مواسات بود. مدینه‌ای که در آن انصار آن چه داشتند با مهاجران در طبق اخلاص نهادند و مواسات را آن سان که پیامبر می‌خواست تحقق بخشیدند. آنان آموختند که شرط اسلام حقیقی، اهتمام به امور مسلمانان است، که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمود: «مَنْ أَصْبَحَ‏ لَا يَهْتَمُّ‏ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ‏ فَلَيْسَ‏ بِمُسْلِمٍ‏».

این اهتمام همه جنبه‌های تکافل و مواسات را در بر می‌گیرد تا آنجا که رسول خدا (ص) می‌فرمود: «مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتَ‏ شَبْعَانَ‏ وَ أَخُوهُ‏ الْمُسْلِمُ‏ طَاوٍ».

و نیز فرمود: «مَا آمَنَ بِي‏ مَنْ‏ بَاتَ‏ شَبْعَانَ‏ وَ جَارُهُ‏ جَائِعٌ‏ قَالَ وَ مَا مِنْ أَهْلِ قَرْيَةٍ يَبِيتُ وَ فِيهِمْ جَائِعٌ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

آخرین پیام‌آور الهی چنان بر مواسات تأکید داشت که می‌فرمود: «مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ) إِبْرَادُ الْأَكْبَادِ الْحَارَّةِ، وَ إِشْبَاعُ‏ الْأَكْبَادِ الْجَائِعَةِ، وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَا يُؤْمِنُ بِي عَبْدٌ يَبِيتُ شَبْعَانَ وَ أَخُوهُ- أَوْ قَالَ: جَارُهُ- الْمُسْلِمُ جَائِعٌ».

در منطق پیامبر اکرم (ص) لازم است مسلمانان در خوراک، پوشاک، نوشاک و سایر نیازهای زندگی با یکدیگر مواسات داشته باشند و آنان که به این اصل پشت کنند به ایمان حقیقی پشت کرده‌اند؛ و آن حضرت می‌فرمود: «مَا آمَنَ‏ بِاللَّهِ‏ مَنْ‏ شَبِعَ‏ وَ أَخُوهُ جَائِعٌ وَ لَا آمَنَ بِاللَّهِ مَنِ اكْتَسَى وَ أَخُوهُ عُرْيَانٌ».

آنان که دعوت رسول خدا (ص) به تکافل و مواسات را شنیده و فرمان خدا به اهتمام بر امور یکدیگر را دریافته و آن را به چیزی نگرفته‌اند، چگونه انتظار رحمت و آمرزش الهی دارند؟ از امام سجاد (ع) روایت شده است که فرمود: «مَنْ‏ بَاتَ‏ شَبْعَاناً وَ بِحَضْرَتِهِ‏ مُؤْمِنٌ طَاوٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِكَتِي أُشْهِدُكُمْ عَلَى هَذَا الْعَبْدِ أَنَّنِي أَمَرْتُهُ فَعَصَانِي وَ أَطَاعَ غَيْرِي وَكَلْتُهُ إِلَى عَامِلِهِ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَا غَفَرْتُ لَهُ أَبَداً».

آیا با وجود زیر پا گذاشتن اصول انسانی و پشت کردن به تکافل و مواسات ایمانی جز خواری دنیا و عذاب آخرت انتظاری هست؟ از امام سجاد (ع) وارد شده است: «مَنْ كَانَ عِنْدَهُ فَضْلُ ثَوْبٍ فَعَلِمَ أَنَّ بِحَضْرَتِهِ‏ مُؤْمِناً مُحْتَاجاً إِلَيْهِ فَلَمْ يَدْفَعْهُ إِلَيْهِ أَكَبَّهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي النَّارِ عَلَى مَنْخِرَيْهِ».

چگونه ممکن است کسی به اسلام عدالت و پیام‌آور مواسات دل ببندد و بر رفع نیاز تهیدستان و تأمین همه‌جانبه آنان اهتمام نورزد؟ مگر نه این است که قوانین بسیار وضع شده است تا گرفتاری‌های نیازمندان زدوده و رفاه آنان تدارک شود؟ و مگر نه این است که خداوند برای ایشان ﴿حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ قرار داده است؟ ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾.

چنان‌چه این حق ادا شود فقیری نمی‌ماند. دراین‌باره انس بن مالک از رسول خدا (ص) نقل کرده است که فرمود: «وَيْلٌ لِلْأَغْنِيَاءِ مِنَ الْفُقَرَاء يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَقُولُونَ: رَبَّنَا ظَلَمُونَا حُقُوقَنَا الَّتِي فَرَضْتَ لَنَا عَلَيْهِم فَيَقُولُ اللهُ عزَّوَجَلَّ: وَعِزَّتِي وَجَلَالِي لَأُدِنينَّكُمْ وَلَأُبَاعِدَنَّهُمْ. ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللهِ (ص): ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾».

خداوند در اموال توانگران مسلمان آن قدر حق درباره مستمندان قرار داده است که مستمندی باقی نماند، مگر آنکه به سبب ستم آنان مستمندی یافت شود. امیرمؤمنان علی (ع) از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى أَغْنِيَاءِ الْمُسْلِمِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ بِقَدْرِ الَّذِي يَسَعُ فُقَرَاءَهُمْ وَلَنْ یَجْهَدِ الْفُقَرَاءُ إِذَا جَاعُوا وَعَرُوا إِلَّا بِمَا يُضَيِّعُ أَغْنِيَاؤُهُمْ أَلَا وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يُحَاسِبُهُمْ حِسَابًا شَدِيدًا وَ يُعَذِّبَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا».

بار رنج و محرومیت مستمندان بر گردن توانگرانی است که حق آنان را دریغ داشته‌اند و به تعبیر پیام‌آور محرومیت‌زدایی، رسول خدا (ص)، از جمله نخستین گروهی که وارد آتش جهنم می‌شوند توانگرانی‌اند که حقوق خداوند (حقوق مستمندان) را که در اموالشان هست نپرداخته‌اند: «... وَأَمَّا أَوَّلُ ثُلَّةٍ يَدْخُلُونَ النَّارَ... وَذُو ثَرْوَةٍ مِنْ مَالٍ لَا يُؤَدِّي حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ».

پیامبر اکرم (ص) در هر فرصتی مسلمانان را به تکافل و مواسات و اهتمام بر یاری یکدیگر می‌خواند و از غفلت نسبت به این امور حیاتی پرهیز می‌داد. از عبد الله بن عباس و ابو هریره نقل شده است که آن حضرت چند روز پیش از رحلت خطبه‌ای خواند و آن آخرین خطبه مفصل پیامبر در مدینه بود. رسول خدا (ص) آن چنان موعظه‌ای کرد که چشم‌ها را اشک پوشاند و دل‌ها تپید و بدن‌ها لرزید و درون‌ها تحریک شد. آن حضرت به بلال فرمود مردم را فرا خواند و همه گرد آمدند و در چنین جمعی موعظه کرد و از جمله فرمود: «مَنْ‏ مَنَعَ‏ طَالِباً حَاجَتَهُ‏ وَ هُوَ قَادِرٌ عَلَى قَضَائِهَا فَعَلَيْهِ مِثْلُ خَطِيئَةِ عَشَّارٍ فَقَامَ إِلَيْهِ عَوْفُ بْنُ مَالِكٍ فَقَالَ مَا يَبْلُغُ خَطِيئَةُ عَشَّارٍ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ عَلَى الْعَشَّارِ كُلَّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ- ﴿لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾ ‏ وَ مَنْ يَلْعَنْهُ اللَّهُ‏ ﴿فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾».

هر کس نیازمندی را رد کند و با وجود توانایی نیاز او را برنیاورد، پس بر او گناهی مانند گناه عشاران (باجگیران) باشد. عوف بن مالک بپا خاست و گفت: ای رسول خدا، گناه باجگیران چقدر است؟ فرمود:] بر باج‌گیران در هر شبانه روز لعنت خدا و فرشتگان و همه مردمان باشد؛ و هر کس را خداوند لعنت کند یاوری برای او نخواهی یافت.

نشانه مسلمانی، پیوند ایمانی است، و شرط آن یگانگی اهل ایمان است تا آنجا که چیزی از هم دریغ ندارند، نیازهای یکدیگر را تأمین کنند، و آن چه همگان نمی‌توانند تدارک کنند توانایان بی‌منت و مضایقه در اختیار دیگران نهند. سیره نبوی به چنین ادبی فرا می‌خواند؛ و رسول خدا (ص) از «منع ماعون» نهی می‌کرد.

«نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص)‏ أَنْ‏ يَمْنَعَ‏ أَحَدٌ الْمَاعُونَ‏ جَارَهُ‏ وَ قَالَ (ص) مَنْ مَنَعَ الْمَاعُونَ جَارَهُ مَنَعَهُ اللَّهُ خَيْرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَكَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ وَكَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ فَمَا أَسْوَأَ حَالَهُ».

پیامبر اکرم (ص) در آخرین خطبه بلند خویش فرمود: «وَ مَنْ مَنَعَ الْمَاعُونَ مِنْ جَارِهِ إِذَا احْتَاجَ إِلَيْهِ مَنَعَهُ اللَّهُ فَضْلَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ- وَ وَكَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ وَكَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى‏ نَفْسِهِ‏ هَلَكَ‏ وَ لَا يَقْبَلُ‏ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ عُذْراً».

پرسش مستقیم

• اهمیت و ضرورت مواسات در اسلام چیست؟ (پرسش)
• سیره عملی پیامبر خاتم در رعایت مواسات چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. حیدری، گلشاد، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲