فقه در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ']]،' به '، [[') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = فقه | |||
| عنوان مدخل = فقه | |||
| مداخل مرتبط = [[فقه در لغت]] - [[فقه در قرآن]] - [[فقه در فقه سیاسی]] - [[فقه در فقه اسلامی]] - [[فقه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''فقه''' به معنای | '''فقه''' به معنای فهم و فطانت، به معنای فهم عمیق از معارف و آموزههای [[اسلامی]] به [[کار]] رفته و در اصطلاح [[فقها]] عبارت است از [[علم به احکام شرعی]] فرعی از [[ادله]] تفصیلی آن. احکتم [[فقهی]] از چهار منبع [[قرآن]]، [[سنت]]، [[عقل]] و [[اجماع]] به‌دست می‌آید. موضوع [[علم]] فقه، فعل [[مکلف]] است. | ||
==معناشناسی== | == معناشناسی == | ||
[[فقه]] در لغت به معنای [[فهم]]، [[فطانت]] و [[درک]] دقیق و عمیق آمده است و [[حقیقت]] آن شکافتن و گشودن است و [[فقیه]] به کسی می‌گویند که [[احکام]] را میشکافد و بررسی میکند و معضلات و گرههای آن را میگشاید<ref>النهایة (ابن اثیر) و لسان العرب، واژه «فقه».</ref>. | [[فقه]] در لغت به معنای [[فهم]]، [[فطانت]] و [[درک]] دقیق و عمیق آمده است و [[حقیقت]] آن شکافتن و گشودن است و [[فقیه]] به کسی می‌گویند که [[احکام]] را میشکافد و بررسی میکند و معضلات و گرههای آن را میگشاید<ref>النهایة (ابن اثیر) و لسان العرب، واژه «فقه».</ref>. | ||
واژه فقه در [[قرآن]] و [[سنّت]] کاربرد گستردهای دارد و به همان معنای لغوی؛ یعنی فهم عمیق از [[معارف]] و آموزههای [[اسلامی]] به کار رفته و اختصاص به حوزه خاصی از [[دین]] ندارد؛ اما به تدریج در اصطلاح [[فقها]] به شاخهای خاص از [[علوم دینی]] ([[احکام شرعی]] فرعی) اختصاص یافته است؛ از این رو، فقه در اصطلاح فقها عبارت است از [[علم به احکام شرعی]] فرعی از [[ادله]] تفصیلی آن<ref>"هو العلم بالاحکام الشرعیۀ الفرعیۀ عن أدلتها التفصیلیه"؛ ابوالقاسم میرزای قمی، قوانین الاصول، ص۵؛ ایضاح الفوائد، ج۲، ص:۲۶۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730؛ [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۱، ص:۱۲؛ [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۶۱۳.</ref> | واژه فقه در [[قرآن]] و [[سنّت]] کاربرد گستردهای دارد و به همان معنای لغوی؛ یعنی فهم عمیق از [[معارف]] و آموزههای [[اسلامی]] به کار رفته و اختصاص به حوزه خاصی از [[دین]] ندارد؛ اما به تدریج در اصطلاح [[فقها]] به شاخهای خاص از [[علوم دینی]] ([[احکام شرعی]] فرعی) اختصاص یافته است؛ از این رو، فقه در اصطلاح فقها عبارت است از [[علم به احکام شرعی]] فرعی از [[ادله]] تفصیلی آن<ref>"هو العلم بالاحکام الشرعیۀ الفرعیۀ عن أدلتها التفصیلیه"؛ ابوالقاسم میرزای قمی، قوانین الاصول، ص۵؛ ایضاح الفوائد، ج۲، ص:۲۶۴.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730؛ [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۱، ص:۱۲؛ [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۶۱۳.</ref> | ||
مقصود از "فرعی" آن دسته از احکام شرعی است که به [[افعال]] و [[اعمال]] مکلف تعلق میگیرد. با این قید، [[مسائل اعتقادی]] که از [[اصول دین]] به شمار میرود از حوزه [[علم]] فقه خارج می‌شود. از این گونه مسائل در [[علم کلام]] و مانند آن بحث می‌شود و مقصود از "ادله تفصیلی" منابع فقهاند که احکام شرعی فرعی از آنها به دست می‌آید و عبارت‌اند از کتاب، سنّت، [[اجماع]] و [[عقل]]. قید "ادلّه تفصیلی" علم مقلد به فتاوای [[مرجع]] تقلیدش را خارج میکند؛ زیرا علم مقلّد، [[فقه]] اصطلاحی نیست. بنابراین، [[علم]] فقه به [[علمی]] که از روی [[اجتهاد]] باشد، اختصاص دارد؛ چنان که بر [[فقیه]] عنوان [[مجتهد]] اطلاق می‌شود<ref>معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۰.</ref>. | مقصود از "فرعی" آن دسته از احکام شرعی است که به [[افعال]] و [[اعمال]] مکلف تعلق میگیرد. با این قید، [[مسائل اعتقادی]] که از [[اصول دین]] به شمار میرود از حوزه [[علم]] فقه خارج می‌شود. از این گونه مسائل در [[علم کلام]] و مانند آن بحث می‌شود و مقصود از "ادله تفصیلی" منابع فقهاند که احکام شرعی فرعی از آنها به دست می‌آید و عبارت‌اند از کتاب، سنّت، [[اجماع]] و [[عقل]]. قید "ادلّه تفصیلی" علم مقلد به فتاوای [[مرجع]] تقلیدش را خارج میکند؛ زیرا علم مقلّد، [[فقه]] اصطلاحی نیست. بنابراین، [[علم]] فقه به [[علمی]] که از روی [[اجتهاد]] باشد، اختصاص دارد؛ چنان که بر [[فقیه]] عنوان [[مجتهد]] اطلاق می‌شود<ref>معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۰.</ref>. | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۷: | ||
در تفاوت "فقه" با "فهم" گفته شده تفاوت این دو آن است که "فهم" مطلق فهمیدن است اما به فهم عمیق "فقه" می‌گویند<ref>سیری در سیره نبوی، ص۴۲.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۶۱۴.</ref> | در تفاوت "فقه" با "فهم" گفته شده تفاوت این دو آن است که "فهم" مطلق فهمیدن است اما به فهم عمیق "فقه" می‌گویند<ref>سیری در سیره نبوی، ص۴۲.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۶۱۴.</ref> | ||
'''اجتهاد و تقلید:''' فرا گرفتن [[علم]] فقه در حدّ [[فقاهت]] و اجتهاد از جهت پاسداشت [[احکام شرع]] [[مقدس]] و [[پاسخگویی]] به نیاز [[جامعه اسلامی]] [[واجب کفایی]] است. از برخی قدما قول به وجوب [[عینی]] آن [[نقل]] شده است؛ چنان که [[فراگیری علم]] فقه در حدّ [[آگاهی]] یافتن از احکام و مسائل مورد نیاز و [[مبتلا]] به بر هر [[مکلف]] [[واجب]] است تا از عهده [[وظایف]] و [[تکالیف شرعی]] خود برآید.<ref>الاجتهاد و التقلید (صدر)، ص:۳۲ ـ ۳۳؛ موسوعة الخوئی، ج۱، ص:۴۶ ـ ۴۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | '''اجتهاد و تقلید:''' فرا گرفتن [[علم]] فقه در حدّ [[فقاهت]] و اجتهاد از جهت پاسداشت [[احکام شرع]] [[مقدس]] و [[پاسخگویی]] به نیاز [[جامعه اسلامی]] [[واجب کفایی]] است. از برخی قدما قول به وجوب [[عینی]] آن [[نقل]] شده است؛ چنان که [[فراگیری علم]] فقه در حدّ [[آگاهی]] یافتن از احکام و مسائل مورد نیاز و [[مبتلا]] به بر هر [[مکلف]] [[واجب]] است تا از عهده [[وظایف]] و [[تکالیف شرعی]] خود برآید.<ref>الاجتهاد و التقلید (صدر)، ص:۳۲ ـ ۳۳؛ موسوعة الخوئی، ج۱، ص:۴۶ ـ ۴۷.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==اقسام احکام شرعی== | == اقسام احکام شرعی == | ||
احکام شرعی به دو بخش کلی تکلیفی و وضعی تقسیم می‌شود: | احکام شرعی به دو بخش کلی تکلیفی و وضعی تقسیم می‌شود: | ||
#[[احکام تکلیفی]]: عبارت از بایدها و نبایدهای الزامی و غیر الزامی است که به طور مستقیم مرتبط با فعل [[مکلف]] است و به پنج نوع [[واجب]]، [[مستحب]]، [[حرام]]، [[مکروه]] و [[مباح]] تقسیم میگردد. | # [[احکام تکلیفی]]: عبارت از بایدها و نبایدهای الزامی و غیر الزامی است که به طور مستقیم مرتبط با فعل [[مکلف]] است و به پنج نوع [[واجب]]، [[مستحب]]، [[حرام]]، [[مکروه]] و [[مباح]] تقسیم میگردد. | ||
#[[احکام وضعی]]: به طور مستقیم مرتبط با فعل مکلف نیست و بیشتر موضوع [[حکم تکلیفی]] قرار میگیرد، مانند: [[طهارت]] و [[نجاست]] که | # [[احکام وضعی]]: به طور مستقیم مرتبط با فعل مکلف نیست و بیشتر موضوع [[حکم تکلیفی]] قرار میگیرد، مانند: [[طهارت]] و [[نجاست]] که وصف اعیان خارجی است و یا صحّت و [[فساد]] که وصف [[اعمال عبادی]] و یا [[عقود]] و ایقاعات قرار میگیرد<ref>دروس فی اصول فقه الامامیة، ص:۳۹۶ ـ ۳۹۷.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==موضوع علم فقه== | == موضوع علم فقه == | ||
موضوع علم فقه، فعل [[مکلف]] است؛ اعم از انجام و ترک و آنچه در [[ارتباط]] غیر مستقیم با آن است<ref>معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | موضوع علم فقه، فعل [[مکلف]] است؛ اعم از انجام و ترک و آنچه در [[ارتباط]] غیر مستقیم با آن است<ref>معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۴.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==جایگاه علم فقه در میان [[علوم]]== | == جایگاه علم فقه در میان [[علوم]] == | ||
پس از [[شناخت خداوند]] و [[رهبران الهی]] ([[پیامبران]] و [[جانشینان]] ایشان)، [[برترین علم]]، علم فقه است؛ زیرا سامان دهنده امور مربوط به معاش و [[معاد]] [[انسان]] است و در پرتو آن کمال نوع بشری و [[شناخت]] تمامی [[اوامر و نواهی الهی]] که سبب [[نجات]] [[ابدی]] است، حاصل می‌شود<ref>تحریرالاحکام، ج۱، ص:۴۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | پس از [[شناخت خداوند]] و [[رهبران الهی]] ([[پیامبران]] و [[جانشینان]] ایشان)، [[برترین علم]]، علم فقه است؛ زیرا سامان دهنده امور مربوط به معاش و [[معاد]] [[انسان]] است و در پرتو آن کمال نوع بشری و [[شناخت]] تمامی [[اوامر و نواهی الهی]] که سبب [[نجات]] [[ابدی]] است، حاصل می‌شود<ref>تحریرالاحکام، ج۱، ص:۴۰.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==ویژگی‌های [[فقه شیعه]]== | == ویژگی‌های [[فقه شیعه]] == | ||
[[مذهب]] [[فقهی]] [[شیعه]] که بر گرفته از [[اهل بیت]]{{عم}} است از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که مهمترین آنها عبارت‌اند از: | [[مذهب]] [[فقهی]] [[شیعه]] که بر گرفته از [[اهل بیت]] {{عم}} است از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که مهمترین آنها عبارت‌اند از: | ||
#تکیه بر بیان [[شرعی]] که در کتاب و [[سنّت]] به عنوان دو منبع اساسی برای استخراج [[احکام شرعی]] در هر موضوع و رخدادی تجلی یافته است. این دو مصدر و منبع [[غنی]] پاسخ دهنده و برطرف کننده همه خواستهها و نیازهای فقهی انسان در انواع و اشکال مختلف [[حیات]] اوست. | # تکیه بر بیان [[شرعی]] که در کتاب و [[سنّت]] به عنوان دو منبع اساسی برای استخراج [[احکام شرعی]] در هر موضوع و رخدادی تجلی یافته است. این دو مصدر و منبع [[غنی]] پاسخ دهنده و برطرف کننده همه خواستهها و نیازهای فقهی انسان در انواع و اشکال مختلف [[حیات]] اوست. | ||
#سنّت زمانی [[حجّت]] است که از [[معصوم]]؛ یعنی وجود [[مبارک]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمّه]]{{عم}} صادر شده باشد. | # سنّت زمانی [[حجّت]] است که از [[معصوم]]؛ یعنی وجود [[مبارک]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[ائمّه]] {{عم}} صادر شده باشد. | ||
#سنّت باید با [[قطع]] و [[یقین]] و یا حجّت معتبر شرعی ـ که حجّیت آن با قطع و یقین [[ثابت]] شده باشد ـ همچون خبر دادن فرد [[ثقه]] و مورد [[اطمینان]]، [[اثبات]] شود. | # سنّت باید با [[قطع]] و [[یقین]] و یا حجّت معتبر شرعی ـ که حجّیت آن با قطع و یقین [[ثابت]] شده باشد ـ همچون خبر دادن فرد [[ثقه]] و مورد [[اطمینان]]، [[اثبات]] شود. | ||
#سخن [[صحابه]] به صرف [[صحابی]] بودن [[حجّت شرعی]] نیست، مگر آنکه ثقه بوده و از معصوم{{ع}} [[نقل]] کرده باشد. | # سخن [[صحابه]] به صرف [[صحابی]] بودن [[حجّت شرعی]] نیست، مگر آنکه ثقه بوده و از معصوم {{ع}} [[نقل]] کرده باشد. | ||
#[[قرآن کریم]]، نخستین مصدر [[تشریع احکام]] [[الهی]] است و ظهوراتش حجّت است؛ | # [[قرآن کریم]]، نخستین مصدر [[تشریع احکام]] [[الهی]] است و ظهوراتش حجّت است؛ لکن استناد به ظهورات [[قرآن]] جز با کامل کردن بحث و [[تحقیق]] در دو مرحله ممکن نیست: | ||
##[[ظهور]] دلالت [[آیات]] بر احکام شرعی باید احراز شود | ## [[ظهور]] دلالت [[آیات]] بر احکام شرعی باید احراز شود | ||
##شناخت آیات [[عام و خاص]]، [[ناسخ و منسوخ]] و [[محکم و متشابه]] از [[راه]] [[سنّت]]. | ## شناخت آیات [[عام و خاص]]، [[ناسخ و منسوخ]] و [[محکم و متشابه]] از [[راه]] [[سنّت]]. | ||
#نظریه و [[اجتهاد مبتنی بر قیاس]]، [[استحسان]] و یا [[مصالح مرسله]] فاقد [[ارزش]] است؛ چنان که نظریه [[صحابی]] یا [[تابعی]] [[حجت]] نیست. [[اجتهاد]] تنها به‌کارگیری همه توان برای [[استنباط]] [[حکم شرعی]] از [[کتاب و سنت]] است. | # نظریه و [[اجتهاد مبتنی بر قیاس]]، [[استحسان]] و یا [[مصالح مرسله]] فاقد [[ارزش]] است؛ چنان که نظریه [[صحابی]] یا [[تابعی]] [[حجت]] نیست. [[اجتهاد]] تنها به‌کارگیری همه توان برای [[استنباط]] [[حکم شرعی]] از [[کتاب و سنت]] است. | ||
#در استنباط [[احکام]] از مدرکات [[عقلی]]؛ اعم از [[عقل نظری]] و عملی در صورت [[قطعی]] و [[یقینی]] بودن، استفاده می‌شود؛ | # در استنباط [[احکام]] از مدرکات [[عقلی]]؛ اعم از [[عقل نظری]] و عملی در صورت [[قطعی]] و [[یقینی]] بودن، استفاده می‌شود؛ لکن این مدرکات هیچ گاه در تشخیص ملاکات و [[علل احکام]] و [[اثبات]] حکم شرعی با آن، کاربرد ندارد؛ بلکه کاربرد آن یا برای تشخیص رابطه میان [[احکام]]، همچون رابطه تضاد و [[تقابل]] یا استلزام و تقارن و آنچه که بر آن مترتب میگردد است، و [[مدرک]] عقلی در این نوع، به تشخیص صغرای دلالت در خطاب [[شرعی]] بر میگردد، و یا کاربرد آن برای تشخیص [[وظیفه]] و راهکار عملی هنگام [[شک]] در حکم شرعی است، نه [[تعیین]] خود حکم شرعی. این نوع در اصطلاح، اصول عملی عقلی ([[احتیاط]]، [[برائت]] یا تخییر) نامیده می‌شود. | ||
#اجتهاد و استنباط حکم شرعی در [[فقه]] [[اهل بیت]]{{عم}} دارای دو مرحله طولی است؛ زیرا بیان شرعی دو نوع است: | # اجتهاد و استنباط حکم شرعی در [[فقه]] [[اهل بیت]] {{عم}} دارای دو مرحله طولی است؛ زیرا بیان شرعی دو نوع است: | ||
##بیانی که حکم شرعی [[واقعی]] با آن اثبات می‌شود و از آن به [[دلیل]] [[اجتهادی]] تعبیر میگردد. این بیان یا حکم شرعی را به صورت قطعی اثبات میکند، مانند [[احکام شرعی]] ای که از صریح [[آیه]] و یا سنّت قطعی به دست می‌آید و یا به صورت شرعی تعبدی، مانند احکامی که با [[خبر واحد]] اثبات میگردد. | ## بیانی که حکم شرعی [[واقعی]] با آن اثبات می‌شود و از آن به [[دلیل]] [[اجتهادی]] تعبیر میگردد. این بیان یا حکم شرعی را به صورت قطعی اثبات میکند، مانند [[احکام شرعی]] ای که از صریح [[آیه]] و یا سنّت قطعی به دست می‌آید و یا به صورت شرعی تعبدی، مانند احکامی که با [[خبر واحد]] اثبات میگردد. | ||
## بیانی که حکم شرعی واقعی را اثبات نمیکند؛ بلکه [[وظیفه عملی]] [[مکلف]] را در حالت [[شک و تردید]] و فقدان دلیل، مشخص میکند. این نوع، دلیل فقاهتی یا اصل عملی نامیده می‌شود. نوع دوم باید با [[ادله شرعی]] نوع نخست و یا [[حکم عقل]] اثبات شود و در امتداد و طول نوع نخست قرار دارد؛ زیرا زمانی نوبت به نوع دوم میرسد که نوع اول وجود نداشته باشد. | ## بیانی که حکم شرعی واقعی را اثبات نمیکند؛ بلکه [[وظیفه عملی]] [[مکلف]] را در حالت [[شک و تردید]] و فقدان دلیل، مشخص میکند. این نوع، دلیل فقاهتی یا اصل عملی نامیده می‌شود. نوع دوم باید با [[ادله شرعی]] نوع نخست و یا [[حکم عقل]] اثبات شود و در امتداد و طول نوع نخست قرار دارد؛ زیرا زمانی نوبت به نوع دوم میرسد که نوع اول وجود نداشته باشد. | ||
#در [[مذهب]] [[فقهی]] [[شیعه]]، باب [[اجتهاد]] باز است و حرکت آن به سمت [[رشد]] و کمال و [[پویایی]] ادامه دارد و [[تقلید]] مجتهدی از [[مجتهد]] دیگر [[حرام]] و بر هر مکلفی اجتهاد یا تقلید [[واجب]] است. گشوده بودن باب اجتهاد منشأ [[تحول]] و تطور شگرف [[فقه]] در [[طول حیات]] خود از آغاز تاکنون شده است؛ هم از لحاظ گستره مباحث و مسائل متناسب با شرایط و [[مقتضیات زمان]] و هم از بعد ژرف نگری و عمق بخشی به [[دانش]] فقه. | # در [[مذهب]] [[فقهی]] [[شیعه]]، باب [[اجتهاد]] باز است و حرکت آن به سمت [[رشد]] و کمال و [[پویایی]] ادامه دارد و [[تقلید]] مجتهدی از [[مجتهد]] دیگر [[حرام]] و بر هر مکلفی اجتهاد یا تقلید [[واجب]] است. گشوده بودن باب اجتهاد منشأ [[تحول]] و تطور شگرف [[فقه]] در [[طول حیات]] خود از آغاز تاکنون شده است؛ هم از لحاظ گستره مباحث و مسائل متناسب با شرایط و [[مقتضیات زمان]] و هم از بعد ژرف نگری و عمق بخشی به [[دانش]] فقه. | ||
#فتوای [[فقیه]] جامع شرایط، هرچند برای خود و مقلدانش [[حجّت]] و قابل استناد است؛ | # فتوای [[فقیه]] جامع شرایط، هرچند برای خود و مقلدانش [[حجّت]] و قابل استناد است؛ لکن این بدان معنا نیست که فتوای او [[حکم واقعی]] [[خدای تعالی]] است؛ بلکه از نوع [[حکم ظاهری]] میباشد که گاه با [[حکم شرعی]] [[واقعی]] مطابقت ندارد. بنابراین، در فقه [[امامیه]]، تصویب ([[مطابق با واقع]] بودن همه آرا و نظرات مجتهد) مردود و غیر قابل پذیرش است و [[حجیت]] فتوای مجتهد برای خود و مقلدانش چیزی فراتر از مُعَذِّر بودن در [[مقام عمل]] نیست<ref>موسوعة الفقه الاسلامی، ج۱، ص:۳۰-۳۳.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==تطورات [[علم]] فقه== | == تطورات [[علم]] فقه == | ||
[[فقه شیعه]] از آغاز تاکنون مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و در طول حیات خود دستخوش تحولات و تطوراتی شده است. [[ | [[فقه شیعه]] از آغاز تاکنون مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و در طول حیات خود دستخوش تحولات و تطوراتی شده است. [[صاحب‌نظران]] و فقه پژوهان، هریک به اعتباری برای فقه مراحلی را بیان کرده‌اند، برخی برای آن چهار دوره بر شمردهاند. دوره پیش از [[شیخ طوسی]]؛ از [[زمان]] شیخ طوسی تا [[قرن دهم هجری]] (عصر [[شهید ثانی]])؛ از زمان شهید ثانی تا یک قرن اخیر و یک قرن اخیر<ref>مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۰، ص:۱۴۹ ـ ۱۵۰.</ref>. برخی هم هشت دوره ذکر کرده‌اند: [[عصر حضور]] [[معصومان]] {{عم}}؛ قرن نخست پس از [[غیبت]]؛ عصر [[متکلمان]]؛ [[مکتب]] شیخ طوسی؛ مکتب شهید اول؛ فقه دوره صفوی؛ مکتب [[وحید بهبهانی]] و مکتب [[شیخ انصاری]]<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۹ ـ ۶۱.</ref>. | ||
در نگرشی دیگر برای فقه شیعه نه مرحله ذکر شده که عبارت‌اند از: عصر [[تبیین]] و [[تفسیر]] یا عصر [[معصومان]]{{عم}}؛ عصر [[محدثان]]؛ عصر آغاز [[اجتهاد]]؛ عصر کمال اجتهاد؛ عصر [[تقلید]]؛ عصر [[نهضت]] دوباره [[مجتهدان]]؛ عصر پیدایی مسلک اخباریان؛ عصر جدید [[استنباط]] و عصر کنونی<ref>تاریخ فقه و فقها، ص:۱۱۷ ـ ۲۶۴.</ref> و سرانجام برخی، تطورات [[فقه شیعه]] را در شش مرحله خلاصه کرده‌اند: تأسیس؛ [[شکوفایی]] و [[رشد]]؛ [[استقلال]]؛ [[افراط]] و [[تفریط]]؛ [[اعتدال]] و کمال<ref>موسوعة الفقه الاسلامی، ج۱، ص:۴۷ ـ ۷۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | در نگرشی دیگر برای فقه شیعه نه مرحله ذکر شده که عبارت‌اند از: عصر [[تبیین]] و [[تفسیر]] یا عصر [[معصومان]] {{عم}}؛ عصر [[محدثان]]؛ عصر آغاز [[اجتهاد]]؛ عصر کمال اجتهاد؛ عصر [[تقلید]]؛ عصر [[نهضت]] دوباره [[مجتهدان]]؛ عصر پیدایی مسلک اخباریان؛ عصر جدید [[استنباط]] و عصر کنونی<ref>تاریخ فقه و فقها، ص:۱۱۷ ـ ۲۶۴.</ref> و سرانجام برخی، تطورات [[فقه شیعه]] را در شش مرحله خلاصه کرده‌اند: تأسیس؛ [[شکوفایی]] و [[رشد]]؛ [[استقلال]]؛ [[افراط]] و [[تفریط]]؛ [[اعتدال]] و کمال<ref>موسوعة الفقه الاسلامی، ج۱، ص:۴۷ ـ ۷۶.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==تقسیم مباحث== | == تقسیم مباحث == | ||
[[فقها]] مباحث [[فقهی]] را به شیوههای گوناگون عرضه کرده‌اند. معروف‌ترین روش‌ها که پس از [[قرن پنجم]] توسط محقق حلّی در "شرائع الاسلام" صورت گرفته، عبارت از تقسیم مباحث فقهی به [[عبادات]]، [[عقود]]، ایقاعات و [[احکام]] است. مبنای این تقسیم ـ بنابر گفته برخی ـ این است که مسائل فقهی یا درباره امور [[آخرتی]] است یا امور [[دنیایی]]. دسته نخست "عبادات"اند، مانند [[نماز]] و [[روزه]]. دسته دوم یا [[نیازمند]] لفظ و عبارت‌اند و یا چنین نیست. بخش دوم "احکام"اند، مانند [[قصاص]] و دیات. | [[فقها]] مباحث [[فقهی]] را به شیوههای گوناگون عرضه کرده‌اند. معروف‌ترین روش‌ها که پس از [[قرن پنجم]] توسط محقق حلّی در "شرائع الاسلام" صورت گرفته، عبارت از تقسیم مباحث فقهی به [[عبادات]]، [[عقود]]، ایقاعات و [[احکام]] است. مبنای این تقسیم ـ بنابر گفته برخی ـ این است که مسائل فقهی یا درباره امور [[آخرتی]] است یا امور [[دنیایی]]. دسته نخست "عبادات"اند، مانند [[نماز]] و [[روزه]]. دسته دوم یا [[نیازمند]] لفظ و عبارت‌اند و یا چنین نیست. بخش دوم "احکام"اند، مانند [[قصاص]] و دیات. | ||
مسائلی که نیازمند لفظ و عبارت‌اند یا قوامشان به دو طرف است و یا به یک طرف. نوع اول "عقود" است، مانند بیع، اجاره و [[نکاح]] و نوع دوم "ایقاعات"، مانند [[طلاق]] و [[عتق]]. | مسائلی که نیازمند لفظ و عبارت‌اند یا قوامشان به دو طرف است و یا به یک طرف. نوع اول "عقود" است، مانند بیع، اجاره و [[نکاح]] و نوع دوم "ایقاعات"، مانند [[طلاق]] و [[عتق]]. | ||
[[فیض کاشانی]] در مفاتیح الشرائع مباحث فقهی را به دو بخش "فن عبادات و سیاسات" و "فنّ عادات و معاملات" تقسیم کرده است. برخی معاصران با نقد تقسیم‌بندی معروف و متداول، [[ابواب فقهی]] را ضمن چهار بخش عبادات، [[اموال]]، [[سلوک]] و [[رفتار شخصی]] و [[آداب]] عمومی آوردهاند<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۰ ـ ۲۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | [[فیض کاشانی]] در مفاتیح الشرائع مباحث فقهی را به دو بخش "فن عبادات و سیاسات" و "فنّ عادات و معاملات" تقسیم کرده است. برخی معاصران با نقد تقسیم‌بندی معروف و متداول، [[ابواب فقهی]] را ضمن چهار بخش عبادات، [[اموال]]، [[سلوک]] و [[رفتار شخصی]] و [[آداب]] عمومی آوردهاند<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۰ ـ ۲۳.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==ترتیب مباحث== | == ترتیب مباحث == | ||
ترتیب مباحث فقهی در همه متون یکسان نیست؛ اما در بیشتر آنها، نخست ابواب مربوط به عبادات، سپس عقود و ایقاعات و در بخش پایانی مباحث [[ارث]] و احکام جزایی از قبیل حدود، قصاص و دیات مطرح شده است. برخی، مبنای چنین چینشی را عمومیت [[احکام]] به لحاظ مورد [[ابتلا]] بودن برای [[مکلفان]] دانستهاند<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۴.</ref>؛ از این رو، عبادات ـ که بر همه [[مکلفان]] [[واجب]] است ـ و از [[عبادات]]، [[نماز]] ـ که [[تکلیف]] روزانه است ـ و [[طهارت]] ـ که شرط [[عبادت]] است ـ بر دیگر مباحث مقدم داشته شده است. | ترتیب مباحث فقهی در همه متون یکسان نیست؛ اما در بیشتر آنها، نخست ابواب مربوط به عبادات، سپس عقود و ایقاعات و در بخش پایانی مباحث [[ارث]] و احکام جزایی از قبیل حدود، قصاص و دیات مطرح شده است. برخی، مبنای چنین چینشی را عمومیت [[احکام]] به لحاظ مورد [[ابتلا]] بودن برای [[مکلفان]] دانستهاند<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۴.</ref>؛ از این رو، عبادات ـ که بر همه [[مکلفان]] [[واجب]] است ـ و از [[عبادات]]، [[نماز]] ـ که [[تکلیف]] روزانه است ـ و [[طهارت]] ـ که شرط [[عبادت]] است ـ بر دیگر مباحث مقدم داشته شده است. | ||
ترتیب مباحث [[فقهی]]، بر اساس "شرائع الاسلام" که مبنای عمل بسیاری از متأخران قرار گرفته، بدین شرح است: | ترتیب مباحث [[فقهی]]، بر اساس "شرائع الاسلام" که مبنای عمل بسیاری از متأخران قرار گرفته، بدین شرح است: | ||
#'''عبادات:''' طهارت، [[صلات]]، [[زکات]]، [[خمس]]، [[صوم]]، [[اعتکاف]]، [[حج]]، [[عمره]]، [[جهاد]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]]. | # '''عبادات:''' طهارت، [[صلات]]، [[زکات]]، [[خمس]]، [[صوم]]، [[اعتکاف]]، [[حج]]، [[عمره]]، [[جهاد]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]]. | ||
#'''[[عقود]]:''' [[تجارت]]، رهن، مفلس، [[حجر]]، ضمان، [[صلح]]، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، [[ودیعه]]، عاریه، اجاره، [[وکالت]]، [[وقف]]، [[صدقات]]، سکنی و تحبیس، هبه، [[سبق و رمایه]]، [[وصیت]] و [[نکاح]]. | # '''[[عقود]]:''' [[تجارت]]، رهن، مفلس، [[حجر]]، ضمان، [[صلح]]، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، [[ودیعه]]، عاریه، اجاره، [[وکالت]]، [[وقف]]، [[صدقات]]، سکنی و تحبیس، هبه، [[سبق و رمایه]]، [[وصیت]] و [[نکاح]]. | ||
#'''ایقاعات:''' [[طلاق]]، [[خلع]] و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، [[عتق]]، [[تدبیر]] و مکاتبه و استیلاد، [[اقرار]]، [[جعاله]]، [[ایمان]] و [[نذر]]. | # '''ایقاعات:''' [[طلاق]]، [[خلع]] و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، [[عتق]]، [[تدبیر]] و مکاتبه و استیلاد، [[اقرار]]، [[جعاله]]، [[ایمان]] و [[نذر]]. | ||
#'''[[احکام]]:''' صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، [[غصب]]، شفعه، [[احیاء موات]]، لقطه، [[فرائض]]، [[قضاء]]، شهادات، حدود و تعزیرات، [[قصاص]] و دیات.<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۵ ـ ۲۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | # '''[[احکام]]:''' صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، [[غصب]]، شفعه، [[احیاء موات]]، لقطه، [[فرائض]]، [[قضاء]]، شهادات، حدود و تعزیرات، [[قصاص]] و دیات.<ref>مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۵ ـ ۲۸.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
==شیوه ارائه مباحث== | == شیوه ارائه مباحث == | ||
متون [[فقه شیعه]] از آغاز تاکنون به لحاظ نوع مباحث فقهی و خواست و نیاز مخاطبان در قالب‌های مختلف و رویکردهای متفاوت، از جمله شیوههای زیر عرضه شده است. | متون [[فقه شیعه]] از آغاز تاکنون به لحاظ نوع مباحث فقهی و خواست و نیاز مخاطبان در قالب‌های مختلف و رویکردهای متفاوت، از جمله شیوههای زیر عرضه شده است. | ||
#متونی که در آنها غالباً [[نصوص]] [[روایات فقهی]] با حذف [[سند]] آمده است، مانند "[[المقنع]]" و "الهدایة" [[شیخ صدوق]] و "النهایة" [[شیخ طوسی]]. | # متونی که در آنها غالباً [[نصوص]] [[روایات فقهی]] با حذف [[سند]] آمده است، مانند "[[المقنع]]" و "الهدایة" [[شیخ صدوق]] و "النهایة" [[شیخ طوسی]]. | ||
#متونی که با رویکرد [[فقه مقارن]] نگاشته شده و در آنها به دیدگاه‌های فقهی [[شیعه]] و [[مذاهب فقهی]] [[اهل]] [[سنّت]] در مسائل اختلافی اشاره شده است، مانند "الخلاف" شیخ طوسی و "تذکرة الفقهاء" [[علامه حلّی]]. | # متونی که با رویکرد [[فقه مقارن]] نگاشته شده و در آنها به دیدگاه‌های فقهی [[شیعه]] و [[مذاهب فقهی]] [[اهل]] [[سنّت]] در مسائل اختلافی اشاره شده است، مانند "الخلاف" شیخ طوسی و "تذکرة الفقهاء" [[علامه حلّی]]. | ||
#متونی که در بردارنده [[اختلاف]] نظر [[فقیهان]] شیعه در مسائل مختلف، همراه [[ادله]] آن است، مانند "مختلف الشیعة" علامه حلّی. "مفتاح الکرامة" [[سید جواد عاملی]] را نیز به [[دلیل]] [[جامعیت]] در [[نقل]] اقوال [[فقها]] میتوان در زمره این متون به شمار آورد. | # متونی که در بردارنده [[اختلاف]] نظر [[فقیهان]] شیعه در مسائل مختلف، همراه [[ادله]] آن است، مانند "مختلف الشیعة" علامه حلّی. "مفتاح الکرامة" [[سید جواد عاملی]] را نیز به [[دلیل]] [[جامعیت]] در [[نقل]] اقوال [[فقها]] میتوان در زمره این متون به شمار آورد. | ||
#متونی که دربردارنده دیدگاه‌های اختصاصی [[فقهای شیعه]] در برابر [[عامه]] در مسائل مختلف فقهی است، مانند "الانتصار" [[سید مرتضی]]. | # متونی که دربردارنده دیدگاه‌های اختصاصی [[فقهای شیعه]] در برابر [[عامه]] در مسائل مختلف فقهی است، مانند "الانتصار" [[سید مرتضی]]. | ||
#متون فتوایی و غیر استدلالی که [[احکام]] و مسائل فقهی بدون [[استدلال]] و بیان مستند [[فقهی]] در آنها آمده است، مانند "النهایة" [[شیخ طوسی]]، "شرائع الاسلام" محقق، "تحریر الاحکام" [[علامه حلّی]] و "العروة الوثقی" [[سید محمد کاظم طباطبایی یزدی]]. | # متون فتوایی و غیر استدلالی که [[احکام]] و مسائل فقهی بدون [[استدلال]] و بیان مستند [[فقهی]] در آنها آمده است، مانند "النهایة" [[شیخ طوسی]]، "شرائع الاسلام" محقق، "تحریر الاحکام" [[علامه حلّی]] و "العروة الوثقی" [[سید محمد کاظم طباطبایی یزدی]]. | ||
#متون تفریعی و استدلالی که مسائل و [[فروع]] متعدد فقهی همراه با [[استدلال]] در آنها بیان شده است، از قبیل "المبسوط" شیخ طوسی، "الحدائق الناضرة" شیخ [[یوسف]] [[بحرانی]] و "المکاسب" [[شیخ انصاری]]. | # متون تفریعی و استدلالی که مسائل و [[فروع]] متعدد فقهی همراه با [[استدلال]] در آنها بیان شده است، از قبیل "المبسوط" شیخ طوسی، "الحدائق الناضرة" شیخ [[یوسف]] [[بحرانی]] و "المکاسب" [[شیخ انصاری]]. | ||
#متونی که به شیوه استدلالی به شرح دیگر متون فقهی پرداختهاند. بسیاری از متون فقهی این گونهاند، مانند "الروضة البهیة" [[شهید ثانی]] در شرح "اللمعة الدمشقیة" شهید اول، مسالک الافهام" شهید ثانی در شرح "شرائع الاسلام" محقق، "جواهر الکلام" شیخ [[محمد حسن نجفی]] در شرح "شرائع الاسلام" که از جامعترین، گستردهترین و معروف‌ترین متون از این نوع است و "مستمسک العروة الوثقی" [[سید محسن حکیم]] در شرح "العروة الوثقی" [[سید محمدکاظم طباطبایی یزدی]]. | # متونی که به شیوه استدلالی به شرح دیگر متون فقهی پرداختهاند. بسیاری از متون فقهی این گونهاند، مانند "الروضة البهیة" [[شهید ثانی]] در شرح "اللمعة الدمشقیة" شهید اول، مسالک الافهام" شهید ثانی در شرح "شرائع الاسلام" محقق، "جواهر الکلام" شیخ [[محمد حسن نجفی]] در شرح "شرائع الاسلام" که از جامعترین، گستردهترین و معروف‌ترین متون از این نوع است و "مستمسک العروة الوثقی" [[سید محسن حکیم]] در شرح "العروة الوثقی" [[سید محمدکاظم طباطبایی یزدی]]. | ||
#متونی که به بیان، شرح و مستندات [[قواعد]] فقهی پرداختهاند، مانند "القواعد و الفوائد" شهید اول، "عوائد الایام" [[ملااحمد نراقی]] و "القواعد الفقهیة" بجنوردی و [[ناصر مکارم شیرازی]]. | # متونی که به بیان، شرح و مستندات [[قواعد]] فقهی پرداختهاند، مانند "القواعد و الفوائد" شهید اول، "عوائد الایام" [[ملااحمد نراقی]] و "القواعد الفقهیة" بجنوردی و [[ناصر مکارم شیرازی]]. | ||
#متونی که در شرح آیاتِ در بردارنده [[احکام]] ([[آیات الاحکام]]) [[نگارش]] یافتهاند، مانند "[[فقه]] القرآن" راوندی، "کنز العرفان" [[فاضل مقداد]] و "زبدة البیان" [[محقق اردبیلی]]. | # متونی که در شرح آیاتِ در بردارنده [[احکام]] ([[آیات الاحکام]]) [[نگارش]] یافتهاند، مانند "[[فقه]] القرآن" راوندی، "کنز العرفان" [[فاضل مقداد]] و "زبدة البیان" [[محقق اردبیلی]]. | ||
#متون در بردارنده پرسش‌ها و پاسخ‌های فقهی. این متون که امروزه به "استفتائات" [[شهرت]] یافتهاند، در گذشته با عنوان "مسائل" و اغلب به نام منطقه و محل سکونت سؤال کنندگان تهیه میشد، مانند "جوابات المسائل الموصلیة" نگاشته [[سید مرتضی]]. | # متون در بردارنده پرسش‌ها و پاسخ‌های فقهی. این متون که امروزه به "استفتائات" [[شهرت]] یافتهاند، در گذشته با عنوان "مسائل" و اغلب به نام منطقه و محل سکونت سؤال کنندگان تهیه میشد، مانند "جوابات المسائل الموصلیة" نگاشته [[سید مرتضی]]. | ||
#متونی که فقه پژوهان، محتوای آنها را با بهرهگیری از درس خارج استاد خویش تهیه و منتشر کرده‌اند. این متون به "تقریرات" معروف‌اند، مانند تقریرات شیخ انصاری در [[طهارت]] و "التنقیح" تقریرات درس [[سید ابوالقاسم خویی]]. | # متونی که فقه پژوهان، محتوای آنها را با بهرهگیری از درس خارج استاد خویش تهیه و منتشر کرده‌اند. این متون به "تقریرات" معروف‌اند، مانند تقریرات شیخ انصاری در [[طهارت]] و "التنقیح" تقریرات درس [[سید ابوالقاسم خویی]]. | ||
#متونی که دربردارنده فتاوای [[مجتهدان]] در مسائل گوناگون فقهی، و اغلب مبتلابه برای استفاده مقلدان است. امروزه این متون به "توضیح المسائل" یا «"[[رساله عملیه]]" شهرت دارند. نخستین متن [[فارسی]] نگارش یافته با این شیوه "جامع [[عباسی]]" [[شیخ بهایی]] است<ref>ادوار علم الفقه و اطواره، ص:۱۰۸ ـ ۱۱۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | # متونی که دربردارنده فتاوای [[مجتهدان]] در مسائل گوناگون فقهی، و اغلب مبتلابه برای استفاده مقلدان است. امروزه این متون به "توضیح المسائل" یا «"[[رساله عملیه]]" شهرت دارند. نخستین متن [[فارسی]] نگارش یافته با این شیوه "جامع [[عباسی]]" [[شیخ بهایی]] است<ref>ادوار علم الفقه و اطواره، ص:۱۰۸ ـ ۱۱۳.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۵، صفحه 723-730.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۹۱: | خط ۹۳: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:فقه]] | [[رده:فقه]] | ||
[[رده:مدخل‌های در انتظار تلخیص]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۴۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فقه است. فقه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فقه در لغت - فقه در قرآن - فقه در فقه سیاسی - فقه در فقه اسلامی - فقه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردفقه به معنای فهم و فطانت، به معنای فهم عمیق از معارف و آموزههای اسلامی به کار رفته و در اصطلاح فقها عبارت است از علم به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی آن. احکتم فقهی از چهار منبع قرآن، سنت، عقل و اجماع به‌دست می‌آید. موضوع علم فقه، فعل مکلف است.
معناشناسی
فقه در لغت به معنای فهم، فطانت و درک دقیق و عمیق آمده است و حقیقت آن شکافتن و گشودن است و فقیه به کسی می‌گویند که احکام را میشکافد و بررسی میکند و معضلات و گرههای آن را میگشاید[۱].
واژه فقه در قرآن و سنّت کاربرد گستردهای دارد و به همان معنای لغوی؛ یعنی فهم عمیق از معارف و آموزههای اسلامی به کار رفته و اختصاص به حوزه خاصی از دین ندارد؛ اما به تدریج در اصطلاح فقها به شاخهای خاص از علوم دینی (احکام شرعی فرعی) اختصاص یافته است؛ از این رو، فقه در اصطلاح فقها عبارت است از علم به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی آن[۲].[۳]
مقصود از "فرعی" آن دسته از احکام شرعی است که به افعال و اعمال مکلف تعلق میگیرد. با این قید، مسائل اعتقادی که از اصول دین به شمار میرود از حوزه علم فقه خارج می‌شود. از این گونه مسائل در علم کلام و مانند آن بحث می‌شود و مقصود از "ادله تفصیلی" منابع فقهاند که احکام شرعی فرعی از آنها به دست می‌آید و عبارت‌اند از کتاب، سنّت، اجماع و عقل. قید "ادلّه تفصیلی" علم مقلد به فتاوای مرجع تقلیدش را خارج میکند؛ زیرا علم مقلّد، فقه اصطلاحی نیست. بنابراین، علم فقه به علمی که از روی اجتهاد باشد، اختصاص دارد؛ چنان که بر فقیه عنوان مجتهد اطلاق می‌شود[۴].
در تفاوت "فقه" با "فهم" گفته شده تفاوت این دو آن است که "فهم" مطلق فهمیدن است اما به فهم عمیق "فقه" می‌گویند[۵].[۶]
اجتهاد و تقلید: فرا گرفتن علم فقه در حدّ فقاهت و اجتهاد از جهت پاسداشت احکام شرع مقدس و پاسخگویی به نیاز جامعه اسلامی واجب کفایی است. از برخی قدما قول به وجوب عینی آن نقل شده است؛ چنان که فراگیری علم فقه در حدّ آگاهی یافتن از احکام و مسائل مورد نیاز و مبتلا به بر هر مکلف واجب است تا از عهده وظایف و تکالیف شرعی خود برآید.[۷].[۸]
اقسام احکام شرعی
احکام شرعی به دو بخش کلی تکلیفی و وضعی تقسیم می‌شود:
- احکام تکلیفی: عبارت از بایدها و نبایدهای الزامی و غیر الزامی است که به طور مستقیم مرتبط با فعل مکلف است و به پنج نوع واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح تقسیم میگردد.
- احکام وضعی: به طور مستقیم مرتبط با فعل مکلف نیست و بیشتر موضوع حکم تکلیفی قرار میگیرد، مانند: طهارت و نجاست که وصف اعیان خارجی است و یا صحّت و فساد که وصف اعمال عبادی و یا عقود و ایقاعات قرار میگیرد[۹].[۱۰]
موضوع علم فقه
موضوع علم فقه، فعل مکلف است؛ اعم از انجام و ترک و آنچه در ارتباط غیر مستقیم با آن است[۱۱].[۱۲]
جایگاه علم فقه در میان علوم
پس از شناخت خداوند و رهبران الهی (پیامبران و جانشینان ایشان)، برترین علم، علم فقه است؛ زیرا سامان دهنده امور مربوط به معاش و معاد انسان است و در پرتو آن کمال نوع بشری و شناخت تمامی اوامر و نواهی الهی که سبب نجات ابدی است، حاصل می‌شود[۱۳].[۱۴]
ویژگی‌های فقه شیعه
مذهب فقهی شیعه که بر گرفته از اهل بیت (ع) است از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که مهمترین آنها عبارت‌اند از:
- تکیه بر بیان شرعی که در کتاب و سنّت به عنوان دو منبع اساسی برای استخراج احکام شرعی در هر موضوع و رخدادی تجلی یافته است. این دو مصدر و منبع غنی پاسخ دهنده و برطرف کننده همه خواستهها و نیازهای فقهی انسان در انواع و اشکال مختلف حیات اوست.
- سنّت زمانی حجّت است که از معصوم؛ یعنی وجود مبارک پیامبر (ص) و ائمّه (ع) صادر شده باشد.
- سنّت باید با قطع و یقین و یا حجّت معتبر شرعی ـ که حجّیت آن با قطع و یقین ثابت شده باشد ـ همچون خبر دادن فرد ثقه و مورد اطمینان، اثبات شود.
- سخن صحابه به صرف صحابی بودن حجّت شرعی نیست، مگر آنکه ثقه بوده و از معصوم (ع) نقل کرده باشد.
- قرآن کریم، نخستین مصدر تشریع احکام الهی است و ظهوراتش حجّت است؛ لکن استناد به ظهورات قرآن جز با کامل کردن بحث و تحقیق در دو مرحله ممکن نیست:
- ظهور دلالت آیات بر احکام شرعی باید احراز شود
- شناخت آیات عام و خاص، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه از راه سنّت.
- نظریه و اجتهاد مبتنی بر قیاس، استحسان و یا مصالح مرسله فاقد ارزش است؛ چنان که نظریه صحابی یا تابعی حجت نیست. اجتهاد تنها به‌کارگیری همه توان برای استنباط حکم شرعی از کتاب و سنت است.
- در استنباط احکام از مدرکات عقلی؛ اعم از عقل نظری و عملی در صورت قطعی و یقینی بودن، استفاده می‌شود؛ لکن این مدرکات هیچ گاه در تشخیص ملاکات و علل احکام و اثبات حکم شرعی با آن، کاربرد ندارد؛ بلکه کاربرد آن یا برای تشخیص رابطه میان احکام، همچون رابطه تضاد و تقابل یا استلزام و تقارن و آنچه که بر آن مترتب میگردد است، و مدرک عقلی در این نوع، به تشخیص صغرای دلالت در خطاب شرعی بر میگردد، و یا کاربرد آن برای تشخیص وظیفه و راهکار عملی هنگام شک در حکم شرعی است، نه تعیین خود حکم شرعی. این نوع در اصطلاح، اصول عملی عقلی (احتیاط، برائت یا تخییر) نامیده می‌شود.
- اجتهاد و استنباط حکم شرعی در فقه اهل بیت (ع) دارای دو مرحله طولی است؛ زیرا بیان شرعی دو نوع است:
- بیانی که حکم شرعی واقعی با آن اثبات می‌شود و از آن به دلیل اجتهادی تعبیر میگردد. این بیان یا حکم شرعی را به صورت قطعی اثبات میکند، مانند احکام شرعی ای که از صریح آیه و یا سنّت قطعی به دست می‌آید و یا به صورت شرعی تعبدی، مانند احکامی که با خبر واحد اثبات میگردد.
- بیانی که حکم شرعی واقعی را اثبات نمیکند؛ بلکه وظیفه عملی مکلف را در حالت شک و تردید و فقدان دلیل، مشخص میکند. این نوع، دلیل فقاهتی یا اصل عملی نامیده می‌شود. نوع دوم باید با ادله شرعی نوع نخست و یا حکم عقل اثبات شود و در امتداد و طول نوع نخست قرار دارد؛ زیرا زمانی نوبت به نوع دوم میرسد که نوع اول وجود نداشته باشد.
- در مذهب فقهی شیعه، باب اجتهاد باز است و حرکت آن به سمت رشد و کمال و پویایی ادامه دارد و تقلید مجتهدی از مجتهد دیگر حرام و بر هر مکلفی اجتهاد یا تقلید واجب است. گشوده بودن باب اجتهاد منشأ تحول و تطور شگرف فقه در طول حیات خود از آغاز تاکنون شده است؛ هم از لحاظ گستره مباحث و مسائل متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و هم از بعد ژرف نگری و عمق بخشی به دانش فقه.
- فتوای فقیه جامع شرایط، هرچند برای خود و مقلدانش حجّت و قابل استناد است؛ لکن این بدان معنا نیست که فتوای او حکم واقعی خدای تعالی است؛ بلکه از نوع حکم ظاهری میباشد که گاه با حکم شرعی واقعی مطابقت ندارد. بنابراین، در فقه امامیه، تصویب (مطابق با واقع بودن همه آرا و نظرات مجتهد) مردود و غیر قابل پذیرش است و حجیت فتوای مجتهد برای خود و مقلدانش چیزی فراتر از مُعَذِّر بودن در مقام عمل نیست[۱۵].[۱۶]
تطورات علم فقه
فقه شیعه از آغاز تاکنون مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و در طول حیات خود دستخوش تحولات و تطوراتی شده است. صاحب‌نظران و فقه پژوهان، هریک به اعتباری برای فقه مراحلی را بیان کرده‌اند، برخی برای آن چهار دوره بر شمردهاند. دوره پیش از شیخ طوسی؛ از زمان شیخ طوسی تا قرن دهم هجری (عصر شهید ثانی)؛ از زمان شهید ثانی تا یک قرن اخیر و یک قرن اخیر[۱۷]. برخی هم هشت دوره ذکر کرده‌اند: عصر حضور معصومان (ع)؛ قرن نخست پس از غیبت؛ عصر متکلمان؛ مکتب شیخ طوسی؛ مکتب شهید اول؛ فقه دوره صفوی؛ مکتب وحید بهبهانی و مکتب شیخ انصاری[۱۸].
در نگرشی دیگر برای فقه شیعه نه مرحله ذکر شده که عبارت‌اند از: عصر تبیین و تفسیر یا عصر معصومان (ع)؛ عصر محدثان؛ عصر آغاز اجتهاد؛ عصر کمال اجتهاد؛ عصر تقلید؛ عصر نهضت دوباره مجتهدان؛ عصر پیدایی مسلک اخباریان؛ عصر جدید استنباط و عصر کنونی[۱۹] و سرانجام برخی، تطورات فقه شیعه را در شش مرحله خلاصه کرده‌اند: تأسیس؛ شکوفایی و رشد؛ استقلال؛ افراط و تفریط؛ اعتدال و کمال[۲۰].[۲۱]
تقسیم مباحث
فقها مباحث فقهی را به شیوههای گوناگون عرضه کرده‌اند. معروف‌ترین روش‌ها که پس از قرن پنجم توسط محقق حلّی در "شرائع الاسلام" صورت گرفته، عبارت از تقسیم مباحث فقهی به عبادات، عقود، ایقاعات و احکام است. مبنای این تقسیم ـ بنابر گفته برخی ـ این است که مسائل فقهی یا درباره امور آخرتی است یا امور دنیایی. دسته نخست "عبادات"اند، مانند نماز و روزه. دسته دوم یا نیازمند لفظ و عبارت‌اند و یا چنین نیست. بخش دوم "احکام"اند، مانند قصاص و دیات.
مسائلی که نیازمند لفظ و عبارت‌اند یا قوامشان به دو طرف است و یا به یک طرف. نوع اول "عقود" است، مانند بیع، اجاره و نکاح و نوع دوم "ایقاعات"، مانند طلاق و عتق.
فیض کاشانی در مفاتیح الشرائع مباحث فقهی را به دو بخش "فن عبادات و سیاسات" و "فنّ عادات و معاملات" تقسیم کرده است. برخی معاصران با نقد تقسیم‌بندی معروف و متداول، ابواب فقهی را ضمن چهار بخش عبادات، اموال، سلوک و رفتار شخصی و آداب عمومی آوردهاند[۲۲].[۲۳]
ترتیب مباحث
ترتیب مباحث فقهی در همه متون یکسان نیست؛ اما در بیشتر آنها، نخست ابواب مربوط به عبادات، سپس عقود و ایقاعات و در بخش پایانی مباحث ارث و احکام جزایی از قبیل حدود، قصاص و دیات مطرح شده است. برخی، مبنای چنین چینشی را عمومیت احکام به لحاظ مورد ابتلا بودن برای مکلفان دانستهاند[۲۴]؛ از این رو، عبادات ـ که بر همه مکلفان واجب است ـ و از عبادات، نماز ـ که تکلیف روزانه است ـ و طهارت ـ که شرط عبادت است ـ بر دیگر مباحث مقدم داشته شده است.
ترتیب مباحث فقهی، بر اساس "شرائع الاسلام" که مبنای عمل بسیاری از متأخران قرار گرفته، بدین شرح است:
- عبادات: طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.
- عقود: تجارت، رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات، سکنی و تحبیس، هبه، سبق و رمایه، وصیت و نکاح.
- ایقاعات: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاد، اقرار، جعاله، ایمان و نذر.
- احکام: صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه، فرائض، قضاء، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.[۲۵].[۲۶]
شیوه ارائه مباحث
متون فقه شیعه از آغاز تاکنون به لحاظ نوع مباحث فقهی و خواست و نیاز مخاطبان در قالب‌های مختلف و رویکردهای متفاوت، از جمله شیوههای زیر عرضه شده است.
- متونی که در آنها غالباً نصوص روایات فقهی با حذف سند آمده است، مانند "المقنع" و "الهدایة" شیخ صدوق و "النهایة" شیخ طوسی.
- متونی که با رویکرد فقه مقارن نگاشته شده و در آنها به دیدگاه‌های فقهی شیعه و مذاهب فقهی اهل سنّت در مسائل اختلافی اشاره شده است، مانند "الخلاف" شیخ طوسی و "تذکرة الفقهاء" علامه حلّی.
- متونی که در بردارنده اختلاف نظر فقیهان شیعه در مسائل مختلف، همراه ادله آن است، مانند "مختلف الشیعة" علامه حلّی. "مفتاح الکرامة" سید جواد عاملی را نیز به دلیل جامعیت در نقل اقوال فقها میتوان در زمره این متون به شمار آورد.
- متونی که دربردارنده دیدگاه‌های اختصاصی فقهای شیعه در برابر عامه در مسائل مختلف فقهی است، مانند "الانتصار" سید مرتضی.
- متون فتوایی و غیر استدلالی که احکام و مسائل فقهی بدون استدلال و بیان مستند فقهی در آنها آمده است، مانند "النهایة" شیخ طوسی، "شرائع الاسلام" محقق، "تحریر الاحکام" علامه حلّی و "العروة الوثقی" سید محمد کاظم طباطبایی یزدی.
- متون تفریعی و استدلالی که مسائل و فروع متعدد فقهی همراه با استدلال در آنها بیان شده است، از قبیل "المبسوط" شیخ طوسی، "الحدائق الناضرة" شیخ یوسف بحرانی و "المکاسب" شیخ انصاری.
- متونی که به شیوه استدلالی به شرح دیگر متون فقهی پرداختهاند. بسیاری از متون فقهی این گونهاند، مانند "الروضة البهیة" شهید ثانی در شرح "اللمعة الدمشقیة" شهید اول، مسالک الافهام" شهید ثانی در شرح "شرائع الاسلام" محقق، "جواهر الکلام" شیخ محمد حسن نجفی در شرح "شرائع الاسلام" که از جامعترین، گستردهترین و معروف‌ترین متون از این نوع است و "مستمسک العروة الوثقی" سید محسن حکیم در شرح "العروة الوثقی" سید محمدکاظم طباطبایی یزدی.
- متونی که به بیان، شرح و مستندات قواعد فقهی پرداختهاند، مانند "القواعد و الفوائد" شهید اول، "عوائد الایام" ملااحمد نراقی و "القواعد الفقهیة" بجنوردی و ناصر مکارم شیرازی.
- متونی که در شرح آیاتِ در بردارنده احکام (آیات الاحکام) نگارش یافتهاند، مانند "فقه القرآن" راوندی، "کنز العرفان" فاضل مقداد و "زبدة البیان" محقق اردبیلی.
- متون در بردارنده پرسش‌ها و پاسخ‌های فقهی. این متون که امروزه به "استفتائات" شهرت یافتهاند، در گذشته با عنوان "مسائل" و اغلب به نام منطقه و محل سکونت سؤال کنندگان تهیه میشد، مانند "جوابات المسائل الموصلیة" نگاشته سید مرتضی.
- متونی که فقه پژوهان، محتوای آنها را با بهرهگیری از درس خارج استاد خویش تهیه و منتشر کرده‌اند. این متون به "تقریرات" معروف‌اند، مانند تقریرات شیخ انصاری در طهارت و "التنقیح" تقریرات درس سید ابوالقاسم خویی.
- متونی که دربردارنده فتاوای مجتهدان در مسائل گوناگون فقهی، و اغلب مبتلابه برای استفاده مقلدان است. امروزه این متون به "توضیح المسائل" یا «"رساله عملیه" شهرت دارند. نخستین متن فارسی نگارش یافته با این شیوه "جامع عباسی" شیخ بهایی است[۲۷].[۲۸]
منابع
پانویس
- ↑ النهایة (ابن اثیر) و لسان العرب، واژه «فقه».
- ↑ "هو العلم بالاحکام الشرعیۀ الفرعیۀ عن أدلتها التفصیلیه"؛ ابوالقاسم میرزای قمی، قوانین الاصول، ص۵؛ ایضاح الفوائد، ج۲، ص:۲۶۴.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730؛ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص:۱۲؛ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۶۱۳.
- ↑ معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۰.
- ↑ سیری در سیره نبوی، ص۴۲.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۶۱۴.
- ↑ الاجتهاد و التقلید (صدر)، ص:۳۲ ـ ۳۳؛ موسوعة الخوئی، ج۱، ص:۴۶ ـ ۴۷.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ دروس فی اصول فقه الامامیة، ص:۳۹۶ ـ ۳۹۷.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ معالم الدین (قسم الفقه)، ج۱، ص:۹۴.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ تحریرالاحکام، ج۱، ص:۴۰.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ موسوعة الفقه الاسلامی، ج۱، ص:۳۰-۳۳.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۰، ص:۱۴۹ ـ ۱۵۰.
- ↑ مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۹ ـ ۶۱.
- ↑ تاریخ فقه و فقها، ص:۱۱۷ ـ ۲۶۴.
- ↑ موسوعة الفقه الاسلامی، ج۱، ص:۴۷ ـ ۷۶.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۰ ـ ۲۳.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۴.
- ↑ مقدمهای بر فقه شیعه، ص:۲۵ ـ ۲۸.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.
- ↑ ادوار علم الفقه و اطواره، ص:۱۰۸ ـ ۱۱۳.
- ↑ ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، صفحه 723-730.