وظایف علما در عصر غیبت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تکالیف منتظران است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

جایگاه علمای اسلام

علمای اسلام و رهبران فکری فرهنگی جامعۀ اسلامی مکرر در روایات مورد تعریف و تمجید قرار گرفته و شأن والای آنان گوشزد شده است. پیامبر خاتم (ص) فرمودند: «جایگاه و منزلت فقیه در وقت غیبت مانند جایگاه و منزلت انبیای بنی‌اسرائیل است. علما ورثه انبیا و دژ اسلام و حجت‌های ائمه بر مردم هستند». بیان این مقام حکایت‌گر رسالت ویژه و تکلیف حساس و خطیر علماء به عنوان سکان‌داران دین، سنگربانان عقیده و ایمان و پرچم‌داران هدایت مردم است. آنان در عصر غیبت باید جای خالی حضور امام غایب را به خوبی پر کنند. علمای عصر غیبت باید مردم را به سوی امام بخوانند و بر وجود آن امام راهنمایی کنند و از دین آن حضرت دفاع نموده، ضعیفان از بندگان خدا را از تورهای‌ شیاطین‌ و شبهات گمراهان‌ نجات دهند. همچنین علما تجسم الگوی جامعۀ منتظران و منتظران تجسم پیروان آنان هستند و این الگو بودن برای ارزش دادن به عادت‌ها و اعتقادات اسلامی منتظران است که در غالب‌های مختلفی از جمله خطبه ها، سخنرانی ها، تألیف کتاب، تولید وسایل آموزشی و فرهنگی نقل متون اسلامی و انتشار و رواج آن در میان منتظران است.

وظایف علمای اسلام در دوران غیبت

بر این اساس علما در دوران انتظار وظایفی خاص دارند؛ از جمله آن وظایف عبارت است از:

1. زهد: دنیاطلبی و رغبت باطنی به آنچه وابسته به دنیاست بزرگ‌ترین آفت علما است، از همین رو می‌‌بایست علما بکوشند تا ملکۀ زهد و بی‌رغبتی به دنیا را در خودشان تقویت کنند: «"وَ تَفَضَّلْ عَلَی عُلَمَائِنَا بِالزُّهْدِ"»
2. دعوت و نصیحت: واژه نُصح به معنی خلوص کامل و دوری از هرگونه پلیدی است. دانشمندان باید در اندیشه و قول و فعل خویش از هر گونه شبهۀ آلودکننده ای پاک و منزه باشند و با یکرنگی خیرخواه امت بوده جز به خیر و صلاح آنان نیندیشند، چرا که امام غائبِ آنان در زهد و نصیحت کردن برترین انسان‌های عصر خویش است و عالمی که با امامش سنخیت ندارد، نمی‌توان او را منتظر نامید. باید توجه داشت در عصر غیبت کانون فعالیت‌های فرهنگی و دینی عالمان گلواژۀ انتظار است. محور توسعۀ فرهنگی و فرهنگ‌سازی آنان، دعوت به دین قائم آل محمد (ص) و فرهنگ انتظار است. بنابراین، اساس کار عالمان دینی در عصر غیبت، مدیریت ذهن‌ها و اراده‌ها و جهت‌دهی مردمان به سوی خلیفه خدا و حجت اوست.
3. جهاد همه جانبۀ فرهنگی، اجتماعی، دینی: یکی از اصلی ترین وظایف علما در عصر غیبت سکوت نکردن در برابر شبهه افکنان عقیده و ایمان و مجاهدت در عرصۀ علمی و فرهنگی و همچنین حل مشکلات، اجتماعی، دینی و تربیتی که جامعه منتظران با آن روبه‌رو هستند است.
4. راهنمایی و دستگیری از نسل جوان: از آنجا که علما یک نوع وابستگی خاص به امام عصر دارند لازم است تکالیف کلی فرد منتظر و نیز وظایف خود نسبت به آن حضرت را به نحو احسن و اکمل به جا آورند. امام زمان (ع) به ویژه در زمان غیبت، در جهت هدایت شیعیان و جلوگیری از گمراهی جوانان، از علما بسیار انتظار دارند. چگونه ممکن است امام زمان (ع) شاهد باشد جوانان معصومی که در خاندان شیعه متولد شده‌اند این گونه طعمه شیاطین و گرگ صفتان شوند و از علما انتظاری نداشته باشند؟!. به عبارتی دیگر عالمان دین علاوه بر فکر مهدی‌باوران، با قلب آنان نیز سر و کار داشته و ارتباط برقرار می‌سازند. آن عالمان پیوسته به سه حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری مهدی‌باوران عنایت دارند تا در هنگامه‌های هجوم شهوات و شبهات به کام زهرآگین شیاطین فرو نغلتند و رشته‌های قلوب مردم را به عشق امام گره می‌زنند.
5. تجهیز علمای دوران انتظار به وسیله علم و حکمت: بر علما لازم است در تفقه دین و حل مشکلات علمی و یا پاسخ به شبهات به تمام امکانات نرم‌افزاری و علوم مربوطه مجهز باشند؛ زیرا آنان به عنوان سنگربانان دین و اعتقادات مردم باید خود را از هر گونه شبهات و اشتباهات بیمه کنند. امام صادق (ع) فرمود: «انسان عالم و آگاه به زمان خودش، مورد هجوم خطاها و اشتباهات قرار نمی‌گیرد». و همینطور بتواند از مرزهای عقیدتی و عملی مردم دفاع نمایند و از آن طرف آنچه از نظر علمی یاد گرفته است را باید عمل کند تا بتوانند مانع انحراف جامعه شوند. امام صادق (ع) فرمودند: «چون عالم به علم خویش عمل نکند، نصیحتش از دل‌های مخاطبانشان بی اثر می‌‌گذرد، چنانکه باران از سنگ صاف می‌‌گذرد».
6. تعلیم دین و تنظیم اندیشه‌ها: در عصر غیبت، جاودانگی اسلام اقتضاء دارد تعلیم دین و اجرای احکام تداوم یابد و این وظیفۀ مهم بر عهدۀ فقیهان عادل و اسلام شناس است، به طوری که از امام صادق (ع) دربارۀ رتبه و منزلت شیعه که احادیث ائمه را نشر می‌‌دهد با عابد که فقط عبادت می‌‌کند سؤال شد، حضرت فرمودند: «آنکه احادیث ما را روایت می‌‌کند و دل‌های شیعیان ما را استوار می‌‌سازد از هزار عابد بهتر است».
7. دفاع و حفاظت از دین: سنگربانان و مرزبانان دین، بعد از تجهیز به علوم و تفقه در دین، باید به حفاظت از آن بپردازند. آنان، در عصر غیبت، نقش امام را در شعاعی محدود ایفا می‌کنند و از مرزهای عقیدتی و فرهنگی پاسداری می‌نمایند، با قرائت‌های نو و بدعت‌آمیز از دین ـ که در واقع مسخ فرهنگ دینی است ـ مبارزه می‌کنند و در این راه، اولاً: باید مبانی دین را با براهین علمی مستحکم کنند و دین را آنگونه که هست به بشریت معرفی نمایند ثانیاً؛ در مقابل شبهات و القائات شیاطین آخرالزمان به مقابله و روشنگری برخیزند. امام هادی فرمودند: «اگر نبودند کسانی از علما که بعد از غیبت قائم مردم را به سمت او دعوت کنند و از دین او با دلایل خداوند دفاع کنند و بندگان ضعیف خداوند را از دام‌های ابلیس و سرکشان او، رهایی سازند و از شبکه ناصبان خلاص نمایند، هیچ کس باقی نمی‌ماند مگر اینکه از دین برمی‌گشت، ولی اینان هستند که دل‌های شیعیان ضعیف را به دست می‌گیرند همچنان که ناخدای کشتی سکان کشتی را به دست می‌‌گیرد، آنان برترین کسان نزد خدای عزوجل هستند». همچنین امام صادق (ع) فرمودند: «علمای شیعه در مرزهایی که شیطان و ایادی او در پشت آنها کمین کرده‌اند، پاسداری داده و آنها را از اینکه بر شیعیان ناتوان هجوم برند، بازمی‌‌دارند و اجازه نمی‌دهند که شیطان و پیروان او و دشمنان اهل بیت (ع) بر ضعفای شیعه تسلط یابند. پس هر کس از شیعیان ما که برای این موضوع نصب شود، از کسانی که با روم و تُرک و خزر در جهادند، هزار هزار مرتبه برتر است؛ زیرا او از ادیان شیعیان و دوستداران ما دفاع می‌‌کند، ولی آنها از بدن‌های آنها».
8. تربیت منتظران براساس ابزارهای تربیتی معرفی شده توسط امامان (ع): امام عصر ابزارهای جهت‌دهی تربیتی را برای شخصیت‌هایی که با آرزوها و دردهای انتظار زندگی می‌‌کند را تعریف کرده است مانند متون، ادعیه، نامه‌نگاری‌ها، مکاتبه‌ها و پاسخ دادن به سؤالات مختلف و مورد ابتلا؛ اما نشر و تنظیم این متون برعهده علماست تا به وسیلۀ این عنصر مهم شکل گیری منتظران واقعی صورت پذیرد و بتوانند خالصانه خدا را عبادت کنند تا طبق همان متون ثواب اعمال آنها مانند کسانی باشند که امام عصر را درک کرده اند.

نکته پایانی اینکه شاید بزرگترین وظیفۀ فقیه و عالم قبل از همۀ این وظایف برای حفظ شعائر شیعه این باشد که فقیه باید نظام شیعی را به عنوان یک نظام فکری و عملی مرزبندی کند و برای آن از لحاظ عقیدتی و عملی با استفاده از میراث ارزشمند سخنان ائمه چهارچوبی ترسیم کند.

نتیجه گیری

در مجموع اگر بخواهیم وظیفۀ علما در قبال منتظران را در زمان غیبت و زمان ظهور تقسیم بندی کنیم، وظایف به سه بخش تقسیم می‌‌شود:

1. تربیت نسل زمینه‌سازان ظهور در زمان غیبت.
2. تربیت نسلی که تمکن علمی برای رسیدن به منتظران زمینه ساز را ندارند.
3. تربیت نسلی که بعد از ظهور برای اطاعت و یاری امام احتیاج به کمک عالمان دینی دارند.

• بنابراین، فقها به عنوان سکان دار مذهب شیعه در تمام اوقات در برابر شیعیان وظایفی خطیر داشتند منتها در زمان غیبت امام به علت شرایط خاص وظایفی مهم تر وخاص تر بر عهدۀ ایشان قرار می‌‌گیرد.

پرسش مستقیم

• تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی خامنه‌ای، سید علی، ما منتظریم
2. جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود
3. موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
4. مصباح یزدی، محمد تقی، آفتاب ولایت
5. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
6. موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
7. یوسف مدن، روان‌شناسی انتظار
8. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر
9. علی‌نوری، علی‌ رضا، فرهنگ مهدویت و انتظار
10. صالح‌نیا، یحیی؛ تنها بر فراز