بنی‌عبدالدار

بنی‌عبدالدار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌عبدالدار در قرآن - بنی‌عبدالدار در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بنی‌عبدالدار از طوائف بزرگ قریش به شمار می‌روند که ریاست مناصب پرده‌داری کعبه، پرچم‌داری در جنگ‌ها، حجابت (کلیدداری) و دار الندوه (مرکز مشورتی قریش) در اختیارشان بود. از این جهت، افراد این خاندان از تأثیری ویژه‌ در پیشبرد یا ممانعت از گسترش اسلام برخوردار بودند. از آنجایی که مناصب مهم جاهلی را بر عهده داشتند در صف مقدّم مبارزه با اسلام قرار گرفته بودند و به دسیسه‌چینی بر ضد اسلام می‌پرداختند، لذا آیاتی از قرآن در شان آنها نازل شده است. با توجه به ریاست بنی‌عبدالدار بر دار الندوه، آنان در تصمیماتی چون آزار مسلمانان، حصر اقتصادی آنها، تعقیب ایشان در حبشه، و نقشه قتل پیامبر اسلام (ص) دخالت جدّی داشته‌اند و پس از هجرت پیامبر به مدینه تا پیش از فتح مکه، حرکات نظامی و ایجاد جنگ‌هایی علیه پیامبر (ص) از اقدامات عبدریان به شمار می‌رود

نسب بنی‌عبدالدار

این تیره قریش از نسل عبدالدار بن قصیّ بن کلاب از نیاکان معروف عرب پیش از اسلام است که برادر عبدمناف، جدّ سوم پیامبر (ص) به شمار می‌رود.

عبدالدار که بر پایه برخی نقل‌ها، نام دیگرش عبدالله بود، نخست‌زاده قصیّ است. قصی وی را منسوب به خانه‌اش نام نهاد و دو برادر دیگرش به نام عبدمناف و عبدالعزّی را منسوب به خدایش خواند و عبد بن قصی مشهور به عبد قصی را نیز منسوب به خویش نامید

۱. فرزندان عبدالدار: بلاذری پنج پسر برای عبدالدار به نام عثمان، وهب، کلده، عبدمناف و سبّاق یاد کرده که چهار فرزند نخست از هند بنت لؤیّ بن ملکان خزاعی و مادر فرزند پنجم نیز از طایفه هوازن بود. اما ابن‌حزم تنها سه فرزند به نام عثمان، عبدمناف و سبّاق را نام می‌برد.

در منابع پیش از بلاذری، نامی از وهب بن عبدالدار نیامده و کلده نیز تنها از جانب ابن‌سعد در ذیل نسب رقیه بنت هاله آمده است. ولی در جای دیگر، نسب وی را به صورت کلدة بن عبدمناف بن عبدالدار می‌آورد که در این صورت، سخن ابن‌حزم درست به نظر می‌رسد.

منسوبین به قبیله بنی‌عبدالدار را عبدری یا داری می‌نامند.

۲. نسل عبدمناف: از نسل عبدمناف بن عبدالدار شخصیت‌هایی اثرگذار در آغاز اسلام پدید آمده‌اند:نضر بن حارث، دشمن سرسخت پیامبر؛ فرزندش فراس از مهاجران به حبشه؛ برادرش نضیر در زمره "مؤلفة قلوبهم" و بر پایه روایتی دیگر، از مهاجران به حبشه.

مصعب بن عمیر (مصعب الخیر) پرچم‌دار مسلمانان در نبرد بدر و احد.

ابوالروم برادر مصعب، از مهاجران به حبشه و شهید در نبرد یرموک؛ برادر دیگرش ابوعزیر بن عمیر از اسرای مشرکان در نبرد بدر.

عبدشرحبیل بن‌ هاشم و فرزندش ارطاة، پرچم‌داران شرک در نبرد احد.

منصور بن عبدشرحبیل نگارنده پیمان محاصره مسلمانان در شعب و عکرمة بن عامر صاحب دار الندوه.

۳. نسل عثمان بن عبدالدار: از عثمان بن عبدالدار نیز دو فرزند به نام عبدالعزّی و شریح بر جای ماندند.

برّه بنت عبدالعزّی، جدّ مادری پیامبر اسلام (ص).

قاسط بن شریح پرچم‌دار شرک در نبرد احد.

ابوطلحه عبدالله بن عبدالعزّی رهبر عبدریان در نبرد فجار.

طلحة بن ابوطلحه و برادر وی ابوسعد و فرزندانش مسافع و کلاب و جلاس عثمان و ابوسعد و حارث پرچم‌داران مشرکان در نبرد احد.

عثمان بن طلحه پرچم‌دار شرک در نبرد خندق و کلیددار کعبه پس از فتح مکه.

شیبه پسر عموی وی کلیددار کعبه که از نسل وی خاندان بنی‌شیبه به عنوان کلیدداران کعبه پدید آمد.

ابراهیم بن عبیدالله از نسل عثمان بن طلحه که در روزگار‌ هارون الرشید حکمران یمن بود و در شورش علویان در دوره مأمون کشته شد، از این خاندان بودند.

۴. نسل سباق بن عبدالدار: از سبّاق بن عبدالدار نیز نسلی فراوان پدید آمدند که بسیاری از آنها بر پایه گزارش تاریخ‌نگاران به سبب ظلم هلاک شدند. از میان آنها می‌توان به اسود بن عامر که در نبرد بدر کشته شد و نیز سویبط بن سعد که از مهاجران به حبشه و بدریان به شمار می‌رود، اشاره نمود.

۱. مناصب بنی‌عبدالدار: بر پایه گزارش تاریخ‌نگاران، عبدالدار از بهره هوشی پایینی برخوردار بود و برای آن‌که از دیگر برادران عقب نماند، پدرش مناصب مربوط به کعبه و حج را به وی واگذارد. وی مورد دلبستگی فراوان قصی و نخست‌زاده او بود.

درباره شمار و گونه این مناصب اختلاف بسیار به چشم می‌خورد. برخی این مناصب را ریاست دار الندوه، حجابت (کلیدداری کعبه)، لواء (پرچم‌داری در جنگ‌ها)، رفادت (پذیرایی از حجّاج) و سقایت (آب دادن به حجّاج) خوانده‌اند.

برخی نیز از این مجموعه، سقایت را استثناء کرده و آن را متعلق به عبدمناف در روزگار زندگانی قصی دانسته یا رفادت و سقایت را از آنِ عبدقصی شمرده‌اند که پس از وفات قصی، به دستور وی به عبدالدار منتقل شده است و یا از این میان، تنها ریاست دار الندوه را متعلق به عبدالدار دانسته و ریاست و سقایت را از آن عبدمناف و رفادت را از آنِ عبدالعزّی و دو طرف وادی مکه را متعلق به عبدقصی دانسته‌اند.

برخی نیز از زبان معمر بن مثنّی سقایت و رفادت را دو منصب واگذارده به عبدمناف در روزگار قصی خوانده‌اند و یا از میان همه مناصب، تنها حجابت و لواء را مناصب تفویض شده به عبدالدار شمرده و سقایت و دار الندوه را به عبدمناف و رفادت و مهمان‌داری ایام منی را متعلق به عبدالعزّی دانسته‌اند.

سازگار با شواهد روایی، منصب سدانت (خدمت‌گزاری و محافظت از کعبه) نیز در اختیار بنی‌عبدالدار بوده است. این منصب از افتخارات عرب جاهلی به شمار می‌رفت که قصیّ از خزاعیان دریافت نمود. برخی نیز این منصب را همان حجابت دانسته‌اند. شماری نیز آن را کنار حجابت از مناصب عبدالدار شمرده‌اند. با این حال، تفاوت میان سدانت و حجابت چندان آشکار نمی‌نماید.

پیرامون برخی از این مناصب پس از وفات قصّی نزاعی درگرفت که به سازش انجامید. نتیجه این سازش، وا‌گذاری سه منصب دارالندوه، حجابت، و لواء و به روایتی حجابت و لواء به بنی‌عبدالدار بود.

ابن‌حبیب سرپرستی این مناصب را با ابوطلحة بن عبدالعزّی دانسته است..

۲. منصب دار الندوه: دار الندوه به جایی برای مشورت قریش در امور جنگ و صلح و بستن پیمان‌ها و حتی تزویج اطلاق می‌گشت که تا هنگام خلافت معاویه در دست بنی‌عبدالدار بود. معاویه این منصب را از عکرمة بن عامر به صد هزار درهم خریداری نمود و دارالاماره خویش گرداند.

بر پایه گزارشی دیگر، منصب سرپرستی دار الندوه در روزگار جاهلیت به دست حکیم بن حزام از تیره بنی‌عبدالعزی بن قصی در برابر ظرف شرابی از بنی‌عبدالدار خریداری شد و حکیم بن حزام دار الندوه را به صد یا صد هزار درهم یا چهل هزار دینار به معاویه فروخت و در پاسخ طعنه عبدالله بن زبیر به وی که شرف قریش ـ یا: قوم خود ـ را فروخته است، پاسخ داد: شرف به تقوا است و من در روزگار جاهلیت، آن را به ظرف شرابی خریدم و اکنون پول آن را صدقه قرار دادم.

ابن‌قتیبه بدون اشاره به دار الندوه، به فروخته شدن خانه حکیم بن حزام که در روزگار جاهلیت در برابر ظرف شرابی خریداری شده بود، به معاویه در برابر ۶۰۰۰۰ دینار اشاره نموده و بلاذری (م. ۲۷۹ق.) این پنداشت را که آن خانه دار الندوه بوده، اشتباه دانسته است.

۳. منصب حجابت: حجابت سمتی است که به حاجب اختیار اجازه یا ممانعت از ورود دیگران به مکان یا محضر شخصی ویژه را می‌دهد. حجابت کعبه به معنای امتیاز کلیدداری و ممانعت از ورود دیگران به آن است.

۱. حاجبان نخستین: حاجبان نخستین کعبه را عبدالدار، عثمان بن عبدالدار، عبدالعزّی بن عثمان، ابی‌طلحه عبدالله بن عبدالعزی و طلحة بن ابی‌طلحه دانسته‌اند.

۲. ابقای منصب در فتح مکه: واقدی در گزارش فتح مکه، به نحوه ابقای این منصب میان بنی‌عبدالدار به دست پیامبر اسلام (ص) اشارت نموده که عثمان بن طلحه به فرمان پیامبر اسلام (ص) و ابلاغ بلال و دخالت ابابکر و عمر و بر پایه گزارشی، بدون دخالت بلال و ابابکر، کلید کعبه را که نزد مادرش‌ ام‌سعید از قبیله بنی‌عمرو بن عوف و دختر شیبه بود، به اکراه دریافت نمود و آن را به پیامبر (ص) واگذارد.

پیامبر (ص) این منصب را پس از پاکیزه نمودن کعبه برای همیشه به عثمان بن طلحه بازگرداند و فرمود: جز ظالم آن را بازنستاند. آورده‌‌اند که آن را به شیبة بن عثمان فرزند یا پسر عموی عثمان بن طلحه یا هر دو آنها سپرد.

برخی نیز بر آنند که پیامبر (ص) کلید را نخست به عثمان بن طلحه و پس از وفات وی به شیبه داد. اما تاریخ وفات عثمان بن طلحه در روزگار خلافت معاویه دانسته شده است. ذهبی (م. ۷۴۸ق.) نیز به گزارش از واقدی (م. ۲۰۷ق.) تفویض حجابت به شیبه را به سبب کفر وی درست نمی‌داند.

درباره عثمان بن طلحه، برخی بر اسلام آوردن وی پیش از فتح مکه اصرار دارند. اما بعضی اسلام آوردن او را پس از تحویل منصب از جانب پیامبر (ص) دانسته‌اند.

جبرائیل بن شاذان (قرن ششمق) این منصب را نخست در اختیار بنی‌امیه و سپس عامر بن شیبه دانسته است.

۳. اختلاف در تفویض حجابت: درباره تفویض حجابت به بنی‌عبدالدار، اختلاف فراوان به چشم می‌خورد. برخی به درخواست عباس از پیامبر (ص) برای اعطای منصب کلیدداری کعبه به خاندان وی و مخالفت پیامبر (ص) اشاره نموده‌اند.

شماری این پیشنهاد را از زبان علی (ع) در حالی که کلید کعبه در دستش بود، یاد نموده‌اند که خطاب به پیامبر (ص) گفت: حجابت را با سقایت برای ما جمع نما! اما پیامبر (ص) عثمان بن طلحه را فراخواند و فرمود: امروز روز نیکی و وفا است. همچنین از پیشنهاد علی (ع) به عباس برای ستاندن این منصب از پیامبر، اشاره شده است که پیامبر به عباس فرمود: من منصبی بهتر از حجابت، یعنی سقایت را به شما دادم.

بر پایه گزارش فسوی خود عباس در پاسخ علی (ع) گفت: آن چه بهتر است را به شما داده است. برخی نیز بی آنکه به درخواست عباس اشاره نمایند از تمایل پیامبر برای اعطای این منصب به عباس و یا اعطا و سپس بازپس‌گیری آن از وی سخن گفته‌اند.

درباره علت بازگشت این منصب به عثمان بن طلحه، آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾ نازل شد.

ابن‌حبیب در این زمینه می‌افزاید: عثمان بن طلحه از آن پس که کلید را به پیامبر تحویل داد، به وی گفت: ‌ای پیامبر (ص) این کلید را به امانت الهی بستان! پیامبر (ص) مایل بود این منصب را به عباس تفویض نماید و از این‌رو، آیه نازل شد. در گزارش پیش‌گفته از مقاتل، خود رسول اسلام (ص) جمله یاد شده را پس از نزول آیه به عثمان فرمود.

بلاذری نیز بی‌آنکه سخن عثمان بن طلحه را بازگوید، به نزول آیه یاد شده در این زمینه اشاره نموده است.

۴. منصب ارزشمند: منصب حجابت از مناصب بسیار ارزشمند و مایه مباهات عبدریان بر دیگران شمرده شده است.

در ذیل آیه ﴿مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ﴾ و نیز: ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ فخر‌فروشی بنو ابی‌طلحه از جمله شیبة بن عثمان بر علی (ع) آن‌گاه که در نبرد بدر اسیر گشتند، به چشم می‌خورد.

۵. ابقای منصب پس از اسلام: منصب حجابت پس از ظهور اسلام نیز باقی ماند. در روایت‌های نبوی با الفاظ مشابه، از نادیده انگاشتن همه مناصب جز دو منصب سقایت و سدانت سخن به میان آمده است. برخی منابع نیز به تصریح پیامبر اسلام درباره همیشگی بودن منصب حجابت برای بنی‌عبدالدار اشاره نموده‌اند.

در برخی گزارش‌ها، به واگذاری این منصب به شیبة بن عثمان پس از عثمان بن طلحه، و باقی ماندن این منصب میان بنی‌شیبه، تیره‌ای از بنی‌عبدالدار، اشاره شده است.

۴. منصب لواء: این منصب به معنای رهبری نظامیقریش در جنگ‌ها، از دیگر سمت‌های بنی‌عبدالدار به شمار می‌رود. این منصب کنار سرپرستی دار الندوه گزارش از جایگاه ممتاز بنی‌عبدالدار در سیاست و امور نظامی می‌دهد.

پیش از ظهور اسلام، در قالب نبردهای فجّار به رهبری طلحة بن ابی‌طلحه یا عکرمة بن عامر و نیز در سال‌های آغازین هجرت، شاهد پرچم‌داری بنی‌عبدالدار هستیم؛ پرچم‌دار مسلمانان در نبرد بدر را مصعب بن عمیر عبدری دانسته‌اند.

اما ابن‌سعد در گزارشی، علی (ع) را پرچم‌دار اسلام در همه جنگ‌ها به شمار می‌آورد.

پرچم‌داران سپاه کفر نیز ابی‌عزیز بن عمیر، نضر بن حارث، و طلحة بن ابی‌طلحه بوده‌اند که همگی عبدری‌ هستند. آورده‌‌اند که تنها طلحة بن ابی‌طلحه پرچم‌دار بوده است.

۱. لواء مشرکان در نبرد احد: در نبرد احد، در سپاه مشرکان، سفیان بن عویف، فردی از حبشی‌ها و طلحة بن ابی‌طلحه لواء را بر عهده گرفتند. آورده‌‌اند که سرپرستی پرچم با طلحة بن ابی‌طلحه پرچم‌دار قریشیان بود.

طلحة بن ابی‌طلحه به دست علی (ع) کشته شد. کشته شدن وی را پیامبر اسلام (ص) پیشتر در خواب دیده و مژده آن را به مسلمانان داده بود. با کشته شدن وی که کبش الکتیبه (فرمانده سواره نظام) بود، پیامبر و مسلمانان تکبیر گفتند و اظهار خشنودی نمودند و نبرد عمومی درگرفت. حسّان بن ثابت نیز در مدح علی (ع) شعر سرود.

پس از وی، پرچم‌داری با عثمان بن ابی‌طلحه در پیشاپیش زنان یا ابوسعد بن ابی طلحه یا ابوسعید بن ابی‌طلحه بود که به دست سعد بن ابی‌وقاص یا علی بن ابی‌طالب کشته شد. عثمان بن ابی‌طلحه نیز به دست حمزة بن عبدالمطلب هلاک شد.

پس از این سه تن، مسافع بن طلحه، کلاب بن طلحه، جلاس بن طلحه، ارطاة بن عبد شرحبیل، و سپس شریح بن قارض که همگی از بنی‌عبدالدار بودند، به ترتیب پرچم را برگرفتند و سپس پرچم به دست صواب، غلام او، افتاد. به گزارش دیگر، پس از مسافع، حارث بن طلحه و سپس ارطاة و شریح و صواب پرچم‌داران سپاه قریش بودند.

به گزارش سوم، پس از وی، برادرش جلاس و سپس کلاب و حارث پرچم را بر دوش گرفتند. آن‌گاه ارطاة بن عبد شرحبیل یا شرحبیل بن‌ هاشم و سپس زرارة بن عمیر بن‌ هاشم و آن‌گاه صواب غلام حبشی یا نخست قاسط بن شریح و سپس صواب به ترتیب پرچم را به دست گرفتند.

مسافع و جلاس به دست عاصم بن ثابت اوسی کشته شدند. کلاب نیز به دست زبیر بن عوام یا عبدالرحمن بن عوف و به روایتی، قزمان به قتل رسید و حارث هم به دست قزمان کشته شد. شرحبیل بن‌هاشم به دست مصعب بن عمیر و زرارة بن عمیر؛ قاسط بن شریح به دست قزمان؛ ارطاة بن عبد شرحبیل به دست علی (ع) یا مصعب و به روایتی حمزه و شریح بن قارض به دست فردی نامعلوم کشته شدند.

۲. لواء مسلمانان در نبرد احد: در سپاه اسلام نیز مصعب بن عمیر پرچم‌دار مهاجران شمرده شده است. پیامبر (ص) با آگاهی از پرچم‌داری بنی‌عبدالدار در سپاه مشرکان اظهار داشت: ما برای وفاداری سزاوارتریم. اما منابع گوناگون از پرچم‌داری علی (ع) کنار مصعب یا پس از شهادت وی حکایت دارند.

بلاذری می‌نویسد: پرچم‌داری سپاه اسلام نخست با علی (ع) بود و پیامبر آن را به مصعب سپرد. به باور وی، پس از شهادت مصعب، مالک یا برادرش ابوالروم پرچم را در دست گرفت. قاتل مصعب، ابن‌قمئه لیثی یا قمیئه لیثی بود. برخی منابع به نزول آیه ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾ در شأن مصعب و اصحاب وی اشاره دارند.

در این نبرد، ابوسفیان با ترفندی زیرکانه برای تشجیع بنی‌عبدالدار، با یادآوری شکست آنها در رویداد بدر و جایگاه پرچم‌داران در سپاه، آنها را برای ایستادگی مصمم می‌کند. در این میان، هند و گروهی از زنان نیز با خواندن این شعر: «ویها بنی‌عبدالدّار، ویها حماة الادبار، ضربا بکلّ بتار» آنها را برای نبرد تحریک می‌نمودند.

در نبرد احزاب نیز پرچم‌داری مشرکان با عثمان بن طلحة بن ابی‌طلحه بوده است.

۳. بطلان حق انحصاری منصب: درباره سرگذشت این منصب پس از فتح مکه نیز آورده‌اند که پیامبر (ص) به رغم درخواست عبدریان، فرمود: اسلام فراتر از منصب لواء است. بدین وسیله، حق انحصاری این منصب باطل شد.

نقش بنی‌عبدالدار در نزاع‌های درونی خاندان‌های قریش

یکی از نقاط عطف در زندگی بنی‌عبدالدار، ستیز میان آنها و بنی‌عبدمناف (عبدشمس، ‌هاشم، مطّلب و نوفل) بر سر مناصب است.

برخی این ستیز را میان فرزندان قصیّ و بنی‌عبدالدار دانسته‌اند؛ اما گروهی بنی‌عبدشمس را از این دایره بیرون نموده‌اند. ریاست بنی‌عبدمناف با عبدشمس، برادر بزرگ‌تر آنها، یا‌ هاشم بود و رهبری بنی‌عبدالدار را عامر بن‌ هاشم بر عهده داشت.

این تنش در روزگار زندگانی مطّلب و‌ هاشم و پیش از آوازه یافتن عبدالمطّلب و هنگامی که وی تنها نخست‌زاده‌اش حارث را داشت، به وقوع پیوست. این تاریخ‌‌گذاری با برخی دیگر از گزاره‌ها درباره شرکت یکی از دختران عبدالمطلّب در بستن پیمان منافات دارد. به هر حال، در تقدم حلف المطیبین بر حلف الفضول تردید نیست.

برخی به پشتوانه روایت نبوی حاکی از حضور پیامبر اسلام (ص) در حلف مطیبین این دیدگاه را تقویت نموده‌اند؛ اما این روایت به قرینه روایت‌های هم‌سیاق، مربوط به حلف الفضول است.

۱. علل ستیز: این ستیز بدان سبب روی داد که بنی‌عبدمناف که از وجاهت و شرافتی بالاتر برخوردار بودند، خود را برای این مناصب سزاوارتر می‌دانستند. آنها به رغم واگذاشت مناصب به عبدالدار پس از مرگ قصیّ، در عمل سرپرستی امور را بر عهده گرفتند.

برخی دلیل اصلی را ستیز بر دو منصب رفادت و سقایت دانسته‌اند که عبدالدار پس از مرگ پدر، از برادرش عبد بن قصیّ دریافت کرده بود. گویا بدین جهت، در مصالحه، همین دو منصب به بنی‌عبدمناف منتقل شد.

برخی از تاریخ‌نگاران به حسادت ورزیدن قریشیان و در راس آنها بنی‌عبدالدار به افتخارات عبدالمطلب از جمله نجات دادن معجزه آسای مکیان از خشکسالی، اشاره کرده‌اند.

۲. آسیب‌ها و نتایج ستیز: این ستیز منشأ دودستگی میان طوایف قریش شد.

بر پایه گزارش مشهور، طوائف بنی‌اسدبن عبدالعزّی، بنی‌زهرة بن کلاب، بنی‌تیم بن مرّه، و بنی‌حارث بن فهر به هواداری از بنی‌عبدمناف برخاستند و طوائف بنی‌مخزوم بن یقظه، بنی‌سهم بن عمرو، بنی‌جمح بن عمرو، و بنی‌عدیّ بن کعب نیز به هواداری از بنی‌عبدالدار پرداختند و برخی نیز اعلام بی‌طرفی نمودند.

این دو طایفه میان خود پیمانی استوار بستند تا خیانت نورزند و یکدیگر را تسلیم طرف مخالف ننمایند. در این جریان، دو گروه احلاف و مطیّبین پدید آمدند و پیمان لَعَقة الدم شکل گرفت.

احلاف به بنی‌عبدالدار و طایفه‌های حامی او اطلاق شد؛ از آن‌رو که او به ابتکار بنی‌عدی و به روایتی بنی‌سهم، ماده شتری نحر نمود و خون آن را در ظرفی ریخته، کنار کعبه نهاد و آنان به نشان پیمان بستن، دست در ظرف فرو کردند و بر کعبه کشیدند. در این هنگام، فردی از بنی‌عدی‌ اندکی از آن خون را لیسید. دیگران نیز به نشانه پیمان چنین کردند و از این‌رو، اصطلاح "لعقة الدم" را بر هم‌پیمانان یا تنها بر بنی‌عدی اطلاق نمودند.

بنی‌عبدمناف و هم‌پیمانان آنها را مطیّبین گویند؛ زیرا پیش از پیمان عبدریان، با فرو کردن دستان خود در ظرف عطر و کشیدن دستان بر پرده کعبه، با یکدیگر پیمان بستند.

این پیمان کنار کعبه یا در خانه عبدالله بن جدعان که از نفوذمندان قریش به شمار می‌رفت، بسته شد. برخی خانه ابن جدعان را محلّ حلف الفضول دانسته‌اند. اما منافاتی میان این دو گزاره نیست. گویا این راه حلّی مناسب درباره روایت نبوی حاکی از مشارکت پیامبر در حلف الفضول در خانه ابن‌جدعان باشد.

عموم تاریخ‌نگاران این دو پیمان را مربوط به پیش از صف‌آرایی و سپس سازش آنها دانسته‌اند. اما مقدسی هنگام این دو پیمان را پس از سازش می‌داند.

درباره درگرفتن نبرد میان مطیبین و احلاف نیز اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری، نبرد را منتفی می‌شمارند اما بلاذری سازش را پس از نبرد می‌داند.

واکنش بنی‌عبدالدار در برابر اسلام

ریاست بنی‌عبدالدار بر مناصب مهم جاهلی، آنها را در صف مقدّم مبارزه با اسلام قرار داده بود. آنان در دوره‌های گوناگون اسلام به رویارویی با آن پرداختند.

دوره پیش از هجرت

عبدریان در این دوره به سبب احساس رقابت با آیین جدید و نگرانی از فقدان موقعیت خود، به دسیسه‌چینی بر ضد اسلام پرداختند.

این واقعیت در چند آیه بازتاب یافته است. آیه ﴿وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءَهُمْ نَذِيرٌ مَا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُورًا﴾ که بیانگر سرکشی و عناد کافران در برابر وحی است، در شأن نضر بن حارث وارد شده و نیز درباره توطئه‌های این فرد در برابر پیامبر (ص) به آیاتی چون ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ﴾، ﴿وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾، مربوط به اتهام "بشری خواندن قرآن" و آیه ﴿وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ و ﴿قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ مربوط به اتّهام "افسانه پیشینیان بودن داستان‌های آن" استناد شده است.

همچنین آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾، ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ پیرامون یکی دیگر از توطئه‌های نضر بن حارث وارد شده که به روایت مقاتل در سفر تجاری به حیره، کتاب‌های رستم و اسفندیار را برای مبارزه با قرآن خریداری نمود و مطابق آیه ﴿أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبَابِ﴾ درخواست عذاب زود هنگام می‌نمود.

خداوند در آیه ﴿قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ﴾ با لحنی کنایه‌آمیز به شتابزدگی وی برای عذاب شدن اشاره می‌کند. گزارش این درخواست در آیه نخست سوره معارج و نیز آیه ﴿أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ به چشم می‌خورد.

مقاتل آیه ﴿وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ را نیز از زبان نضر بن حارث دانسته است. وی همچنین آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ﴾ را پیرامون جدال نضر می‌داند.

بلاذری آیه ﴿وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعًا أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾ را درباره درخواست نضر و یاران وی برای معجزاتی چون زنده شدن پدران و یا کنده‌شدن کوه‌ها و طلا شدن صفا می‌داند. وی آیه ﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾ را نیز درباره وی می‌شمارد.

همچنین از جمله کوشش‌های نضر بن حارث، سفر به مدینه برای استفسار حال پیامبر (ص) از یهود و به چالش کشیدن وی بود.

از دیگر آیاتی که ناظر به دوره مکّی است، می‌توان آیه ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ﴾ را برشمرد. در شأن نزول آن آمده است که پیامبر اسلام (ص) مشغول نماز گزاردن در مسجدالحرام بود که دو تن از بنی‌عبدالدار از سمت راست وی به صدا کردن مشغول شدند تا نماز را بر پیامبر اسلام (ص) مشتبه سازند. آن دو تن در نبرد بدر هلاک شدند.

مصادیق مبارزه با اسلام: با توجه به ریاست بنی‌عبدالدار بر دار الندوه، طبیعی است که آنان در دیگر تصمیمات چون آزار مسلمانان، حصر اقتصادی آنها، تعقیب ایشان در حبشه، و نقشه قتل پیامبر اسلام (ص) نیز دخالت جدّی داشته باشند.

پیمان محاصره اقتصادی مسلمانان را منصور بن عکرمة بن‌ هاشم یا خود عکرمه یا نضر بن حارث و یا بغیض بن عامر بن‌ هاشم بن عبدمناف بن عبدالدار نگاشت و با نفرین پیامبر چند انگشت وی بی‌حس گشت

دوره پس از هجرت

دوره مدنی با نقشه کشتن پیامبر (ص) در دار الندوه آغاز می‌گردد. مرحله آغازین این دوره تا پیش از فتح مکه، دوره حرکت‌های نظامی عبدریان است.

نبرد بدر با اسیر شدن دو تن از بنی‌عبدالدار به نام نضر بن حارث، از مطعمان قریش در نبرد بدر و ابوعزیز بن عمیر همراه بود.

نضر به دستور پیامبر اسلام (ص) کشته شد و ابوعزیز بن عمیر برادر مصعب در برابر پرداخت ۴۰۰۰ درهم خون‌بها آزاد شد.

در غزوه احد نیز پرچم‌دارانی بسیار از عبدریان کشته شدند.

مقاتل آیه ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾ را پیرامون برخی از شخصیّت‌های بنی‌عبدالدار از جمله طلحة بن عثمان، عثمان بن طلحه، ابوسعد، حارث بن طلحه، و ارطاة بن شرحبیل، یعنی پرچم‌داران شرک در سپاه احد دانسته است

اشخاص صاحب منصب

پس از فتح مکه نیز شاهد کوشش بنی‌عبدالدار در قالب کلیدداران کعبه، فرماندهان جنگ، امیران و قاضیان هستیم.

اسماعیل بن عبدالله بن خالد بن یزید قرشی عبدری رقی، فقیه و قاضی دمشق بود.

عبدالله بن مسافع در نبرد جمل در رکاب عایشه کشته شد.

شیبة بن عثمان متولی مراسم حج سال ۳۹ق. بود.

مغیرة بن ابی‌برده نیز به سال ۱۰۰ق. در رأس سپاهی برای فتح افریقا فرستاده شد.

ابراهیم بن عبیدالله در دوره‌ هارون ولایت یمن را عهده‌دار بود.

عامر بن وهب در روزگار منصور دوانیقی به ولایت‌ اندلس منصوب شد.

رزین بن معاویه سرقسطی‌ اندلسی منصب امام الحرمین را دارا بود و کتاب التجرید للصحاح السته را نگاشت.

بیبش بن محمد قاضی و محدّث شاطبه‌ اندلس بود و کتاب التصحیح فی اختصار الصحیح و جمع الاحادیث التی زاد مسلم فی تخریجها علی البخاری را نگاشت.

منابع

• کاظمی، سید محسن، مقاله «بنی‌عبدالدار»، دانشنامه حج و حرمین شریفین ج۴