محل سکونت امام مهدی کجاست؟ (پرسش)
محل سکونت امام مهدی کجاست؟ | |
---|---|
موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
مدخل بالاتر | مهدویت / آشنایی با امام مهدی / معرفت امام مهدی (شناخت امام مهدی) / محل زندگی امام مهدی |
مدخل اصلی | اقامتگاه امام مهدی |
تعداد پاسخ | ۱۴ پاسخ |
محل سکونت امام مهدی (ع) کجاست؟ یکی از پرسشهای مرتبط به بحث مهدویت است که میتوان با عبارتهای متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخها و دیدگاههای متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسشهای وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..
عبارتهای دیگری از این پرسش
- حضرت مهدی در کجا زندگی میکنند؟
- محل زندگی حضرت و زندگی امام عصر کجاست؟
پاسخ نخست
آیت الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در اینباره گفته است:
«حضرت مهدی (ع) در دوران غیبت صغری در شهر سامرا، در خانه پدر خویش سکونت داشته و طبیعتا - همانگونه که در این خبر آمده است - همانجا منزل خانواده و اهل بیت آن حضرت محسوب میشد. و احتمال دارد که مقصود این باشد که غیبت حضرت از حیث کیفیت، در ضمن غیبت صغری شدید نبوده است، بلکه مانند خروج از منزل و بازگشت به آن بوده است. و از اینجا است که در مقایسه با غیبت کبری، در متن روایت چنین آمده است که: و در غیبت دیگر گفته میشود: هلاک شده است، معلوم نیست در کدام دره راه میپیماید.
اما در غیبت کبری، حضرت مهدی (ع) به محمد بن ابراهیم بن مهزیار فرموده است: "ای فرزند مهزیار، پدرم ابا محمد (امام عسکری (ع)) با من پیمان بسته، که با مردمی که مورد غضب خداوند قرار گرفتهاند و نفرینشان کرده و در دنیا و آخرت خوار و ذلیلشان نموده است، و عذاب دردناک بر ایشان مقرر ساخته، همسایه نشوم. و به من دستور داده که جز در دامنههای صعب العبور کوهها و خرابههای شهرها، جایی سکنا نگزینم ..." این روایت دلالت دارد بر اینکه جایگاه حضرت مهدی (ع) در بیابانها و صحراهای دور دست است و این مطلب، هم در دوران غیبت صغری، و هم در غیبت کبری بوده است، و با هر دو نظریه درباره غیبت سازگار میباشد. و اما قبلا یادآور شدیم که این مطلب اگر چه به خودی خود محتمل است ولی با بسیاری از روایات دیگر که دلالت بر وجود و حضور آن حضرت در مکانهای دیگر دارد، مخالف است، که مهمترین آنها روایات مشاهده است در دوران غیبت صغری و کبری، مگر اینکه فرض کنیم که آن حضرت (ع) توسط اعجاز بدان جاها رفته است، که نیازی به چنین فرضی نداریم، زیرا معجزه به هنگام اتمام حجت اقامه میشود و در اینجا نیازی بدان نیست.
- از دیدگاه قواعد عمومی: از این روایت که بگذریم، آنچه باقی میماند، بحث در مورد مکان حضرت بقیة الله (ع) یک بار بر حسب قواعد عمومی - به مقتضای دو نظریه اصلی در زمینه غیبت - و بار دیگر بر اساس روایات خاصی که میتوان در این مورد بدانها استدلال نمود، میباشد. اما نظریه اول، یعنی پنهان شدن جسم حضرت، مقتضی آن است که مکان امام (ع) بهطور کلی ناشناخته باشد، مگر به هنگام مشاهده در جایی که مصلحت اقتضاء کند. و اما طبق نظریه دوم، یعنی پنهان بودن شخصیت و عنوان امام (ع) چنانکه قبلا روشن ساختهایم، امکان دارد آن حضرت در هر مکانی که اراده کند، زندگی نماید و به هر جا که میخواهد برود، چه در شهر و چه در بیابان و صحرا، و یا در دریا و فضا، بدون اینکه کسی را متوجه خویش گرداند و رازی را آشکار سازد. و گفتیم که شایسته نیست برای آن حضرت (ع) فقط یک جا را برای همیشه و یا در اغلب اوقات در نظر بگیریم، زیرا لازمه آن، عادتا جلب شدن توجه مردم به شخصیت حقیقی آن حضرت و برطرف شدن غیبت وی میباشد. پس برای رفع شک و تردید مردم نسبت به خود، بایستی خود را جابجا سازد و هر مدتی را در یک شهر سکنا گزیند.
- از دیدگاه روایات:
- روایت مفضل بن عمر: "بر جای حضرت، هیچ یک از فرزندان و نه دیگران، جز آن کس که کارهای شخصی ایشان را انجام میدهد، کسی آگاه نیست."
- روایت ابو بصیر از امام باقر (ع) است که میفرماید: "برای صاحب این امر چارهای از کنارهگیری نیست. و در کنارهگیریاش بایستی از نیرویی برخوردار باشد. و با داشتن سی نفر همراه، دیگر تنهایی و دلتنگی نخواهد داشت. و طیبه جایگاه خوبی است.»[۱]
بررسی احادیث حدیث اخیر با روایت اول در دلالت بر کنارهگیری حضرت بقیة الله و دوری وی از مردم مشترک است و از این جهت با آن متفاوت است که روایت اخیر چنین میرساند که گروهی از مردم در هر زمانی حضرت را شناخته و به او پیوسته و تنهایی را از او برطرف میسازند، ولی روایت اول این مطلب را نفی کرده و میگفت که هیچ کس جز خدمتکار ویژه امام از مکان وی آگاه نیست. و نیز روایت اخیر مکان حضرت را در "طیبه" میداند که همان مدینه حضرت رسول (ص) میباشد.
بنابراین در اینجا سه نکته است که باید به بررسی آنها بپردازیم و بهتر آن است که از نکته آخری آغاز کنیم:
- در پیرامون مطلبی است که در روایت ابو بصیر است، که حضرت در مدینه ساکن شده و در آنجا به سر میبرد. این مطلب را روایت ابن مهزیار - که طبق آن جای حضرت فقط بیابانها و صحراها میباشد - نفی میکند. و نیز با روایاتی که دیدار امام (ع) را در دوران غیبت صغری و کبری، در جاهای دیگری غیر از مدینه نقل کردهاند، منافات دارد. با در نظر گرفتن این مطالب روایت ابو بصیر قابل استدلال نخواهد بود. با صرف نظر از این منافات و تناقض، به سر بردن در مدینه، با قواعد عمومی که دانسته شد - چه نظریه اول را قبول داشته باشیم و چه نظریه دوم را - منافاتی ندارد. و اما بنابر نظریه پنهانی بدن آن حضرت، پس امکان این هست که محل سکونت آن حضرت را در مدینه فرض کنیم و هیچگونه اشکال و یا دشواری پیش نخواهد آمد. و اما بنابر نظریه پنهانی عنوان و شخصیت، باید سکونت در مدینه را طوری در نظر بگیریم که کسی از وضع آن حضرت آگاه نگردد. زیرا زندگی کردن برای مدتی طولانی در یک مکان، عادتا سبب جلب توجه مردم و شناخته شدن امام (ع) میشود. پس به ناچار باید فرض کنیم که در هر دوره در یک جا زندگی میکند، به طوری که اگر معدلگیری کنیم، بیش از هر جای دیگر در مدینه سکونت داشته باشد. و اینگونه سکونت در یک شهر موجب پیدایش ظن و گمانی نسبت به شخصیت آن حضرت نمیگردد. و شاید این برای امام (ع) مناسبتر باشد؛ زیرا که آن حضرت مجاورت مدفن و روضه مبارکه جد بزرگوار خویش حضرت رسول اکرم (ص) را، و نیز نزدیک بودن به مکان حج را - برای اینکه هر ساله این سنت را بجا آورد - دوست دارد. بهخصوص آنکه اغلب ساکنان مدینه در اکثر قرنهای تاریخ اسلام - اگر نگوییم در تمامی آنها - از ریشه منکر وجود آن حضرت بودهاند و کسی در فکر وی نبوده تا بخواهد از جا و مکان حضرت اطلاعی به دست آورد و او را بشناسد.
- درباره اختلاف مضمون دو روایت، پیرامون معاشرت و عدم معاشرت بعضی از مردم با آن بزرگوار میباشد. برای سنجش این دو موضوع باید مضمون آن دو را بر قواعد عمومی عرضه کنیم و ببینیم کدامیک مطابقت بیشتری دارد. نتیجه موازنه و سنجش، بر حسب اینکه کدامیک از دو نظریه اساسی در مورد نحوه غیبت درست باشد، اختلاف پیدا میکند. اگر نظریه اول را بپذیریم، ترجیح با روایت مفضل بن عمر است، گرچه از تمام جهات با آن نظریه تطبیق نمیکند، زیرا در این روایت آمده است که خدمتکار مخصوص حضرت، آن بزرگوار را میشناسد و خدمت ایشان میرسد. اما اگر نظریه دوم را بپذیریم، بهتر آن است که روایت ابو بصیر را قبول کنیم. اگر چه این هم از تمام جهات مطابقت نخواهد داشت، زیرا معاشرین و آشنایان حضرت مهدی (ع) را در هر زمان، در سی نفر منحصر میسازد، به طوری که اگر آنها نباشند، آن حضرت (ع) در تنهایی و دلتنگی به سر میبرد، ولی طبق نظریه دوم نیازی به سی نفر نخواهد داشت، زیرا میتواند به صورت ناشناس در اجتماعات شرکت کند و با هر کس که میخواهد تماس بگیرد. آری میشود گفت که فقط سی نفر هستند که میتوانند از موقعیت و واقعیت آن حضرت آگاهی داشته باشند. اما البته این توجیه - اگر چه باریک و دقیق است - ولی طبق آن، دیگر نبود آن سی نفر موجب تنهایی دلتنگ سازنده نخواهد بود.
- مطلبی است که هر دو روایت در آن صراحت دارند، و آن اینکه آن حضرت از مردم کنارهگیری میکنند. این مطلب را به یکی از دو وجه ذیل میتوان حمل نمود:
- وجه اول اینکه به اعتزال و کنارهگیری نسبی تفسیر شود. بدین معنی که حضرت مهدی (ع) به صفت حقیقی خود، میان مردم نیست، گرچه به صورت یک فرد معمولی، در بین آنان به سر میبرد. و این مطلب با نظریه دوم - پنهانی عنوان - سازگار است، اگر چه با ظاهر دو روایت مخالفت دارد، و هر کس آن دو را بخواند، این مخالفت برایش روشن خواهد شد.
- وجه دوم کنارهگیری آن حضرت از مردم به طور مطلق میباشد. این وجه، با نظریه اول نزدیکتر است، زیرا آن مستلزم کنارهگیری مطلق است. و با نظریه دوم منافاتی ندارد، زیرا امکان دارد که امام (ع) در حال دوری و کنارهگیری از مردم دیده شود، و لکن شناخته نشود. اما نیازی به این فرض نیست، زیرا در صورت شناخته نشدن، دیگر کنارهگیری لازم نیست، مگر در مواردی که بودن در میان مردم، موجب آشکار شدن موقعیت آن حضرت (ع) گردد»[۲].
پاسخها و دیدگاههای متفرقه
۱. آیت الله امینی؛ |
---|
آیت الله ابراهیم امینی، در کتاب «دادگستر جهان» در اینباره گفته است:
«مسکن آنجناب تعیین نشده و شاید مسکن معینی نداشته باشد و به طور ناشناس، در بین مردم زندگی و رفتوآمد کند و نیز ممکن است نقاط دورافتاده را برای زندگی انتخاب کند. در احادیث وارد شده است که در موسم حج حاضر میشود و در اعمال حج شرکت میکند، او مردم را میشناسد اما مردم او را نمیشناسند[۳]. سؤال: شیعیان عقیده دارند که امام زمان در شهر سامره، در همان سردابی که منسوب به اوست و محل زیارت است، غائب شده و در همانجا زندگی میکند و از همانجا ظهور خواهد کرد. اگر در آن سرداب است چرا دیده نمیشود؟ کی برایش آب و غذا میبرد؟ چرا از آنجا خارج نمیشود؟ پاسخ: این نسبت دروغ محض و از روی عناد صادر شده است و شیعیان چنین عقیدهای ندارند. در هیچ روایتی گفته نشده که امام دوازدهم در سرداب زندگی میکند و از آنجا ظهور میکند، هیچیک از دانشمندان شیعه هم چنین مطلبی را نفرمودهاند. بلکه در احادیث منصوص است که در بین مردم زندگی و رفتوآمد میکند. سدیر صیرفی از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود: صاحب الامر (ع) از این جهت به یوسف شباهت دارد که برادران یوسف با اینکه عاقل و دانا بودند و قبلا هم با وی معاشرت داشتند، وقتی وارد بر او شدند تا خود را معرفی ننمود او را نشناختند و با اینکه بین او و یعقوب بیش از هیجده روز راه فاصله نبود، یعقوب از وی اطلاعی نداشت پس چرا این مردم انکار میکنند که خدا همین عمل را نسبت به حجت خود حضرت صاحب الامر نیز انجام دهد؟! آنجناب هم، در بین مردم تردد کند و در بازارشان راه برود و بر فرششان قدم بگذارد ولی او را نشناسند و به همین وضع زندگی کند تا هنگامیکه خدا اذنش دهد، خودش را معرفی نماید[۴]»[۵]. |
۲. حجت الاسلام محمدی اشتهاردی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی، در کتاب «حضرت مهدی فروغ تابان ولایت» در اینباره گفته است:
«از قواعد و روایات معصومین (ع) استفاده میشود که امام قائم (ع) هم اقامتگاه مخصوص دارد و هم زن و فرزند. در مورد اقامتگاه آن حضرت (ع)، نخست باید توجه داشت که آن حضرت (ع) همه ساله در مراسم عظیم حج شرکت میکند[۶] و بعضی از سعادتمندان در مراسم حج به محضرش شرفیاب شدهاند. همچنین هرجا که بخواهد از مشاهد مشرفه و ... خواهد رفت. اما در مورد اقامتگاه آن حضرت و فرزندان و بستگان و یاران مخصوص (اوتاد) چندین مکان مانند: مدینه، دشت حجاز، کوه رضوی، کرعه[۷] و سرزمینهای دوردست و ... گفته شده است. در میان این گفتار آنچه بیشتر نظرها را جلب میکند، این است که اقامتگاه آن حضرت و فرزندانش و گروهی از خواص یارانش در جزیرهای از دریای بزرگ میباشد. از امام هادی (ع) داستانی نقل شده که خلاصهاش این است: "حضرت مهدی (ع) و فرزندانش در جزیرههایی بسیار بزرگ و پهناور در دریا زندگی میکنند و عدد شیعیان آنجا بسیار زیاد است، و فرزندان وی هر یک حاکم جزیرهای هستند و خدا بهتر میداند"[۸]»[۹].
|
۳. حجت الاسلام موسوینسب؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوینسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در اینباره گفته است:
«دوران زندگی حضرت و محل سکونت آن جناب قبل از ظهور به ۳ قسم تقسیم میگردد:
امّا محل سکونت حضرت تا زمان حیات پدرشان و قبل از امامتشان بدون شک در شهر سامرا بوده است، در همان محل تولدشان و دالّ بر این مطلب فرمایش حکیمه خاتون عمّه امام حسن عسکری (ع) است که چند بار حضرت را در منزل امام حسن عسکری دیدهاند و همچنین احمد بن اسحاق بیان نموده که من حضرت را در منزل امام حسن عسکری مشاهده کردم[۱۰]. و عدّه زیادی شهادت دادهاند بر رؤیت حضرت در منزل امام حسن عسکری (ع) در زمان حیات پدر بزرگوارشان. امّا محل سکونت حضرت بعد از شهادت پدر بزرگوارشان که در غیبت صغری بودهاند. در غیبت صغری مکان حضرت از قرائن معلوم است در عراق بوده است، زیرا چهار نایب حضرت که با حضرت رابطه مستقیم داشتند، همه آنها در عراق بودند، خصوصا در بغداد. امّا محل سکونت حضرت در غیبت کبری؛ به استناد برخی روایات امام عصر (ع) در همهجا حضور پیدا میکند و یوسفوار بهطور ناشناس در بین مردم رفت و آمد میکند و بر فرش مردم قدم میگذارد در حالی که مردم او را نمیشناسند[۱۱]. پس در غیبت کبری مکان خاصّی برای حضرت نیست و اماکن خاصّی که منسوب به حضرت است رفت و آمد حضرت به آن مکانها بیشتر است، مانند مسجد جمکران، مسجد کوفه، مسجد سهله، مکه مکرمه، مدینه منوره، و حرمهای ائمه (ع) و امامزادگان، و بهطور عموم محافل معنوی که ذکر و نام خداوند و ائمه معصومین (ع) در آنجا بیشتر برده میشود»[۱۲]. |
۴. حجت الاسلام مروجی طبسی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد مروجی طبسی، در کتاب «بامداد بشریت» در اینباره گفته است:
«۱. دوران پیش از غیبت: بدون شک، امام عصر (ع) در شهر سامرا به دنیا آمد. آن حضرت تا روز شهادت امام حسن عسکری (ع) در منزل پدرش در شهر سامرا بود. حکیمه، عمه امام حسن عسکری (ع) چندین بار حضرت مهدی (ع) را پیش از شهادت امام عسکری (ع)، در خانه پدرش دیده بود و امام عسکری (ع) در یکی از ملاقاتهای احمد بن اسحاق با ایشان که در منزل آن حضرت بود، فرزند خود را به او نشان داد[۱۳]. یعقوب بن منقوش از امام عسکری (ع) پرسیده بود: مولای من! بعد از شما، چه کسی به امامت میرسد؟ آن حضرت فرمود: "پرده را کنار بزن. او نیز پرده را کنار زد و کودکی از پس پرده بیرون آمد و بر زانوی پدر نشست". امام عسکری (ع) در حال احتضار به پیشکار خود به نام عقید فرمود: "وارد اتاق شو، کودکی را در حال سجده میبینی، او را نزد من بیاور"[۱۴]. ۲. دوران غیبت صغری: در دوران غیبت صغری که حدود ۷۴ سال طول کشید، محل سکونت حضرت مهدی (ع) مشخص نبود. به نظر میرسد آن حضرت در عراق سکونت داشت؛ زیرا چهار نایب خاص آن حضرت که با او رابطه مستقیم داشتند، در عراق، به ویژه در شهر بغداد میزیستند. و از اینکه نامههای مردم را میگرفتند وبه حضرت میرساندند و جوابش را دریافت میکردند. میتوان حدس زد که حضرت محل سکونت خود را جایی قرار داده بود که امکان دسترسی نایبان و تماس با حضرتش آسان باشد؛ بدین جهت، جز این چهار نفر، کسی از محل سکونت آن حضرت اطلاعی نداشت. امام صادق (ع) میفرماید: "برای قائم (ع) دو غیبت است، یکی از آن دو کوتاه و دیگری طولانی. در غیبت نخست کسی جای او را نمیداند، مگر شیعیان خاص او"[۱۵]. به نظر میرسد: منظور از شیعیان خاص، نواب اربعه باشند. ۳. دوران غیبت کبری: امام صادق (ع) به ابوبصیر فرمود: "وَ نِعْمَ الْمَنْزِلُ طَيْبَةُ"[۱۶]؛ علامه مجلسی فرمود: "همین جمله دلالت میکند که آن حضرت بیشتر در مدینه و اطراف آن میباشد"[۱۷]. امام باقر (ع) به کوه طوی اشاره فرمود[۱۸]. با این وجود، هیچ کس محل سکونت او را نمیداند[۱۹]. امام صادق (ع) فرمود: "کسی بر محل سکونت امام زمان آگاهی نمییابد، نه فرزندان او و نه شخص دیگری، جز خدمتکار حضرت مهدی (ع)"[۲۰]. امام عصر (ع) به ابراهیم بن مهزیار فرمود: "پدرم از من پیمان گرفته که در سرزمین پهناور و دور دست مسکن گزینم تا از نیرنگهای گمراهان و متمردان امت تازه به دوران رسیده و گمراه، نهان و مصون باشم. این پیمان مرا بر فراز تلهای بلند و ریگزارها و سرزمینهای مورد اطمینان افکنده است"[۲۱]. علامه مجلسی از علی بن فاضل، داستان ورودش به جزیره خضراء را نقل کرده است. گرچه علی بن فاضل در این جزیره موفق به دیدار امام زمان (ع) نشده است. اما وی از ملاقاتهایی که با برخی داشته، چنین استنباط کرده است که این جزیره محل سکونت آن حضرت میباشد. برخی با استناد به این ماجرا میخواهند بگویند: محل سکونت امام زمان (ع) در همین جزیره است. برخی دیگر پا را فراتر نهاده، با منطبق نمودن اوصاف جزیره خضراء -که اطراف آن را آبهای سفیدی گرفته است- بر مثلث برمودا عقیده دارند که مثلث برمودا محل سکونت امام زمان (ع) است و میگویند: کسی نمیتواند به آن محل برسد، زیرا هر چه قدرتهای بزرگ تلاش کردهاند به آن برسند، بینتیجه بوده است[۲۲]. این نظریه صحیح نیست، زیرا، اولاً: کسی از محل زندگی امام عصر (ع) اطلاع دقیقی ندارد. ثانیاً: اصل ماجرای علی بن فاضل به دلیل تناقضاتی که در آن مشاهده میشود، مورد خدشه است و از اصل درستی برخوردار نمیباشد، تا چه رسد به انطباق برمودا بر آن جزیره مورد ادعا[۲۳]. با استناد برخی روایات، امام عصر (ع) در همه جا حضور پیدا میکند و یوسف وار، به طور ناشناس در بین مردم رفت و آمد میکند و بر فرش مردم قدم میگذارد، در حالی که مردم او را نمیشناسند[۲۴]. بنابراین، آن حضرت در همه جا حضور پیدا میکند، اما ما او را نمیشناسیم. یکی از مکانهایی که بنابر روایت امام صادق (ع)، حضرت مهدی (ع) در آنجا حضور پیدا میکند، صحرای عرفات است. امام زمان (ع) همه ساله در ایام حج، در عرفات حضور پیدا میکند. امام صادق (ع) فرمود: "زمانی فرا رسد که مردم امام خود را نبینند، امام آنها، ایام حج آنها را میبیند، ولی آنها او را نمیتوانند ببینند"[۲۵]. بسیاری از علما در کربلا، نجف، کوفه، مدینه، مکه، مسجد الحرام و شهرهایی که دارای مکانهای مقدس است، امام (ع) را زیارت کردهاند. ۴. دوران ظهور: در دوران ظهور، امام عصر (ع) در مسجد سهله که دهها هزار پیامبر در آن نماز گزاردهاند، اقامت دارد. امام صادق (ع) به ابوبصیر فرمود: "ای ابامحمد! گویا آمدن حضرت قائم (ع) به مسجد سهله را میبینم که همراه زن و فرزندان خود، در آنجا اقامت میکنند". ابوبصیر میگوید: عرض کردم: آیا مسجد سهله منزل او خواهد بود؟ حضرت فرمود: "آری این (مسجد) منزل ادریس (ع) است و خداوند پیامبری را مبعوث نکرده، مگر آنکه در آنجا نماز خوانده است. هر کس در این مسجد بیتوته کند، مانند آن است که در چادر و خیمه پیامبر (ص) اقامت کرده است"[۲۶]»[۲۷]. |
۵. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیبالله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در اینباره گفتهاست:
|
۶. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «فرهنگنامه مهدویت» در اینباره گفته است:
«طوی در لغت، به معنای پیچیدن و در نور دیدن است و برخی مشتقات آن "مانند طایه" به سرزمین هموار و صخرههای بزرگ در ریگزارهای پهناور گفته میشود[۳۰]. ذی طوی در یک فرسخی مکه، و داخل حرم قرار داشته و از آنجا خانههای مکه دیده میشد[۳۱]؛ اما امروز به دلیل گسترش این شهر مقدس، به طور معمول چنین وضعیتی وجود ندارد. در برخی روایات، آن را جایگاه حضرت مهدی (ع) در دوران غیبت دانستهاند. عیاشی به سند خود از عبد الاعلی حلبی آورده است: امام باقر (ع) فرمود: "به ناچار صاحب این امر را در یکی از این درهها غیبتی خواهد بود و با دست خود به سوی ذی طوی اشاره فرمود"[۳۲]. در بعضی دیگر از روایات آمده است: حضرت پیش از ظهور و در آستانه قیام در ذی طوی به سر میبرد. امام باقر (ع) میفرماید: "قائم (ع) آن روز [[[ظهور]]] را در ذی طوی در حال انتظار با ۳۱۳ نفر به شمار اهل بدر، به سر میبرد، تا پشتش را به حجر الاسود تکیه داده، پرچم برافراشته را به اهتزاز درآورد[۳۳]. و امام صادق (ع) نیز در این رابطه میفرماید: "گویی قائم (ع) را با چشم خود میبینم که با پاهای برهنه در "ذی طوی" سر پا ایستاده؛ همانند حضرت موسی (ع) نگران و منتظر است که به مقام ابراهیم بیاید و دعوت خود را اعلام نماید[۳۴]. در فرازی از دعای ندبه میخوانیم: "ای کاش میدانستم کجا مسکن گزیدهای یا کدامین سرزمین، تو را در آغوش کشیده است؟ آیا در کوه رضوی هستی یا در ذی طوی؟ آنچه گفتنی است اینکه "ارتباط آن حضرت با این دو مکان، مانند ارتباط او با سایر اماکن مقدس و متبرک دیگر است که پرستش و عبادت خدا در آن اماکن فضیلت دارد؛ مثل مسجد الحرام، مسجد مدینه طیبه، مشهد حسینی، مسجد کوفه و مسجد سهله که معلوم شده است حضرت در این مکانها رفت و آمد دارند. این دو مکان را نیز به واسطه همین دو خصوصیت در دعای ندبه نام میبرند. کوه رضوی نیز یکی از مقامات آن حضرت و اماکنی است که گاهی به آنجا تشریف میبردند[۳۵]»[۳۶].
ابو بصیر از امام صادق (ع) روایت کرده است: "صاحب این امر، از غیبتی ناگزیر است و در غیبت خود، ناچار از گوشهگیری و کنارهجویی از دیگران است. طیبه "مدینه"] خوش منزلی است و با وجود سی تن "یا به همراهی سی نفر" در آنجا وحشت و ترسی نیست[۳۸]. همچنین ابو هاشم جعفری گوید: به امام حسن عسکری (ع) عرض کردم: "بزرگواری شما مانع آن است که من از شما پرسش کنم. اجازه بفرمایید بپرسم. حضرت فرمود: بپرس. گفتم: آقای من! آیا برای شما فرزندی هست؟ فرمود: بله. گفتم: اگر اتفاق ناگواری برای شما رخ داد، در کجا او را جست وجو کنم؟ فرمود: در مدینه"[۳۹][۴۰]. |
۷.حجت الاسلام و المسلمین یعقوبی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین ابوالقاسم یعقوبی، در مقاله «نگاهی به تولد و زندگی امام زمان» در اینباره گفته است:
«از مسائلی که درباره زندگی امام زمان (ع)، مورد بحث گفتوگوست، مکان و محل سکونت ایشان است. آیا آن حضرت، در مکان خاصی سکونت دارد، یا نه؟ اگر در مکان ویژهای است آن مکان کجاست؟ اگر مسکن خاصی ندارد، پس چگونه زندگی میکند و شناخته نمیشود؟ روایات و اخباری که در این زمینه است گوناگون و گاه، مخالف یکدیگرند. پیش از بررسی این احادیث، یادآوری یک نکته ضروری است: آیا منظور از غیبت حضرت حجت (ع)، غیبت شخصی است، یا غیبت عنوانی؟ به عبارت دیگر، آیا آن حضرت، به گونهای زندگی میکند که هیچگاه با مردم در تماس نیست و امکان ندارد کسی مکان ایشان را پیدا کند؟ یا اینکه آن حضرت با مردم در حشر و نشر است، با آنان زندگی میکند و معاشرت دارد، لکن به گونه ناشناس. او، مردم را میشناسد، ولی مردم ایشان را نمیشناسند. در عین حال، مکانی را برای سکونت برگزیده است. بحث از مکان و مسکن آن حضرت، در هردو فرض قابل بررسی است. روایاتی که در این زمینه وجود دارد چند دستهاند:
|
۸. حجت الاسلام و المسلمین رحیمی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین عباس رحیمی، در کتاب «امید فردا» در اینباره گفته است:
«روشن نیست که حضرت جا و مکان خاصی داشته که در آنجا زندگی کند، در عین حال این سخن را انکار نیز نمیتوان کرد. جزیره خضرا هم که بعضی آن را محل زندگی آن حضرت دانستهاند، به جز حدس، دلیل دیگری ندارد چه بسا دلیل بر نادرستی آن نیز باشد، ولی ممکن است در محلی ناشناخته زندگی کند. شاید بهترین پاسخ همان فراز دعای ندبه باشد: "لَيْتَ شَعْرِي أَيْنَ اسْتَقَرَّتْ بِكَ النَّوَى، بَلْ أَيُّ أَرْضٍ تُقِلُّكَ أَوْ ثَرَى، أَ بِرَضْوَى أَمْ غَيْرِهَا أَمْ ذِي طُوًى، عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ أَرَى الْخَلْقَ وَ لَا تُرَى"؛ ای کاش میدانستم که دوری به کجا سرکشیده و چه زمینی و خاکی تو را برداشته، در کوه رضوائی یا کوه دیگر، یا در سرزمین طوائی. سخت است بر من که خلق را ببینم و تو را نبینم»[۴۹]. |
۹. حجت الاسلام و المسلمین محدثی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین جواد محدثی در کتاب «فرهنگ غدیر» در اینباره گفته است:
«"رحبه" به معنای جای وسیع و فضای باز است. محوطۀ جلوی مسجد کوفه که سکویی هم داشته و علی (ع) گاهی آنجا مینشست و مردم حضور مییافتند و امام یا سخنرانی میکرد، یا به سؤالها پاسخ میداد. رحبه نام محلّهای در کوفه نیز بوده است[۵۰]»[۵۱]
|
۱۰. آقای رضوانی؛ |
---|
آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در اینباره گفته است:
«از روایات بسیاری استفاده میشود که امام زمان (ع) نه تنها در سرداب مقدس مخفی نیست بلکه هیچ مکان معیّنی ندارد. امام زمان (ع) در خطاب خود به ابراهیم بن مهزیار فرمود: پدرم مرا وصیّت کرده که در سرزمینهای مخفی و دور سکنی گزینم تا امرم از مردم مخفی بماند و محلّم از کیدهای اهل ضلالت و ارتداد و از حوادث امتّهای گمراه محفوظ بماند. لذا این سفارش، مرا به تپههای بلند کشانده است[۵۲]. آری، مطابق برخی از روایات، مکان خاصی برای حضرت وجود دارد که تنها خواص از شیعیانش از آن اطلاع دارند. اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) نقل میکند که فرمود: برای قائم دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی. در غیبت کوتاه کسی غیر از خواص از شیعیانش از مکان او اطّلاع ندارند. و در غیبت طولانی نیز تنها خواص از دوستدارانش از مکان او آگاهند[۵۳]»[۵۴]. |
۱۱. آقای دکتر شفیعی سروستانی؛ |
---|
آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی، در کتاب «پرسش از موعود» در اینباره گفته است:
«موضوع محل اقامت و سکونت امام مهدی (ع) نیز در زمان غیبت نیز از جمله موضوعهایی است که ذهن بسیاری از مردم را به خود مشغول داشته است و معمولا در مجالس و محافل مهدوی مورد پرسش قرار میگیرد.
|
۱۲. آقای تونهای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛ |
---|
آقای مجتبی تونهای، در کتاب «موعودنامه» در اینباره گفته است:
بین این سه دسته از روایات، تضاد و تنافى نیست و نام بردن مکانى خاص، با زندگى به شکل ناشناس قابل جمع است. انتخاب کوهها و مکانهاى دستنیافتنى در حال ضرورت و نیاز نیز، امرى است طبیعى و موافق با اصل تقیّه[۷۸]»[۷۹].
ذی طوی، بین "حجون" و "فخّ" قرار دارد. کسی که در مسجد تنعیم احرام بسته به سوی مسجد الحرام عزیمت میکند، پس از عبور از منطقه "فخّ" وارد ذی طوی میشود، آنگاه از طرف قبرستان حضرت ابوطالب (ع) وارد مکه معظمه میشود. رسول اکرم (ص) در حجّة الوداع، شب چهارم ذی حجّة الحرام را در آنجا بیتوته کردند. نماز صبح را در آنجا ادا نمودند، آنگاه غسل کرده، از بخش سنگلاخ "ذی طوی" که مشرف بر حجون است، وارد مکه معظّمه شدند[۸۵]. امام صادق (ع) میفرماید: "گویی قائم را با چشم خود میبینم که با پای برهنه در ذی طوی سرپا ایستاده، همانند حضرت موسی (ع)، نگران و منتظر است که به مقام ابراهیم بیاید و دعوت خود را اعلام نماید"[۸۶]»[۸۷]. «"رحبه" سرزمین مقدسی است که حضرت مهدی (ع) و اهل بیتش در آن اقامت میگزینند. آنجا اقامتگاه حضرت نوح (ع) بوده است. هیچیک از آل محمد (ص) جز در یک سرزمین مقدس مسکن نمیگزیند، و جز در یک سرزمین مقدس به قتل نمیرسد[۸۸]»[۸۹]. |
۱۳. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛ |
---|
پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسشها و پاسخها» در اینباره گفتهاند:
«در زمان غیبت کبرا، مکان مشخصی برای سکونت حضرت (ع) ذکر نشده است. البته بعضی از مکانها و مقامها به نام مبارک ایشان مزین است؛ مانند مدینه منوره و مکه معظمه، چون حضرت هرساله در مراسم حج حضور دارند. در مکانهای خاص دیگری مانند مسجد مقدس جمکران، مسجد سهله، مسجد کوفه، مقام حضرت صاحبالامر در وادیالسلام نجف، حرم ائمه معصومین و... نیز بهطور پراکنده حضور دارند. البته باید توجه داشت که مکانهای منتسب به حضرت، به معنای حضور و اقامت ایشان در آنجا نیست»[۹۰].
|
۱۴. پژوهشگران مرکز فرهنگی تبلیغی آینده سازان؛ |
---|
پژوهشگران مرکز فرهنگی تبلیغی آینده سازان، در کتاب «پرسمان نوجوان» در اینباره گفتهاند:
«درباره مسکن صاحب الامر نظرات متفاوتی وجود دارد:
هرکدام از این نظرات، دلائل خاص خود را دارد. اما آنچه مسلم است این است: امام در بین مردم رفت و آمد و حشر و نشر دارند، ولی به گونهای که مردم آن حضرت را نمیشناسند، ولی ایشان مردم را میشناسند، به عنوان مثال در احادیث وارده شده که امام در موسم حج حاضر میشود و در اعمال حج شرکت میکند. حضرت امیر (ع) میفرماید: "حجت حق بر زمین استوار است در جادهها حرکت میکند، در خانهها و قصرها وارد میشود و در مشرق و مغرب زمین به گردش میپردازد، سخن مردم را میشنود و بر جماعت مردم سلام میکند، میبیند و دیده نمیشود تا زمان ظهور و وعده الهی"[۹۱]»[۹۲]. |
- محل سکونت امام مهدی کجاست؟ (پرسش)
- آیا تابحال کسی از محل زندگی امام مهدی اطلاعی داشته است؟ (پرسش)
- کیفیت زندگی امام مهدی به چه صورت است؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی در میان مردم زندگی میکند و ما از شناخت او عاجزیم یا اینکه در عالم دیگر است و ما او را نمیبینیم؟ (پرسش)
- آیا صحت دارد که محل استقرار امام مهدی در کوه رضوا است؟ این کوه کجاست؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی در میان مردم زندگی میکند و ما از شناخت او عاجزیم یا اینکه در عالم دیگر است و ما او را نمیبینیم؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی میتواند به صورت یک فرد ناشناس در میان مردم زندگی کند؟ در این صورت مسکن و محل زندگی او کجا است؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ قال الباقر (ع): لاَ بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا اَلْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ وَ لاَ بُدَّ لَهُ فِي غَيْبَتِهِ مِنْ عُزْلَةٍ وَ نِعْمَ اَلْمَنْزِلُ طَيْبَةُ وَ مَا بِثَلاَثِينَ مِنْ وَحْشَةٍ
- ↑ صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۰، ۸۶-۹۱.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۲.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۴.
- ↑ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۲۰۵.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۱؛ ۱۵۶.
- ↑ کرعه نام قریهای است در یمن؛ المجالس السنیه، ج ۵، ص ۷۰۸.
- ↑ اثبات الهداة، ج ۷، ص ۵۸.
- ↑ محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت مهدی فروغ تابان ولایت، ص ۴۵-۴۶.
- ↑ بشارت الاسلام، ص ۱۶۷.
- ↑ بحار، ج ۵۲، ص ۱۵۴.
- ↑ دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۳۷۹، ۳۸۰.
- ↑ بشارة الاسلام، ص ۱۶۷.
- ↑ کتاب الغیبه، ص ۱۶۵.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۵.
- ↑ همان، ص ۱۵۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۸.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۵۶.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۳.
- ↑ همان.
- ↑ با خورشید سامرا، ص ۸۲.
- ↑ جزیره خضراء افسانه یا واقعیت، ص ۴۷ (به نقل از ناجی نجار).
- ↑ جهت کسب اطلاعات بیشتر میتوانید به کتاب "جزیره خضرا افسانه یا واقعیت؟" تحقیق و ترجمه ابوالفضل طریقه دار مراجعه نمایید.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۴.
- ↑ کافی، ج ۱، ص ۳۳۷، و ص ۳۳۹؛ غیبت نعمانی، ص ۲۰۴.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۱۷.
- ↑ مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص ۱۱۱-۱۱۵.
- ↑ طبق نقل مجمع البحرین، قاموس اللغه، معجم البلدان، «ذی طوی» موضعی است در داخل حرم، در یک فرسخی مکه از آنجا خانههای مکه دیده میشود. امروزه ممکن است داخل شهر مکه شده باشد. طبق «اخبار المکة المشرفة» ذی طوی نمازگاه پیامبر (ص) است که حضرت هر زمان به مکه تشریف میآوردند در ذی طوری فرود میآمدند و شب در آنجا توقف فرموده و نماز صبح را در آنجا میخواندند (ج ۱، ص ۴۳۶). «رضوی» کوهی است مقدس و مبارک که از کوههای مدینه طیبه و در نزدیکی ینبع قرار دارد و دارای درهها، زمینها، مسیلها، آبها و درختها است و آن ابتدای کوه تهامه و تا مدینه چهار شب راه است و در مدح و فضل آن روایاتی وارد شده است. (وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، فصل ۷، باب ۵، طبق نقل فروغ ولایت در دعای ندبه از آیت الله صافی).
- ↑ طاهری، حبیبالله، سیمای آفتاب، ص ۳۵۲-۳۵۳.
- ↑ احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج ۳، ص ۴۳۰
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۷۹
- ↑ نعمانی، الغیبة، ص ۲۶۴، ح ۳۰
- ↑ نعمانی، الغیبة، ص ۴۴۸
- ↑ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۵
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۰۳، لطف اللّه صافی گلپایگانی، فروغ ولایت در دعای ندبه، ص ۴۰
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۲۳۷ - ۲۳۸.
- ↑ لسان العرب، ج ۱، ص ۵۶۷؛ معجم البلدان، ج ۴، ص ۵۳
- ↑ " لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هذَا الْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ، و لَابُدَّ لَهُ فِي غَيْبَتِهِ مِنْ عُزْلَةٍ، و نِعْمَ الْمَنْزِلُ طَيْبَةُ، و مَا بِثَلَاثِينَ مِنْ و حْشَة"، الکافی، ج ۱، ص ۳۴۰؛ الغیبة، ص ۱۸۸، ح ۴۱؛ کتاب الغیبة، ص ۱۶۲، ح ۱۲۱
- ↑ کتاب الغیبة، ص ۲۳۲، ح ۱۹۹، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۸، ح ۲
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۲۹۷ - ۲۹۸.
- ↑ "يَا ابْنَ الْمَازِيَارِ أَبِي أَبُو مُحَمَّدٍ عَهِدَ إِلَيَّ ... وَ أَمَرَنِي أَنْ لَا أَسْكُنَ مِنَ الْجِبَالِ إِلَّا وَعْرَهَا وَ مِنَ الْبِلَادِ إِلَّا عَفْرَهَا..."؛ کتاب الغیبة، شیخ طوسی، ۲۶۶.
- ↑ "لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ عُزْلَةٍ وَ لَا بُدَّ فِي عُزْلَتِهِ مِنْ قُوَّةٍ وَ مَا بِثَلَاثِينَ مِنْ وَحْشَةٍ وَ نِعْمَ الْمَنْزِلُ طَيْبَةُ"؛ کتاب الغیبة، شیخ طوسی، ۱۶۲؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۵۳؛ اصول کافی، ج ۱، ۳۴۰.
- ↑ کتاب الغیبة، شیخ طوسی، ۱۶۲.
- ↑ مجموعه مقالات و گفتارها پیرامون حضرت مهدی، ۶۴، واحد برگزاری مراسم نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجی، تبریز.
- ↑ " يَكُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَيْبَةٌ فِي بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى نَاحِيَةِ ذِي طُوًى..."؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ۱۸۲.
- ↑ کتاب الغیبة، نعمانی، ۳۱۵.
- ↑ "إِنَّ فِي صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ لَشَبَهاً مِنْ يُوسُفَ ... فَمَا تُنْكِرُ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَنْ يَكُونَ اللَّهُ يَفْعَلُ بِحُجَّتِهِ مَا فَعَلَ بِيُوسُفَ وَ أَنْ يَكُونَ صَاحِبُكُمُ الْمَظْلُومُ الْمَجْحُودُ حَقَّهُ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ يَتَرَدَّدُ بَيْنَهُمْ وَ يَمْشِي فِي أَسْوَاقِهِمْ وَ يَطَأُ فُرُشَهُمْ وَ لَا يَعْرِفُونَهُ حَتَّى يَأْذَنَ اللَّهُ لَهُ أَنْ يُعَرِّفَهُمْ نَفْسَهُ كَمَا أَذِنَ لِيُوسُفَ حِينَ قَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُف"؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ۱۶۴.
- ↑ یعقوبی، ابوالقاسم، نگاهی به تولد و زندگی امام زمان، چشم به راه مهدی، ص ۳۴۷ - ۳۵۱.
- ↑ رحیمی، عباس، امید فردا، ص۳۲.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۸۵.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۲۴.
- ↑ بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۸
- ↑ لِلْقائِمِ غَيْبَتانِ: إِحْداهُما قَصِيرَةٌ وَ الْأُخْري طَوِِيلَةٌ الْغَيْبَةُ الْأُولي لَا يَعْلَمُ بِمَكانِهِ فِيها إِلاّ خاصَّةٌ شِيعَتِهِ وَ الْاُخْري لا يَعْلَمُ بِمَكانِهِ فِيها إِلّا خاصَّةُ مَوالِيهِ؛ کافی، ج ۱، ص ۳۴۰، ح ۱۹
- ↑ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۲۷.
- ↑ برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: معرفت امام زمان (ع) و تکلیف منتظران، صص ۷۲-۷۸.
- ↑ کتاب الغیبة (طوسی)، ص ۱۶۱.
- ↑ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، تحقیق: ابراهیم البهادری، محقا، مادی به، اشراف: جعفر سبحانی، چاپ اول، قم، اسوه، ۱۴۱۳ ه . ق، ج ۲، صص ۵۹۷ و ۵۹۸؛ بحار الأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶.
- ↑ کتاب الغیبة (نعمانی)، ص ۱۷۲، ح ۵.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ چهاردهم: تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵، ج ص ۳۴۰؛ کتاب الغیبه (طوسی)، ص ۱۰۲؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۳، ح ۶.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۱۵۳
- ↑ الکافی، ج ۱، ص ۳۲۸، ح ۲؛ کتاب الغیبة (طوسی)، ص ۱۳۹؛ بحارالأنوار، ج ۵۱، ص۱۶۱، ح۱۱.
- ↑ کتاب الغیبه (طوسی)، ص ۱۰۳؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۵۳، ح ۷.
- ↑ ر.ک: بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۸
- ↑ "کیسانیه" پیروان مختار بن ابوعبیده ثقفی بودند. او نخست برای پیشرفت کار خود دعوت به علی ابن الحسین (ع) سپس دعوت به محمد حنفیه میکرد. البته کار او مبتنی بر اعتقاد وی به اهل بیت نبود، بلکه میخواست از آن بهرهبرداری سیاسی کرده باشد و چون کارش بالا گرفت، خود دعوی دریافت وحی از خداوند کرد و عباراتی مسجع و مقفی دارای سجع و قافیه به تقلید قرآن به زبان میراند. (فرهنگ فرق اسلامی، ص ۳۷۳).
- ↑ یاقوت حموی، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ ه.ق، ج ۲، ص ۶۲۰.
- ↑ ر.ک: بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۳۰۶؛ ج ۵۳، ص ۹۷.
- ↑ کتاب الغیبه (نعمانی)، ص ۱۸۲
- ↑ ر.ک: کتاب الغیبة (نعمانی)، ص ۳۱۵؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۳۰۶، ح ۸۰ ص ۳۰۷، ح ۸۱.
- ↑ ر.ک: بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۸.
- ↑ کتاب الغیبه (نعمانی)، ص ۱۶۴، الکافی، ج ۱، صص ۳۳۶ و ۳۳۷، ح ۴
- ↑ شفیعی سروستانی؛ ابراهیم، پرسش از موعود، ص ۳۶-۴۲.
- ↑ غیبة طوسى، ص ۲۶۶
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۵۳؛ اصول کافى، ج ۱، ص ۳۴۰.
- ↑ غیبة طوسى، ص ۱۶۲.
- ↑ غیبة نعمانى، ص ۱۸۲.
- ↑ همان، ص ۳۱۵.
- ↑ همان، ص ۱۶۴.
- ↑ چشمبهراه مهدى، ص ۳۵۱.
- ↑ تونهای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۱۳.
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج ۳، ص ۴۳۰.
- ↑ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۷۹.
- ↑ غیبة نعمانی، ص ۱۸۲.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۰۴.
- ↑ مفاتیح الجنان، دعای ندبه.
- ↑ با دعای ندبه در پگاه جمعه، مهدیپور، ص ۱۰۰.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۵.
- ↑ تونهای، مجتبی، موعودنامه، ص۳۴۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۲۵؛ الزام الناصب، ص ۱۷۶.
- ↑ تونهای، مجتبی، موعودنامه، ص۳۶۲.
- ↑ مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۴۸.
- ↑ «"إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَيْهَا قَائِمَةٌ مَاشِيَةٌ فِي طُرُقِهَا دَاخِلَةٌ فِي دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِي شَرْقِ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا تَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ تُسَلِّمَ عَلَى الْجَمَاعَةِ تَرَى وَ لَا تُرَى إِلَى الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ"»؛ غیبت نعمانی، ج ۱۴۴ – ۱۴۵.
- ↑ پرسمان نوجوان، ص 43.