رفق و مدارا در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رفق و مدارا است. رفق و مدارا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رفق و مدارا در قرآن - رفق و مدارا در معارف و سیره نبوی - رفق و مدارا در معارف و سیره علوی - رفق و مدارا در معارف و سیره سجادی - رفق و مدارا در معارف دعا و زیارات - رفق و مدارا در خانواده - پرسش مرتبط ندارد

جایگاه و اهمیت رفق و مدارا

رفق در لغت به معنی نرمی و ملاطفت و مهربانی است و مدارا هم به معنی نرمی و ملایمت و مهربانی و تحمل و بردباری است، همچنین رفق و مدارا به معنی ملایمت و نرمی و وسعت نظر و گشادگی و گذشت و تحمل اجتماعی آمده است. رفق و مدارا در هرگونه رابطه و تعامل انسانی، چه رابطه و تعامل دو فرد، چه روابط خانوادگی، و چه روابط و مناسبات یک مجتمع بزرگ انسانی، مهم‌ترین قاعده در ساماندهی و تنظیم درست روابط و تعامل‌هاست و این امر به صورت یک اصل اجتماعی در زندگی پیامبر اکرم(ص) و اوصیای آن حضرت مشهود است. رفق و مدارا در سیره اجتماعی رسول خدا(ص) نقشی مبنایی داشته و مایه قوام و دوام روابط و مناسبات صحیح اجتماعی بوده است. برخوردهای از سر رفق و ملایمت، و به دور از درشتی و خشونت آن حضرت در عرصه جامعه و در معاشرت، سازنده‌ترین عنصر در اصلاح جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی بود. سیره‌نویسان از حسین بن علی(ع) از قول امیر مؤمنان علی(ع) در توصیف برخوردهای اجتماعی رسول خدا(ص) چنین آورده‌اند: «[پیامبر] گشاده‌رو و خوش اخلاق و نرم‌خو بود و نه خشن و درشتخو».

پیامبر اکرم(ص) ـ آن رسول رفق ـ از غلظت‌های بی‌مورد و شدت‌های نابجا سخت پرهیز داشت و هرگز برای پیشبرد مقاصد اجتماعی خویش از حرکت‌های تند و عاری از رفق بهره نگرفت. او همان طور که مأمور به برپایی واجبات بود، مأمور به رفتاری از سر مدارا بود و خود می‌فرمود: «خدای متعال همان‌گونه که مرا به برپایی واجبات فرمان داده، به مدارا با مردمان فرمان داده است».

هنر بزرگ آن پیام‌آور الهی در هدایت آدمی بر این اصل اساسی استوار بود، و آن حضرت با رفق و مدارا توانست جامعه را متحول سازد. در حقیقت خوی نرم پیامبر بود که دل‌ها را جذب کرد و الفت بخشید و جان‌های گریزان را گرد آورد و اگر این روحیه نبود، و این اصل مهم اجتماعی اعمال نمی‌گشت، قطعا پیوند میان دل‌ها و وحدت در جامعه و آن حرکت بزرگ اصلاحی میسر نمی‌شد: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ﴾.

اگر رفق و مدارای پیامبر نبود، اساساً فرصت هدایت حاصل نمی‌شد و سد سکندری میان او و مردم حجاب می‌گشت و زمینه اصلاح اجتماعی را مسدود می‌ساخت.

بنابراین رسول خدا(ص) با رفق و مدارا رسالت خود را پیش برد و این اصل در تحول انسان و جامعه به سوی کمال و اصلاحات اجتماعی‌ای که پیامبر مأمور بدان بود نقشی کلیدی داشت. به همین سبب آن وجود گرامی، برای تحقق رسالت خویش مأمور به رفق و مدارا بود، چنان که خود فرمود: «پروردگارم مرا به مدارا با مردم فرمان داد، همان‌گونه که مرا به تبلیغ رسالت فرمان داد».

رسول خدا(ص) پیام الهی خود را با رفق و مدارا به جان مردمان نشاند و دل آنان را نرم کرد و ایشان را با حق همراه نمود. امام صادق(ع) دراین‌باره فرمود: «جبرئیل به نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: ای محمد! پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید: با خلق من مدارا کن».

پیامبر اکرم(ص) در تمام دوران رسالت خویش بر این مبنا حرکت کرد و استواری در حق را با مدارای با خلق جمع نمود. آن حضرت در عین آنکه هرگز با باطل سازش نکرد، با همه مردمان و با پیروان از سر رفق و مدارا رفتار کرد، چنان که وقتی فرمان آشکار شدن دعوت و انذار خویشاوندان نازل شد، فرمان رفق و مدارا با پیروان نیز مطرح شد: ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾. ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ * وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

در این آیات عدم مداهنه و سازش‌ناپذیری با مهربانی و رفق‌ورزی جمع شد و این مطلب افاده گردید که در دعوت دینی استثنا و خاصه خرجی راه ندارد و این دعوت خویش و بیگانه نمی‌شناسد و میان هیچ کس فرق نمی‌گذارد و در آن جایی برای مداهنه و سازش‌پذیری وجود ندارد، بلکه در این دعوت حتی میان پیامبر و امتش فرقی نیست؛ و البته برای هدایت مردمان و متحول کردن آنان از ساحت دنیا به ساحتحق مبنای امور، رفق و مداراست و پیامبر فرمان یافته است که در روابط اجتماعی و مناسبات هدایتی خویش چنین باشد و پروبال رحمت و محبت خود را بر مردمان و اهل ایمان بگستراند. این تعبیر، کنایه‌ای زیبا از تواضع و رفق توأم با مهر و ملاطفت است. همان‌گونه که پرندگان برای رشد دادن جوجه‌های خود و به منظور اظهار محبت، بال‌های خود را می‌گسترانند و پایین می‌آورند و آنان را زیر بال و پر می‌گیرند، پیامبر نیز مأمور به چنین رفق و محبتی گردید. بدین ترتیب بود که آن حضرت در عین ایستادگی بر حق، با رفق و مدارا نسبت به مؤمنان، توانست آنان را حفظ کند و از پراکندگی به دور دارد و در مسیر هدایت پیش بَرَد. پس پیامبر مأمور به رفق و مدارا بود و با چنین اخلاقی مردمان را هدایت نمود و اهل ایمان را راهبری کرد. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.

رسول خدا به تمام معنا اهل رفق و مدارا بود و تربیت الهی آن حضرت چنین اقتضا می‌نمود. از عایشه سؤال شد که اخلاق پیامبر چگونه بود؟ او پاسخ داد: «كانَ‏ خُلُقُهُ‏ القُرْآنَ‏». (اخلاق پیامبر قرآن بود). آن حضرت تجلّی قرآن بود و اخلاقش، اخلاق قرآنی. عایشه در ادامه سخن خویش، در تبیین اخلاق اجتماعی پیامبر، این آیه را خواند: ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ﴾.

پیامبر اکرم(ص) مأمور اصلاح زندگی این جهانی و زندگی آن جهانی مردم بود و این امر و تحول جامعه به سوی کمال، در پرتو رفق و مدارا حاصل شد. پیامبر اکرم(ص) بهره‌مندی صحیح از زندگی این جهانی و زندگی آن جهانی را بر این اصل استوار می‌دید و از این‌رو فرمود: «مَنْ أُعْطِيَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ أُعْطِيَ حَظَّهُ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَمَنْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ».

رفق و مدارا کلید توفیق در زندگی است، و روابط اجتماعی بدون آن خشک و غیر انسانی است. امام خمینی دراین‌باره می‌نویسد: «بدان که رفق و مدارا را در انجام امور مدخلیت کامل است، چه در باب معاشرت با خلق و انجام امور دنیاوی، و چه راجع به امور دینی و هدایت و ارشاد خلق و باب امر به معروف و نهی از منکر، و چه راجع به ریاضت نفس و سلوک الی الله تعالی. و شاید این که در حدیث شریف است که "رفق میمنت دارد و خرق و عنف شوم است"، اشاره به بعض این امور باشد. مثلاً در باب انجام امور دنیاوی آن طور که با رفق و مدارا ممکن است انسان تصرف در قلوب مردم کند و آنها را خاضع و رام کند، ممکن نیست با شدت و عنف، موفق به امری از امور شود. فرضا که با شدت و سلطه، کسی اطاعت از انسان کند، چون قلب او همراه نشود، از خیانت، انسان مأمون نخواهد شد. ولی رفق و دوستی، دل را رام کند که با رام شدن آن، تمام قوای ظاهره و باطنه رام شود، و فتح قلوب از فتح ممالک بالاتر است. خدمت‌های از روی صداقت و جانفشانی‌ها، همه از فتح قلوب است، با فتح قلوب، فتح ممالک نیز شود. فتوحات اسلامیه در اثر فتح قلوب نظامی اسلامی بود، و الا با آن عِدّه و عُدّه، این پیشرفت‌ها غیرممکن بود.

بالجمله، رفق و مدارا در پیشرفت مقاصد، از هر چیز مؤثرتر است، و چنان چه در مقاصد دنیایی چنین است، در مقاصد دینی از قبیل ارشاد و هدایت مردم رفق و مدارا از مهمات است که بدون آن، این مقصد شریف عملی نخواهد شد. خدای تبارک و تعالی پس از آن‌که حضرت موسی و هارون(ع) را مأمور فرمود که پیش فرعون بروند و او را دعوت و ارشاد کنند، از جمله دستوراتی که به آنها می‌دهد، می‌فرماید: ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾. دل سخت فرعون را - که انانیّتش به جایی رسیده بود که به دعوی الوهیت برخاسته بود - باز با رفق و مدارا بهتر می‌توان به دست آورد. از این جهت می‌فرماید: "بروید پیش فرعون سرکش یاغی، و با او با نرمی و رفق سخن بگویید، شاید این سخن نرم او را متذکر خدا کند و از روز جزا بترسد".

و این دستور کلی است از برای هدایت‌کنندگان راه حق که راه فتح قلوب را باز می‌کند. چنان چه خدای تعالی پیغمبر بزرگ خود را ستایش می‌فرماید که "تو بر خُلق بزرگ هستی". البته برای چنین مقصد بزرگ، خُلق بزرگ لازم است که قوّه مقاومت با تمام ناملایمات را داشته باشد، و با هیچ چیز از میدان ارشاد خلق در نرود. بزرگ‌تر[ین] زحمت و سخت‌ترین رنج و تعب هادیان راه حق، معاشرت با جاهلان و دعوت بی‌خردان بوده و هست؛ و از این جهت، اینها باید متصف به بزرگ‌ترین اخلاق حسنه باشند و باید قوه رفق و مدارا و حسن عشرت، در آنها به طوری باشد که با تمام جهالت جاهلان، مقاومت کنند. زود رنجی و کدورت و امراض عصبی، به کلی با این شغل شریف منافی است. شدت و عنف و عجله، مخالف وظیفه هادیان الی الله است، چنان چه در روایات شریفه اشاره به این معنی بسیار است.

در باب امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهمات، همین رفق نمودن و مدارا کردن است. ممکن است اگر انسان مرتکب معصیت یا تارک واجبی را با شدت و عنف بخواهد جلوگیری کند، کارش از معصیت کوچک به معاصی بزرگ یا به رده و کفر منتهی شود. در ذائقه انسان امر و نهی تلخ و ناگوار است و غضب و عصبیت را تحریک می‌کند. آمر به معروف و ناهی از منکر، باید این تلخی و ناگواری را با شیرینی بیان و رفق و مدارا و حسن خلق جبران کند تا کلامش اثر کند و دل سخت معصیت‌کار را نرم و رام نماید. در روایت خصال شیخ صدوق است که حضرت خضر(ع) وقتی می‌خواست از حضرت موسی(ع) مفارقت کند، آخر کلامش این بود که: "سرزنش و تعییر مکن البته کسی را به گناهی. و محبوب‌ترین امور نزد خدای تعالی سه چیز است: میانه‌روی و اقتصاد در وقت بی‌نیازی و دست یازی، و دیگر عفو و بخشش در حال قدرت، و سوم رفق و مدارا با بندگان خدا. و هیچ کس رفق نکند با کسی در دنیا مگر آنکه مرافقت کند خدای تعالی با او در آخرت. و رأس حکمت، ترس از خدای عزّوجلّ است...".

رفق و مدارا، و مصاحبت و رفاقت از جلوات رحمت رحمانیه و شئون آن است. قلبی که در آن جلوه رحمت افتاده باشد و به بندگان خدا با نظر رحمت و عطوفت بنگرد، البته چنین قلبی در تمام شئون و مراحلی که مذکور شد، با رفق و مدارا رفتار می‌کند در معاشرت با نوع خود، بلکه در سلوک با غیر نوع خود از حیوانات که در تحت اراده او هستند و او در آنها تصرف دارد... و در سلوک با ارحام و همسایگان خصوصاً، و بالجمله با تمام اصناف مردم، معاشرت با رفق و رحمت و عطوفت و رفاقت کند. و همین طور در باب ارشاد و تعلیم خلق و اجرای امر و نهی الهی، رحمت و عطوفت، آنها را دعوت به این شغل شریف کند؛ و البته چیزی که از پرتو نور رحمت رحمانیه پیدا شد، با رفاقت و مدارا انجام می‌گیرد، و شدت و عنف و امثال آن از آن دور است.

و چون این مقدمه واضح شد، معلوم شود که رفق و مدارا از فطریات مخموره است و از لوازم فطرت الله است؛ زیرا که تمام قلوب عائله بشری به حسب فطرت، مخمور به رحم است، و عالم نقشه رحمت رحمانیه است. و از این جهت، اهل معرفت فرمایند: ظَهَرَ الْوُجُودُ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. و رحمت رحمانیّه و رحیمیّه مفتاح باب وجود است، چنان چه مفتاح کتاب تدوین است. و آن قلبی که آلوده به بغض و عداوت با بندگان خدا باشد، و با عنف و خرق با آنها رفتار کند، از فطرت الهیه خارج، و به واسطه آلودگی به دنیا و زخارف آن و آلودگی به حب نفس و خودخواهی و خودپسندی، از اصل فطرت محتجب شده است. و نیز لازمه محبت به حق تعالی که از فطریات اصلیه است، محبت به آثار و خلایق است، و لازمه محبت، رفق و مدارا است»..

مدارای پیامبر با خانواده

پیامبر اکرم(ص) در زندگی خانوادگی به تمام معنا اهل رفق و ملایمت بود. از عایشه پرسیده شد پیامبر(ص) هنگامی که در خانه بود چگونه بود و چگونه رفتار می‌کرد؟ عایشه گفت: «کَانَ(ص) أَلْیَنَ النَّاسِ وَ أَكْرَمَ النَّاسِ وَ كَانَ رَجُلا مِنْ رِجَالِكُمْ إِلا أَنَّهُ كَانَ ضَحَّاكًا بَسَّامًا».

رفق و ملایمت و لطافت پیامبر در زندگی خانوادگی با همه جلوه‌هایش ظهور داشت و آن حضرت چنان نرم‌رفتار و باملاحظه بود که بی‌نظیر می‌نمود. سیره‌نویسان دراین‌باره چنین آورده‌اند: "کان(ص) من تلطفه بهم أنه إذا دخل علیهم باللیل سلم تسلیما، لا یوقظ النائم، و یسمع الیقظان".

پیامبر در روابط خانوادگی خود پیوسته نرم و ملایم و لطیف بود و چون سخن می‌گفت لبخند بر لب داشت و دوستی خود را این‌گونه جلوه‌گر می‌ساخت. رسول خدا(ص) در خانه آن‌قدر ملایمت می‌ورزید که برخی همسران پیامبر به خود جرأت می‌دادند که با آن حضرت مشاجره کنند و تندی نمایند، ولی پیامبر در چنین مواقعی نیز رفق می‌ورزید و ملایمت نشان می‌داد و این رفق و ملایمت تا بدانجا بود که پدران برخی همسران پیامبر به دخترانشان اعتراض می‌کردند و قصد برخورد با آنان را داشتند، اما رسول خدا(ص) در چنین شرایطی نیز اجازه عکس‌العمل خلاف رفق و ملایمت نمی‌داد. پیامبر اکرم(ص) نسبت به کوتاهی‌ها و بد عمل کردن‌های افراد نیز جز با رفق و ملایمت رفتار نمی‌کرد، چنان‌که خبر انس بن مالک گویای آن است: «خَدَمْتُ النَّبِيَّ(ص) عَشْرَ سِنِينَ فَمَا أَمَرَنِي بِشَيْءٍ قَطُّ فَتَوَانَيْتُ فِيهِ أَوْ ضَيَّعْتُهُ فَلَامَنِي فِيهِ فَإِنْ لَامَنِي أَحَدٌ مِنْ أَهْلِهِ قَال: دَعُوهُ فَلَوْ قُدِّرَ أَنْ يَكُونَ لَكَانَ» و در خبر دیگر از قول انس بن مالک چنین آمده است: «خَدَمْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَشْرَ سِنِينَ فَمَا سَبَّنِي سُبَّةً قَطُّ وَلَا ضَرَبَنِي ضَرْبَةً وَلَا انْتَهَرَنِي وَلَا عَبَسَ فِي وَجْهِي وَلَا أَمَرَنِي بِأَمْرٍ فَتَوَانَيْتُ فِيهِ فَعَاتَبَنِي عَلَيْهِ فَإِنْ عَاتَبَنِي عَلَيْهِ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِهِ قَالَ: دَعُوهُ فَلَوْ قُدِّرَ شَيْءٌ لَكَانَ».

اوصیای پیامبر نیز در زندگی خانوادگی همین راه و رسم را در تمام شرایط پاس داشتند و هرگز از رفق و ملایمت دور نشدند و نسبت به خانواده در همین جهت سفارش می‌نمودند. در رساله حقوق امام سجاد(ع) آمده است: «وَ حَقُّ الصَّغِيرِ رَحْمَتُهُ‏ فِي‏ تَعْلِيمِهِ‏ وَ الْعَفْوُ عَنْهُ وَ السَّتْرُ عَلَيْهِ وَ الرِّفْقُ بِهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ».

در پرتو این راه و رسم است که زندگی خانوادگی معنای نیکوی خود را می‌یابد و برکت آن را فرامی‌گیرد، و در صورت بروز مشکل خانوادگی، زندگی به تنگنا کشیده نمی‌شود و به سرعت مسائل حل می‌گردد و راه رفتن به سوی اهدافخانواده هموار می‌گردد.

نرم‌خویی با اطرافیان

نوجوانی نزد رسول خدا آمد و عرض کرد: به من اجازه زنا بده. وقتی اصحاب پیامبر(ص) این را شنیدند، بر سر نوجوان فریاد کشیدند: ساکت باش، این چه سخنی است! پیامبر به آن جوان فرمود: نزدیک آی. آن جوان نزدیک آمد و حضرت فرمود: هیچ دوست داری که کسی با مادرت یا خواهر، عمه، خاله یا سایر خویشان تو این عمل را انجام دهد؟ عرض کرد: نه. حضرت فرمود: دیگران همچنین دوست ندارند... سپس پیامبر دست خود را بر شانه جوان گذاشت و فرمود: خدایا! گناه این جوان را ببخشای و قلبش را پاکیزه گردان و شرم‌گاهش را در امان نگه دار. از آن پس، دیده نشد آن جوان به چنین کارهایی روی بیاورد نرم‌خویی پیامبر گرامی اسلام موجب تحولی عظیم در زندگی آن جوان گردید.

تجربه نشان داده است اگر کسی در برابر انسان، تندخویی کند، اما با نرم‌خویی طرف مواجه گردد این امر باعث تغییر موضع فرد تندخو می‌شود. امیر مؤمنان در یکی از سفارش‌های خود خطاب به فرزندش امام حسن(ع)چنین فرمود: هر کس با تو تندخویی کند، تو با نرمی و ملایمت پاسخ گوی، چه اینکه نرمی تو با وی بتواند به سرعت موضعش را تغییر دهد و او را با تو نرم و ملایم سازد. شاید دلیل این تغییر موضع تلافی و جبران کار طرف مقابل باشد. در قرآن کریم آمده است: آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟ ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾. از سوی دیگر، گفته‌اند: الْإِنْسَانُ عُبَيْدِ الْإِحْسَانِ.

در حدیثی از علی(ع) به این حقیقت اشاره شده که اگر کسی با اطرافیانش با نرم‌خویی برخورد کند، از محبت دائم بستگان خویش برخوردار می‌گردد. چنین فردی نزد خداوند محبوب است و پاداش بیشتری در انتظار او خواهد بود. رسول خدا فرمود: هر گاه دو نفر با هم ملاقات کنند، آن‌که با رفیق خودش با ملایمت و با نرمی رفتار کند، اجر و محبوبیت بیشتری نزد خداوند دارد: «مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلَّا كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَ أَحَبُّهُمَا إِلَى اللَّهِ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ».

نرم‌خویی پیامبر اکرم(ص)

رسول الله(ص)، مدارا و نرم‌خویی با دیگران را زینت آدمی می‌شمارد و می‌فرماید: «نرمی با هیچ چیز همراه نشد جز اینکه آن را آراست و از هیچ چیز برداشته نشد، مگر اینکه آن را زشت ساخت». ایشان نرم‌خویی را مایه استحکام دوستی‌ها می‌داند و نرم‌خویان را از پاداش و ثواب بهره‌مند می‌شمارد و می‌فرماید: هیچ دو نفری با هم دوستی نکنند جز اینکه پاداش آن کس که با دوستش نرم‌تر باشد، بیشتر و نزد خداوند عزوجل محبوب‌تر است.

پیامبر رحمت در سخنی دیگر فرموده است: «هرگاه خداوند خیر خانواده‌ای را بخواهد، در نرمی را به روی آنان می‌گشاید». همچنین رسول گرامی می‌فرماید: «خداوند عزوجل، مهربان است و نرمی در هر کاری را دوست دارد». در حقیقت، بهره‌مندی از مدارا به فرموده پیامبر اسلام، نشان‌دهنده خردمندی آدمی است: «خردمندترین مردم با مداراترین آنها با مردم است». رسول الله از پیروانش می‌خواهد که با یکدیگر با ملایمت برخورد کنند و بر یکدیگر سخت نگیرند. ایشان می‌فرماید: همانا این دین استوار است. پس با ملایمت در آن وارد شوید و عبادت خدا را بر بندگان خدا تحمیل نکنید که در آن صورت، به سوار درمانده‌ای می‌مانید که نه راهی پیموده و نه مرکبی (با نشاط) بر جای نهاده است.

در سخنی دیگر می‌فرماید: «مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و نرمی و مهربانی کردن با آنان نصف زندگی است». امام صادق(ع) نقل می‌کند که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «خداوند به من، به مدارا کردن با مردم دستور داد، همان‌گونه که به انجام واجبات دستور داد». امام حسین(ع) به نقل از پدرش درباره این صفت رسول الله(ص) می‌فرماید: «پیامبر همیشه خوش‌رو و خوش و و نرم‌خو بود و خشن و درشت‌خوی نبود».

خداوند متعال نیز از این صفت حضرت محمد(ص) با عظمت یاد کرده است و می‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ﴾.

پیامبر اعظم(ص) با ملایمت و مدارا توانست دنیا و آخرت مردم را اصلاح کند. این منش سیره جاری همه پیامبران بوده است. چنان که خاتم آنان فرمود: «ما جمعیت پیامبران، همان‌گونه که به انجام واجبات امر شده‌ایم، به مدارا با مردم امر شده‌ایم». آن بزرگوار در کنار تبلیغ رسالت خویش، به مدارا با خلق خدا مأمور بود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «جبرئیل نزد پیامبر آمد و گفت: ای محمد! پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید: با خلق من مدارا کن».

رسول الله(ص) می‌فرماید: «خداوند تعالی، همان‌گونه که مرا به برپایی واجبات دستور داده، به مدارا با مردم امر کرده است».

رسول رحمت با ملایمت و مدارا، دل‌ها را متحول و جان‌ها را به حق متمایل کرد. حضرت در جریان اعرابی که به ایشان جسارت کرده بود، ولی پس از لطف و محبت از ایشان راضی شد رو به اصحاب کرد و گفت: مَثَل من و این مرد، مَثَل همان مردی است که شترش رم کرده بود و می‌گریخت. مردم برای کمک به او دنبال شتر می‌دویدند و فریاد می‌کردند و این کار باعث می‌شد شتر بیشتر فراری شود. صاحب شتر مردم را بانگ زد که مرا با او بگذارید که من نسبت به او ملایم‌تر از شما هستم و خود می‌دانم با او چگونه رفتار کنم. پس مشتی علف برداشت و آرام آرام بدون آنکه فریادی کند، به سوی شتر رفت و به راحتی مهار آن را در دست گرفت و در پی کار خویش رفت. اگر دیروز زمانی که آن اعرابی جسارت کرد، شما را به حال خود گذاشته بودم، به یقین این بیچاره را می‌کشتید، در حالی که در کفر به سر می‌بُرد و اهل آتش بود.

خاتم فرستادگان خدا، معدن و مرکز حلم، مدارا، گذشت و رحمت بود. او رحمتی برای همه عالمیان بود: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ﴾. حضرت رسول می‌فرمود: «برانگیخته شده‌ام که مرکز حلم و بردباری باشم».

انس بن مالک درباره ایشان می‌گوید: «رسول الله(ص) بیشترین لطف و محبت را به مردم داشت».

انس بن مالک می‌گوید: من با رسول خدا(ص) می‌رفتم و حضرت بُردی نجرانی با حاشیه‌ای زبر و درشت بر تن داشت. عربی بادیه‌نشین از راه رسید و ردای ایشان را محکم کشید. من به گردن پیامبر نگاه کردم و دیدم حاشیه ردا از شدت کشیدن روی گردن حضرت رد انداخته است. آن بادیه‌نشین گفت: ای محمد(ص)! دستور بده از مال خدا که نزد توست، به من بدهند. پیامبر به طرف او برگشت و خنده‌ای کرد و سپس دستور داد به او چیزی عطا کنند.

مدارا با مردم یکی از ویژگی‌های مهم پیامبران الهی در انجام مأموریت‌هایشان بوده است. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «ما گروه پیامبران همان‌گونه که به انجام دادن واجبات امر شده‌ایم، به مدارا با مردم نیز مأمور هستیم». در روایتی از امام صادق(ع) نیز آمده است: «روزی جبرئیل نزد پیامبر آمد و گفت: ای محمد! پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید: با خَلق من مدارا کن».

رسول خدا(ص) همواره تا جایی که ممکن بود، از هرگونه خشونت و تندی جلوگیری می‌کرد و می‌فرمود: رفق، مبارک و خشونت، نحس است. خشونت و سخت‌گیری بی‌مورد و بدخلقی، شوم و بر ضد برکت است. در مقابل، ملایمت و آسان‌گیری بجا و خوش‌خلقی، فرخنده و برکت‌زاست.

ایشان در جای دیگر می‌فرماید: اگر رفق و مدارا به صورت مخلوقی ظاهر می‌شد، بدون تردید، مردم کسی را زیباتر از او نمی‌دیدند و در مقابل، اگر خشونت و تندی همانند مخلوقی دیده می‌شد، از او زشت‌تر نمی‌شناختند.

ایشان همیشه به پیروان راستینش سفارش می‌کرد که در برخوردهای اجتماعی خویش، مدارا و ملایمت را فراموش نکنند؛ زیرا در غیر این صورت، ناموفق خواهند بود. همچنین به کسانی که دارای موقعیت اجتماعی هستند، گوشزد می‌کرد: بر مردم آسان گیرید و سخت گیر نباشید و نوید دهنده باشید و آنان را فراری ندهید و در آنها نفرت ایجاد نکنید. رسول گرامی اسلام، مدارا را از صفات خداوند می‌داند و می‌فرماید: «خداوند عزوجل، مهربان است و نرمی در هر کاری را دوست دارد».

ایشان همچنین می‌فرماید: «عاقل‌ترین مردم کسی است که با آنان بیشتر مدارا کند».

پرسش مستقیم

1. سیره پیامبر خاتم درباره رفق و ملایمت در زندگی خانوادگی چه بوده؟ (پرسش)
2. جایگاه و اهمیت رفق و مدارا در اسلام چیست؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴
2. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
3. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم
4. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
5. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت
6. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی