شجاعت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شجاعت است. شجاعت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شجاعت در لغت - شجاعت در قرآن - شجاعت در حدیث - شجاعت در نهج البلاغه - شجاعت در اخلاق اسلامی - شجاعت در معارف و سیره نبوی - شجاعت در معارف و سیره علوی - شجاعت در معارف و سیره حسینی - شجاعت در سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

1. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾.
2. ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ﴾
3. ﴿فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَاللَّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَأَشَدُّ تَنْكِيلًا﴾
4. ﴿قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ﴾
5. ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾؛ ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾.

نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. مأموریت رسول خدا برای برخورد و مبارزه شجاعانه و قاطعانه با کفار و منافقان: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ﴾
2. برخورد قاطع و شجاعانه محمد با کفرپیشگان: ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ﴾
3. پیامبر موظف به جهاد و مقابله شجاعانه، در برابر کافران و منافقان: ﴿فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ﴾
4. برخورد قاطع و شجاعانه پیامبر در برابر لجاجت‌های قومش: ﴿قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ﴾
5. شجاعت پیامبر در ازدواج بامطلقه پسر خوانده خود به رغم ناپسندی آن در جامعه جاهلی به دستور خداوند: ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾.

واژه‌شناسی لغوی

واژه‌پژوهان "شجاعت" را اسم مصدر از ریشه "ش - ج - ع" و به معنای قوت قلب، دلیری و جرئت رویارویی با سختی‌ها دانسته‌اند. به گفته برخی، دارنده این صفت از جنگ نمی‌هراسد و بی‌واهمه به آن اقدام می‌کند . شجاعت به معنای احتیاط نکردن نیست، بلکه انجام دادن کاری است که از آن می‌ترسیم، از این رو برخی آن را در برابر "جُبن" قرار داده‌اند که ترسی ویژه است و موجب تأثر شدید نفس می‌شود؛ به گونه‌ای که قدرت تدبیر و تصمیم‌گیری را از انسان گرفته و موجب سردرگمی و شکست او می‌شود؛ نه در برابر خوف (مطلق ترس) که به معنای واهمه انسان است از آنچه ناخوشایند اوست و او را به حرکت در جهت دفع آن وامی‌دارد، چنان‌که انسان بر اثر خوف تقیه می‌کند.

شجاعت در اصطلاح اخلاق، کیفیتی نفسانی و از فضایل اخلاق است. دانشمندان این رشته آن را منشعب از قوه غضبیه و حد اعتدال دو رذیله اخلاقی تَهوّر (بی‌باکی) در جهت افراط و جُبن (ترس) در جهت تفریط دانسته و در عین حال آن را به تهور نزدیک‌تر می‌دانند.

برخی نیز آن را به نیروی خشمی که انسان با آن بر دشمن برتری می‌جوید، تعریف کرده و در تبیین آن گفته‌اند شجاعت پیروی نیروی خشم و انتقام از نیروی خردمندی در اقدام به کارهای مهم و تشویش نداشتن در انجام دادن کارهای هولناک است .

این ویژگی اخلاقی، منشأ ویژگی‌هایی دیگر مانند عفّت، شهامت، بلندهمتی، حلم، آرامش و ثَبات، کظم غیظ (فرو خوردن خشم) و وقار است و در مقابل، تهور منشأ کبر و غرور؛ نیز جبن منشأ ذلت، خساست، ضعف، بی‌غیرتی و حمیت است.

برخی شجاعت را از اصول چهارگانه علم اخلاق و قسیم حکمت، عدالت و عفّت دانسته‌اند، چنان‌که در برخی روایات، شجاعت به عزت، زینت، کمکی همراه، فضیلتی آشکار، و در مقابل، ترس (جبن) به عیب و ذلتی آشکار تفسیر شده است. شجاعت معنایی گسترده دارد و افزون بر دلاوری در میدان نبرد، شجاعت در سیاست، شجاعت در مسائل علمی و ابراز دیدگاه‌های جدید منطقی و نوآوری‌ها، شجاعت در داوری و... شاخه‌هایی از آن‌اند، چنان‌که در برخی روایات، صبر، سخاوت و... گونه‌هایی از شجاعت دانسته شده‌اند و راستگویی را همراه شجاعت و دروغگویی را همراه ترس دانسته است

شجاعت در قرآن

واژه شجاعت در قرآن نیامده است؛ اما برخی آیات که در آنها از ترس از غیر خدا نهی شده در رابطه با شجاعت تفسیر شده‌اند.

در این آیات، واژه‌های ﴿لاَ خَوْفٌ﴾ برای نمونه: ﴿إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَأَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَى لَا تَخَفْ إِنِّي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ﴾.

برخی مشتقات ماده ﴿خَشْيَ﴾ برای نمونه: ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾؛ ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾. و ﴿هُونَ﴾ برای نمونه: ﴿وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾؛ ﴿فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ﴾ آمده‌اند. مضمون برخی دیگر از آیات نیز به روشنی بر این موضوع دلالت دارد. برای نمونه: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾؛ ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾

گستره شجاعت

شجاعت گستره وسیعی دارد و در بسیاری از شئون زندگی انسان مورد توجه قرآن کریم واقع شده است:

شجاعت در جنگ

شجاعت در جنگ از مهم‌ترین ویژگی‌های مجاهد مؤمن است و در برخی آیات از این معنا سخن به میان آمده است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ برخی، آیه ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ را در رابطه با شجاعت تفسیر کرده و بر این باورند همانگونه که جهاد با جان مصداق بارز شجاعت است، جهاد با مال نیز گونه‌ای از آن است. در این نگاه، بخل و جبن دو خصلت متلازم با یکدیگر دانسته شده‌اند، چنان‌که جود و شجاعت این چنین‌اند. بنابراین کسی که در بذل مال بخیل است در بذل جان نیز ترسو (جبان) است و کسی که در جان جود می‌کند در بذل مال جودش بیشتر است، از این رو برخی برای تمرین شجاعت به بذل مال، توصیه می‌کنند. در نگاهی، شجاعت در کنار علم، عفت و عدالت از امهات (مهم‌ترین) فضایل، شمرده شده و بر اساس آیه ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾ ادعا شده که جهاد از نشانه‌های صدق مدعیان ایمان در ایمان‌شان است و کسانی که با جرئت و شجاعت در برابر ظلم و فساد ایستادگی نکنند از مترددان به شمار می‌روند، نه از مؤمنان.

در روایات نیز جهاد، زکاتِ شجاعت شناسانده شده است. ابن عباس در تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ مؤمنان مجاهد را در برابر کافران به شیری مانند کرده که بر شکار خود چنگ انداخته است. آنان در عین حال که در برابر مؤمنان نرم‌خو و مهربان‌اند در برابر کافران بسیار سرسخت و سرافراز و بااقتدارند و در راه خدا می‌جنگند و از هیچ سرزنشی در این راه نمی‌هراسند. برخی ﴿أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ را به تسلط بر کافران به واسطه شدت ضربات معنا کرده و علی (ع) را مصداق بارز آن به شمار آورده‌اند و در عین حال که دیگر مؤمنان را بی‌نصیب از شجاعت ندانسته‌اند، هیچ‌یک از آنان را در این خصلت همتای وی نمی‌دانند .

در آیه ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ برای متقیان ویژگی‌هایی مانند صبر در جنگ با دشمن بیان شده‌اند. برخی، صبر در جنگ را به شجاعت معنا کرده و با استشهاد به روایاتی از امیرمؤمنان (ع)، پیامبر اکرم (ص) را مصداق کامل آن دانسته‌اند. برخی نیز علی (ع) را مصداق صابر در آیه دانسته و شجاعت‌های وی در غزوه احد، خیبر و... را شاهد بر این ادعا ذکر کرده‌اند . برخی نیز آیه را در شأن امیرمؤمنان (ع)نازل دانسته‌اند. به هر حال، شجاعت صفتی تشکیکی است و همه مؤمنان به نسبت ایمانشان از آن برخوردارند و قرآن همه کسانی را که به جنگ با دشمنان می‌پردازند محبوب خدا دانسته و در وصف شجاعتشان آنان را به دیواری پیوسته و محکم و نفوذ ناپذیر تشبیه کرده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾ آنان انسان‌هایی خدا محور: ﴿رِبِّيُّونَ﴾اند که گِرد پیامبران الهی جمع شده و با آنان به جنگ با دشمن می‌پردازند و از آسیب‌هایی که در این راه به آنان می‌رسد ضعف و سستی به خود راه نمی‌دهند. ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾.

در نگاه قرآن، جهاد برای دفاع از جان و مال و ناموس، پسندیده است، از این‌رو بیشتر یهودیانی را که در ماجرای طالوت و جالوت به رغم اعلان آمادگی برای دفاع از دیارشان سستی کرده و از جنگ سرباز زدند، نکوهیده و این عمل آنان را ظلم خوانده و در مقابل، از گروهی اندک که مقاومت کردند تجلیل کرده است: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾ چنان‌که از آیات بعدی . برمی‌آید، بیشتر بنی‌اسرائیل از شجاعت کافی برای جنگ با دشمن برخوردار نبوده و از همین رو از رویارویی با جالوت و سپاهش می‌ترسیدند . مفسران، مراد از ﴿الظَّالِمِينَ﴾ در آیه را متخلفان از جنگ دانسته و در سبب ظالم دانستن آنان گفته‌اند: آنان با ترس از جنگ، از سویی به خویش ستم کردند و خود را در معرض عقوبت الهی قرار دادند و از سوی دیگر به همکیشان خود ستم کردند، زیرا موجب ضعف رزمندگان در راه خدا شدند و از سوی سوم به دین خدا ستم کردند، چون در پرآوازه کردن کلمه اللّه سستی کرده و سبب ضعف آن شدند. برخی، آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾ را در همین راستا معنا کرده و بر این باورند که ترس (جبن)، یهودیان را واداشت تا وطن خویش را به دشمن واگذارند، در حالی که با نیروی انسانی موجودشان به طور معمول باید بر دشمن پیروز می‌شدند .

شجاعت در دفاع از عقیده

خداوند از ابراهیم و مؤمنان به او که با شمار اندک در برابر دشمنان انبوه ایستادگی کرده و از عقیده به حق خویش دفاع کردند، به نیکی یاد کرده و آنان را الگویی نیکو برای مسلمانان در مبارزه با کافران و بت‌پرستان قرار داده است: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ شجاعت از خصلت‌های بارز ابراهیم (ع)بوده است، زیرا وی آشکارا و بی‌هیچ واهمه‌ای به بت‌پرستی عمویش آزر و دیگر بت‌پرستان قومش اعتراض کرد و آنان و پدرانشان را گمراه خواند و سوگند یاد کرد که بت‌های آنان را خواهد شکست: ﴿ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِينَ قَالَ لَقَدْ كُنتُمْ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنتَ مِنَ اللاَّعِبِينَ قَالَ بَل رَّبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ﴾. ایستادگی ابراهیم (ع) به تنهایی در برابر دشمنانی که بیش از هزاران نفر بودند، از کامل بودن شجاعت او حکایت دارد بر اساس روایتی از صدوق یکی از کلماتی که خدا ابراهیم را با آن آزمود و ابراهیم به خوبی از عهده آن برآمد ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ شجاعت بود.

رفتار ساحرانی را که در برابر فرعون به موسی ایمان آوردند و از تهدید به قطع دست و پا و به دار آویختن نهراسیدند، نیز می‌توان برخاسته از شجاعت آنان دانست. ﴿ قَالُواْ آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنتُم بِهِ قَبْلَ أَن آذَنَ لَكُمْ إِنَّ هَذَا لَمَكْرٌ مَّكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُواْ مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُم مِّنْ خِلافٍ ثُمَّ لأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ قَالُواْ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ وَمَا تَنقِمُ مِنَّا إِلاَّ أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِينَ ﴾، ﴿ فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُم مِّنْ خِلافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ وَلَتَعْلَمُنَّ أَيُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَى قَالُوا لَن نُّؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، ﴿فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِدِينَ قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُم مِّنْ خِلافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ قَالُوا لا ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ إِنَّا نَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَا أَن كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ﴾ بر این اساس، آنان در پاسخ به تهدید فرعون گفتند: ما تو را در برابر ادله واضح حقانیت موسی و نیز خدایی که خالق ماست بر نمی‌گزینیم. هر کار می‌توانی بکن. تو تنها در این دنیا می‌توانی ما را مجازات کنی ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.

شجاعت در فرماندهی

بر اساس برخی آیات قرآن، می‌توان شجاعت را شرط فرماندهی در جنگ دانست. بنی‌اسرائیل که از دشمن به تنگ آمده بودند، از پیامبرشان خواستند فرماندهی بر آنان بگمارد تا با او به جنگ با دشمن برخیزند. پیامبر آنان، پس از آنکه از آنان برای جنگ با دشمن تعهد گرفت، طالوت را فرمانده آنان قرار داد و علم و توانایی جسمی وی را دو دلیل عمده در گزینش او به فرماندهی بنی‌اسرائیل برشمرد. ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾. مفسران، مراد از ﴿زَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ﴾ را دانش سیاست و قوت و شجاعت وی دانسته و همان را سبب انتخاب طالوت به فرماندهی دانسته‌اند .

شجاعت در تبلیغ دین

خدای سبحان نترسیدن در تبلیغ دین را ستوده: ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾ و ترس از مردم را نهی کرده و به ترس از خویش فرمان داده است: ﴿فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ ﴾. در آیه‌ای دیگر، ترس از خویش را سزاوارتر از ترس از مردم دانسته است: ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ بر اساس این آیه و آیه پس از آن: ﴿سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ ﴾ می‌توان گفت شجاعت در تبلیغ دین، وصف همه پیامبران بوده و آنان در تبلیغ دین از هیچ‌کس جز خدا نمی‌هراسیدند . تبلیغ فرستادگان عیسی (ع) به انطاکیه و ابلاغ رسالت خود در برابر مخالفان پرشمار ﴿قَالُوا رَبُّنَا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ وَمَا عَلَيْنَا إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ و پشتیبانی منتهی به شهادت حبیب نجار (مؤمن آل یاسین) از فرستادگان عیسی و اعلان ایمانش به آنان ﴿وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَن لاَّ يَسْأَلُكُمْ أَجْرًا وَهُم مُّهْتَدُونَ وَمَا لِي لاَ أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ أَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِ آلِهَةً إِن يُرِدْنِ الرَّحْمَن بِضُرٍّ لاَّ تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلاَ يُنقِذُونِ إِنِّي إِذًا لَّفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ إِنِّي آمَنتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ يَا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ﴾ را نیز می‌توان از دیگر موارد شجاعت در تبلیغ دین دانست.

شجاعت در عمل به دین

عمل به وظایف دینی در جامعه‌ای که بیشتر افراد آن با انجام دادن امور دینی مخالف‌اند و در جهت زوال دین و ظواهر دینی و نیز انزوای متدینان می‌کوشند، اقدامی شجاعانه است، از این رو قرآن متدینانی را ستوده که به وظایف دینی خویش عمل می‌کنند و آنان را که در جهت بقای دین خود می‌کوشند و در این‌باره از ملامت هیچ ملامت کننده‌ای نمی‌هراسند ستوده و آن را تفضل الهی در باره آنان دانسته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ و در آیه ﴿إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ به مؤمنان یادآوری می‌کند که شیطان اولیای خود را می‌ترساند و از مؤمنان می‌خواهد که از آنان نترسیده و تنها از خدا بیم داشته باشند. بنا بر این برخورد پیامبر اکرم (ص) با کارهای قریش: ﴿وَيَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَمَنْ هُوَ كَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ﴾؛ از موارد شجاعت در عمل به وظیفه شرعی‌اند؛ مانند اینکه زینب را که اشراف‌زاده بود به عقد بنده‌ای درآورد و نیز ازدواجش با زینب همسر مطلّقه فرزند خوانده خود ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ که می‌توانست واکنش مسلمانان را در پی داشته باشد.

عوامل و زمینه‌های شجاعت

شجاعت زمینه‌ها و عواملی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

ایمان به خدا

قرآن کریم شجاعت مجاهدان را با ایمان‌شان مرتبط ساخته و آن را شناسه انسان‌های مؤمن دانسته ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾ و کسانی را که با شجاعت در برابر دشمن ایستاده و با جان و مال خویش به جهاد در راه خدا می‌پردازند، برتر از کسانی دانسته است که صرفاً ایمان آورده و بر اثر ترس از دشمن در خانه نشسته و به جنگ با دشمن نمی‌پردازند. نیز ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ و در آیه﴿وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ با نهی مؤمنان از سستی کردن در جنگ، آنان را به شجاعت ترغیب کرده و پیروزی آنان را در گرو ایمان‌شان دانسته است. ﴿وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ به گفته مفسران، ﴿وَلَا تَهِنُوا﴾ در این آیات به معنای سستی نکردن در جنگ و در حقیقت نهی از کارهای غیر شجاعانه است که خصیصه انسان‌های ترسوست، چنان‌که برخی در تفسیر آیه ﴿ِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً﴾. نیز بر این معنا تأکید کرده‌اند. بر اساس شأن نزولی که در باره آیه ﴿وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ آمده است، پیامبر (ص) به کسانی که در غزوه احد از دشمن شکست خورده بودند فرمان داد به تعقیب دشمن بپردازند. مسلمانان از آسیب‌هایی به پیامبر (ص) شکایت بردند که در روز گذشته از دشمن دیده بودند که با نزول آیه، شجاعت خویش را باز یافته و به تعقیب دشمن پرداختند.

شجاعت از مهم‌ترین ویژگی‌های مجاهد مؤمن، شرط کمال ایمان و موجب توانمندی در برابر دشمن می‌شود، چنان‌که در آیات ﴿قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ﴾، ﴿وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَى وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ﴾ از این معنا سخن به میان آمده است. به گفته برخی، شجاعت از منطق ایمان مجاهدان سرچشمه گرفته و آنان خود را در میدان نبرد بر سر دوراهی شهادت و پیروزی بر دشمنان می‌بینند که هر دو سرانجامی نیکو بوده و به خشنودی خدا می‌انجامد و کسی که چنین نگاهی داشته باشد، ترس و سستی به خود راه نداده و از رذیله اخلاقی "جبن" به دور خواهد بود.

بر این اساس، می‌توان عامل اصلی پیروزی مسلمانان در جنگ‌ها را شجاعت برآمده از منطق یاد شده دانست. به احتمال، بر همین اساس است که برخی، آمادگی نفسی و فکری را شرط اساسی شجاعت و آن را منشعب از ایمان دانسته و مؤمنان را برترین شجاعان به شمار آورده و سرآمد همه آنها را در این خصیصه، انسان کامل دانسته‌اند . خدا در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُم مِّائَةٌ يَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَفْقَهُونَ﴾ به پیامبر فرمان می‌دهد تا مؤمنان را به جنگ با دشمن ترغیب کرده و اطمینان دهد که هر یک نفر مؤمن توانایی پیکار با ۱۰ نفر از کافران را دارد. بر اساس بیان قرآن، ۲۰ نفر مؤمن با ۲۰۰ نفر و ۱۰۰ نفر مؤمن با ۱۰۰۰ نفر کافر می‌توانند بجنگند و پیروز شوند. به گفته مفسران، مراد از ﴿لاَّ يَفْقَهُونَ﴾ در آیه، ناآگاهی در فنون نظامی نیست، بلکه نادانی آنها در فهم حقیقت ایمان است که سبب شده به جای تکیه بر خدای قادر، بر قدرت خویش تکیه کنند؛ اما مؤمنان از این‌رو که می‌دانند در جهاد با کافران، یا بر دشمن پیروز می‌شوند یا به شهادت و سعادت ابدی می‌رسند، بر شهامت و شجاعتشان افزوده می‌شود.

بر اساس شأن نزولی که برای آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُم مِّائَةٌ يَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَفْقَهُونَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِّائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُواْ أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. گفته شده، ابوسفیان پس از جنگ احد، پیامبر اکرم (ص)را به جنگ در سال بعد تهدید کرد و وقتی در سال بعد با لشکری از قریش برای جنگ با مسلمانان حرکت کرد و به وادی "مَجَنَّه" رسید، خداوند رعب و وحشت از مسلمانان را در دل او افکند و از این رو تصمیم به بازگشت داشت که نعیم بن مسعود اشجعی را دید و از او خواست در برابر گرفتن ۱۰ نفر شتر، مسلمانان را از جنگ با او بهراساند تا او پیروز میدان باشد. این حیله ابتدا کارگر افتاد و مسلمانان خوش نداشتند به چنین جنگی اقدام کنند؛ اما وقتی دیدند پیامبر (ص) مصمم است و شمار جنگجویان برای او اهمیتی ندارد، عده‌ای (۷۰ نفر) که در این روایت از آنان به "مؤمنان شجاع" یاد شده است، حاضر به شرکت در این غزوه شدند و ترسوها که اکثریت را تشکیل می‌دادند از همراهی با پیامبر سر باز زدند.

بر اساس آیات ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾ این شجاعان با توکل بر خدا به جنگ با دشمن پرداختند و در حالی از این غزوه بازگشتند که نه تنها هیچ گزندی از دشمن به آنان نرسیده بود، از تجارتی که در منطقه بدر کردند نیز سود فراوانی بردند.

قرآن نیز نمونه‌هایی از شجاعت مؤمنان را بازگو کرده است؛ از جمله در جنگ احزاب، مؤمنان با مشاهده لشکر دشمن که ترکیبی از گروه‌های مختلف بود، نه تنها از آنان نهراسیدند، بلکه ایمان آنان افزوده شد و در برابر حق تسلیم شدند. ﴿وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا﴾ برخی، جمله ﴿صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ﴾ در آیه بعد:﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾ را به شهامت جنگی آنان تفسیر کرده و بر این باورند که مؤمنانِ وصف شده در این آیه وقتی در جنگی با پیامبر شرکت می‌کردند بر عهدی که با پیامبر بسته بودند "نگریختن از میدان جنگ"، پایدار می‌ماندند و می‌جنگیدند تا کشته می‌شدند.

خوف از خدا

ترس از خدا شجاعت‌ آفرین و خنثا کننده هراس از دشمن و مردم است، چنان‌که ترس از مردم سبب تغییر در احکام الهی می‌شود، از این رو خدا ترس از مردم را نهی و به ترس از خویش فرمان داده است: ﴿فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا ﴾ به باور برخی، ترس از خدا، موجب فرمانپذیری و ترس از غیر خدا، موجب فرمانگریزی است و مؤمن واقعی از غیر خدا نمی‌هراسد و می‌داند که ایمان از شجاعت جدا نیست.

عقیده به معاد

تصور نابودی موجب رعب و وحشت انسان می‌شود، از این رو اگر انسان مرگ را نابودی بداند، از اقدام به هر کار خطرآفرین می‌پرهیزد؛ اما انسان معتقد به قیامت پس از بررسی دقیق کاری که در پیش دارد، چنانچه شرعاً و عقلاً مانعی نداشته باشد، به آن اقدام می‌کند. این نکته همان چیزی است که قرآن در غزوه حمراء الاسد و هنگام ترغیب جنگجویان مسلمان به جنگ، به آنها گوشزد کرده و ایمان به قیامت و حسابرسی آن و دریافت پاداش الهی در آن را سبب شجاعت مسلمانان در برابر کافران دانسته است: ﴿فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ ﴾ به باور برخی، چون مؤمنان خودشان را در جنگ با دشمن میان دنیای فناپذیر و آخرت پایدار می‌بینند، در میدان نبرد از خود شجاعت بیشتری بروز می‌دهند .

توکل بر خدا

توکل بر خداوند عالم و قادر مطلق به انسان شجاعت می‌بخشد و تحمل او را در برابر ناگواری‌ها بالا می‌برد، از این رو نوح در برابر تهدیدهای دشمن از توکل بر خدا سخن گفته و از آنها نمی‌هراسد و از آنان می‌خواهد هر توطئه‌ای که می‌توانند در مقابل او انجام دهند و او را مهلت ندهند: ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَامِي وَتَذْكِيرِي بِآيَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَلَا تُنْظِرُونِ﴾؛ نیز هود (ع) به قوم مشرکش می‌فرماید شما و خدایانتان توطئه کنید و در این باره هیچ مهلت ندهید، زیرا من بر خدای خود و شما توکل کرده‌ام و او مرا از شر شما ایمن خواهد داشت. ﴿قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ مِن دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ فَإِن تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّيْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ﴾. قرآن همچنین داستان دو تن از یاران موسی (ع) را بازگو کرده که وقتی بنی‌اسرائیل از ناتوانی خود در برابر دشمن سخن گفتند، آن دو توکل بر خدا را عامل پیروزی دانسته و از آنان می‌خواهند از دشمن نهراسند و شجاعانه با دشمن بجنگند ﴿قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾..

امدادهای الهی

امدادهای الهی سبب محکم شدن دل و نهراسیدن از انبوه دشمن است. خداوند در قرآن کارهای شجاعانه بسیاری از بندگان مخلص خود را نقل کرده و همه آنها را به عنایت الهی دانسته که با محکم ساختن دل آنان با امدادهای غیبی الهی صورت گرفته است. ﴿وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغًا إِنْ كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلَا أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا﴾ البته بر اساس برخی آیات قرآن، امدادهای الهی تنها اطمینان‌بخش به قلوب مؤمنان مجاهدند و آن‌گاه شامل حال مجاهدان می‌شوند که در جهاد صبر و پایداری کنند. ﴿بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾ در همین باره خدا در آیه ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ سبب این کمک‌ها را ازدیاد ایمان مؤمنان دانسته و از داشتن لشکرهای زمینی و آسمانی خبر داده است. برخی، مراد از ﴿أَنْزَلَ السَّكِينَةَ﴾ را الطافی دانسته‌اند که شجاعت آنان را سبب می‌شود

آثار شجاعت

برخی شجاعت و شهامت را مهم‌ترین کلید پیروزی و اساسی‌ترین پایه سربلندی، و در مقابل، ترس بیجا را از رذایل اخلاق و مایه ذلت و زبونی و عقب‌افتادگی انسان‌ها دانسته و از آیات ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ وَكُنَّا بِه عَالِمِينَ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِينَ قَالَ لَقَدْ كُنتُمْ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنتَ مِنَ اللاَّعِبِينَ قَالَ بَل رَّبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلاَّ كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ﴾ اهمیت شجاعت و نقش آن را در سرنوشت معنوی و مادّی انسان، برداشت کرده‌اند. در باور آنان گرچه در قرآن به گونه مستقیم از شجاعت و ترس بحث نشده، به گونه ضمنی نقش آن دو در زندگی انسان‌ها بیان شده است. بر این اساس، می‌توان به برخی آثار شجاعت در قرآن اشاره کرد؛ مانند راستگویی و هماهنگی در گفتار و عمل، به دور بودن از نفاق و دورویی، انفاق مال، صبر در سختی‌ها و مبارزه شجاعانه در میادین نبرد ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، پاسداری از توحید و دولت توحیدی و نترسیدن از سرزنش سرزنشگران داخلی و خارجی و عقب‌نشینی نکردن در برابر دشمن. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ آثار دیگری چون پیروزی در برابر کافران ﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاقُوا اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾، جلب فضل الهی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾، جلب محبت خداوند ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾ و تقوا و پارسایی ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ را نیز از دیگر آثار شجاعت برشمرده‌اند

موانع شجاعت

مهم‌ترین مانع شجاعت، ترس است. ترس دارای گونه‌های مختلفی، مانند ترس از دشمن، ترس از مقاومت مردم در برابر سخن حق و ترس از ملامت آنان است. ترس بر مال، جان و ناموس از مهمترین عواملی است که جسارت را از انسان می‌گیرد و مانع کارهای شجاعانه می‌شود. بر اساس آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ خداوند بندگان خود را با اندکی از ترس، گرسنگی (قحطی)، نابودی بخشی از دارایی آنها، گرفتن جانشان و از بین رفتن بخشی از محصولاتشان با آفت، سرما، خشکسالی و... آزموده و به پیامبر (ص) فرمان می‌دهد به کسانی که در برابر این بلایا صبر پیشه می‌کنند بشارت به ثواب و پاداش الهی بدهد.

شیطان نیز که مهم‌ترین دشمن انسان است، از دیگر موانع شجاعت به شمار می‌آید که با تزیین دنیا در چشم انسان‌ها ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ تمام تلاش خود را برای ترساندن دوستان خود به کار می‌برد تا در برابر دشمن مقاومت نکنند. ﴿إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ برخی تقدیر آیه را ﴿يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ﴾ دانسته‌اند که در این صورت شیطان، سُست‌ ایمانان مسلمان را از دشمنان اسلام که در حقیقت دوستان شیطان‌اند می‌ترساند و آنان با این ترس از جنگ با دشمن در رکاب پیامبر (ص) سر باز می‌زنند. به گفته برخی، این آیه روز بعد از جنگ احد و هنگامی که پیامبر (ص)برای اعزام نیرو به حمراء الاسد آماده می‌شد فرود آمد و مسلمانان را از ترس در برابر دشمن پرهیز داد. دنیاطلبی نیز مانع شجاعت است. در داستان طالوت دوستداران دنیا از اطاعت فرمان وی سرباز زدند. ﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاقُوا اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ برخی، نگرانی و هراس از آینده را مربوط به کسانی می‌دانند که اصلاً به خدا ایمان نیاورده‌اند یا مؤمن هستند، ولی به مقام ولایت و تقوا و استقامت و ثبات در راه حق نرسیده‌اند؛ اما اولیای الهی که طعم قرب و محبت و ولایت حق را چشیده‌اند نه از دنیای خود هراسی به دل راه می‌دهند، نه از آخرت و قرآن کریم آنان را با جمله ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ وصف کرده و در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾ به نهراسیدن آنان اشاره کرده است. راحت‌طلبی نیز انسان را از کارهای شجاعانه باز می‌دارد، چنان‌که یاران موسی (ع) به رغم آنکه موسی آنان را به ورود به شهر موعود فرمان داده بود، به سبب راحت‌طلبی، موسی را مخاطب قرار داده و گفتند در این شهر جبارانی هستند و تا آنها در آنجا هستند ما وارد آن نخواهیم شد و تو و خدایت بروید بجنگید و ما اینجا نشسته‌ایم ﴿يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنقَلِبُوا خَاسِرِينَ قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّ فِيهَا قَوْمًا جَبَّارِينَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّىَ يَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن يَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ قَالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُواْ عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُواْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ قَالُواْ يَا مُوسَى إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِيهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ﴾

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. یوسف‌زاده، حسین علی، مقاله «شجاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶